Namangan muhandislik-qurilish instituti rizaev bahodir shamsiddinovich, qosimov ilhom ma

139 
V
V
g
g
2
1
2
1




,
(8.2) 
bunda g
1
- qattiq zarralar massasi; g
2
- g‘ovakdagi suvning massasi;
V
1
– zarralar egallagan xajm; V
2
– suv egallagan xajm. 
Gruntning zichligini aniqlash uchun uning tabiiy tuzulishi va 
xolatini buzmagan xolda extiyotkorlik bilan namuna olinadi. Agar imkon 
bo‘lsa, shu vaqtning o‘zida uning xajmi va massasini aniqlash lozim. Aks 
xolda olingan namunaning namligi yo‘qolmasligi uchun u tez oq mum 
(parafin) bilan qoplanadi yoki ustida maxkam byerkitilgan maxsus 
idishlarga solinib, tajriba ustaxonasiga jo‘natiladi. Gruntning zichligi 
13,0-21,0 kNm
3
oralig‘ida o‘zgarishi kuzatiladi. 
Grunt namligi  (o‘lchov birligi yoki foiz) deb, ma’lum xajmdagi 
grunt suvi massasining shu grunt zarralarining massasiga bo‘lgan 
nisbatiga aytiladi 
g
g
1
2


, 
(8.3) 
bunda: g
2
– grunt suvining massasi; g
1
- zarralarning massasi. 
Grunt namligi uning tabiiy xolatiga nisbatan aniqlansa, u xolda bu 
namlik gruntning tabiiy namligi deb aytiladi. 
Gruntning qo‘shimcha fizik ko‘rsatkichlari. Gruntning asosiy 
ko‘rsatkichlari hamma vaqt uning tabiiy xolati xaqida to‘liq ma’lumot 
byermaydi. SHuning uchun qo‘shimcha fizik ko‘rsatkichlari hisoblab 
aniqlash tavsiya etiladi. Ular orasidagi eng muximlari: g‘ovaklar va 
g‘ovaklik koeffitsienti, namlik va zichlik darajalari, grunt xolatlari va 
boshqalar. 
G’ovaklik n deganda grunt umumiy xajmining g‘ovak qismi 
tushuniladi, ya’ni 
)
1
(
1
1
2
1
1
2
1
2











S
V
V
V
V
n
V
V
(8.4) 
bunda V
1
– olingan namunadagi grunt zarralarining xajmi; 
V
2
– namunadagi g‘ovaklar xajmi; 
 - grunt namligi, o‘lchov birligi hisobida. 
G’ovaklik koeffitsienti, ye grunt tarkibidagi g‘ovak va zarralar 
xajmlari nisbatini ifodalaydi 

140 
1
)
1
(
1
1
2









S
n
n
V
V
e
(8.5) 
G’ovaklik koeffitsienti gruntdagi o‘zgaruvchan qiymatning (v
2
) 
o‘zgarmas qiymatga (v
1
) nisbatini ifodalagani uchun g‘ovaklik 
ko‘rsatkichiga nisbatan foydalanish qulay. CHunki g‘ovaklik ikki 
o‘zgaruvchan qiymatni (v
2
va v
2
 v
1
) o‘z ichiga oladi. SHuningdek, 
g‘ovaklik koeffitsienti gruntning tabiiy g‘ovakligini ifodalab, u xaqida 
ahamiyatli xulosa chiqarishga imkoniyat beradi. 
Agar ye  0,6 bo‘lsa, tabiiy gruntlar ancha mustaxkam zamin 
vazifasini o‘taydi. Qum uchun ye  0,8 yoki loy uchun ye  1 bo‘lgan 
gruntlarni zamin sifatida yaroqsiz deb hisoblanadi. 
G’ovaklik koeffitsientining qiymatlariga asoslanib, qumli gruntlar 
zich, o‘rtacha zich va g‘ovak gruntlariga ajratiladi (8.2-jadval) 
Qumli gruntlarning g‘ovaklik koeffitsienti 
8.2-jadval 
Qumlarning turi 
Zichlik ko‘rsatkichlari 
Zich 
O‘rtacha zich 
G’ovak 
O‘ta yirik, yirik va 
o‘rtacha yirik 
Mayda 
CHangsimon
e  0.55 
e  0.60 
e  0.60 
0.50  ye  0.65 
0.60  ye  0.70 
0.60  ye  0.80 
e  0.65 
e  0.70 
e  0.80 
Grunt zarralarining xajmiy zichligi 
p
d
ular sof massasining 
buzilmagan holdagi hajmiga nisbatini ifodalaydi: 
e
s
d




1
1




(8.6) 
Grunt zarralarining hajmiy zichligi 13-18,5 kNm
3
oralig‘ida 
o‘zgaradi. 
Muallaq holatdagi gruntning hajmiy zichligi 
p
d
Arximed qonuniga 
asoslanib, suvning ko‘tarish hususiyatini hisobga olgan holda aniqlanadi, 
ya’ni: 
e
n
s
s
M






1
)
1
)(
(







(8.7) 
bunda 

P
-suvning zichligi, 10 kN|m
3
. 

141 
Gruntning namlanish koeffitsent, S
1
undagi gavaklarning suv bilan 
to‘lish darajasini ifodalaydi: 
e
S
e
r





(8.8) 
Namlanish koeffitsientining qiymati 0 dan (quruq holatida) 1,0 
gacha (suvga to‘yingan holati) o‘zgaradi. 
Gruntlar bu ko‘rsatkichlarga asoslanib: 0 S
r
 0,5 kam namlangan; 
0,5 S
r
 0,8 namlangan, 0,8 S
r
 1 suvga to‘yingan xillarga bo‘linadi. 
Gruntning zichlanish koeffitsenti, J
d
quyidagicha hisoblanadi 
min
max
max
e
e
e
e
J
m
d



(8.9) 
bunda emax, emin – ma’lum grunt namunasiga xos g‘ovaklik 
koeffitsientining eng yuqori va kam qiymatlari; em – gruntning tabiiy 
xolatini ifodalovchi g‘ovaklik koeffitsienti. 
Gruntning zichlanish koeffitsienti ham 0 dan (g‘ovak holati) 1,0 
gacha (zich holati) o‘zgarishi mumkin. 
Gruntning 
namlanish 
va 
zichlanish koeffitsientlaridan asosan, 
qumli gruntlar holatini aniqlashda 
foydalaniladi. 
Loyli 
gruntlarning 
holati 
esa, 
aksariyat 
ularning 
namligiga bog‘liq bo‘lib, uning 
o‘zgarishi natijasida grunt qattiq, 
yumshoq va oquvchan holatiga o‘tishi 
mumkin. 
SHuning 
uchun 
loyli 
gruntlar holati maxsus ko‘rsatkichlar 
yordamida o‘rganiladi. 
Agar grunt holatini uning namligiga bog‘lab chizmada ifodalasak, 
unda ikki muhim chiziqni ajratish mumkin (8.1-rasm).
Oqish chegarasi (W
0
) namlikni bir oz oshirish bilan gruntning 
oquvchanlik holatiga o‘tishini belgilaydi. Gruntning oqish chegarasi 
muvozanat konusi deb nomlanuvchi maxsus moslama yordamida 
aniqlanadi. 
Qotish chegarasi (W
k
), bunda namlikning bir oz kamayishi 
gruntning qattiq holatga olib kelishi ifodalaydi. 

142 
Gruntning oqish va qotish chegaralari undagi loy zarralarining 
miqdori va minerallar tarkibiga bog‘liq. SHuningdek, bu chegaralarning 
miqdor jihatdan farqi gruntning yumshoqlik ko‘rsatkichi deb ataladi. 
W
yu
 W
0
- W
k
(8.10) 
Yumshoqlik ko‘rsatkichlari qiymati yordamida mayda zarrali 
gruntlar loy (W
yu
 17; qumli loy (7 W
yu
 17); loyli qum (1 W
yu
 17); 
qum (W
yu
 1) kabi turlarga bo‘linadi. 
Loyli gruntga xos bo‘lgan yana bir ko‘rsatkich uning holat 
ko‘rsatkichidir, J
L
ya’ni: 
Ю
K
O
L
W
W
W
J


(8.11)
Bu ko‘rsatkich yordamida loyli gruntlar quyidagi holatda bo‘lishi 
mumkinligini aniqlandi: 
Qattiq (J
L
 0); bir oz qattiq (0 J
L
 0,5); yumshoq (0,5 J
L
 0,75); 
bir oz yumshoq (0,75 J
L
 1); oquvchan (J
L
1). 

Download 6,24 Mb.