1
– jo’mrakni ochganda gazning hajmi V
o
bosimi Р
о
(atmosfera bosimi)
harorati T
1
bo’lsin; n
1
– ni qisqa vaqtga ochib yopgandan so’ng esa gazning hajmi
V
1
, bosimi p
1
, harorati T
1
bo’lsin;
n
3
– jo’mrakni ochganda gazni hajmi V
2
bosimi p
2
(atmosfera bosimi),
harorati T
2
bo’lsin; n
1
– ni qisqa vaqtga ochib yopgandan so’ng esa gazning hajmi
V
2
bosmi p
2
=p
0
+h
2
harorati T
1
(tashqi havo haroratiga tenglashadi) bo’lsin;
n
1
jo’mrakni ochganda A idishdagi siqilgan havo adiabitik kengayadi. Bu
o’zgarish Puasson tenglamasi bo’yicha ro’y beradi:
PV
=const
Demak, n
1
jo’mrakni ochgan paytdagi o’zgarish quyidagicha ifodalanadi:
2
2
1
1
V
P
V
P
(1)
Tajriba vaqtida A idishdagi siqilgan havoning harorati jo’mrak ochilib
yopilgandan so’ng, uning kengaygan vaqtidagi harorati tashqi haroratga teng qilib
olingan edi. Shuning uchun, bu yerda gaz holati izotermik o’zgargan bo’lib, bu
holat Boyl-Mariott qonuni bilan ifodalanadi:
2
2
1
1
V
P
V
P
(2)
(1) – tenglamadan:
1
0
0
1
P
P
V
V
(3)
(2) – tenglamadan:
1
2
0
1
P
P
V
V
(4)
(3) va (4) – formulalarga asosan:
1
0
1
2
P
P
P
P
(5)
Bu yerda,
P
1
=P
0
+h
1
(6a)
P
2
=P
0
+h
2
(6b)
Bundagi P – tashqaridagi havoning 0
℃ haroratdagi bosimi. Endi (5) –
tenglamani logarifmlaymiz:
1
0
1
2
)
(
gP
gP
gP
gP
(7a)
yoki
1
2
1
0
gP
gP
gP
gP
(7b)
Logarifmik ayirmalar juda kichik bo’lgani uchun belgilarni tashlasak ham
bo’ladi. Ya’ni:
2
1
0
1
P
P
P
P
(8)
(10.6) ifodani e’tiborga olib, (10.8) ni quyidagicha yozamiz:
2
0
1
0
0
1
0
h
P
h
p
P
h
P
(9a)
yoki
2
1
1
h
h
h
(9b)
Eslatma: Agar (7) tenglamadagi logarifmlar ayirmasi katta bo’lsa, (9) –
tenglama o’rniga (7) tenglamadan foydalanish kerak.
ni (7) tenglamaga qarab topish uchun, qiymatlarini manometrdagi
suyuqlik ustuniga qarab emas, balki hisoblash yo’li bilan ularni simob ustuniga
aylantirib olish kerak. Simob ustuniga aylantirish uchun quyidagi formuladan
foydalaniladi:
2
1
1
1 2
d
d
h
h
(8a)
2
1
2
21
d
d
h
h
(8b)
d
1
– manometrdagi suyuqlikning solishtirma og’irligi, d
2
– simobning
solishtirma og’irligi, h – manometrdagi suyuqlikning simob ustuniga
aylantiradigan balandligi.
Ishning bajarish tartibi
-
n
1
va n
2
jo’mrak ochiladi, manometrdagi ustunlar farqi bir xil bo’ladi;
-
n
1
jo’mrak yopiq holda, nasos bilan manometrdagi ustunlar farqi 20-25
sm bo’lganga qadar havo damlanadi;
-
n
2
jo’mrak yopiladi va manometrdagi suyuqlik ustuni bir oz pasayib,
naychalardagi suyuqlik farqi h
1
o’lchanadi;
-
n
1
jo’mrakni tezda ochib va idishdagi havoni tashqariga chiqaramiz havo
butunlay chiqib bo’lmasdan n
1
jo’mrakni yopamiz. Manometr naychalaridagi
suyuqlik ustunining farqi h
2
o’lchanadi;
-
tajribani 5 marta takrorlab, chiqqan natijalarni o’rtacha qiymati olinadi,
ni aniqlashdagi nisbiy xato kattaligi hisoblanadi;
-
olingan natijalar quyidagi jadvalga yoziladi.
1-jadval
№
h
1
H
2
%
100
1
2
3
4
5
O’rt
Sinov savollari va topshiriqlar:
1.
Solishtirma issiqlik sig’imi nima?
2.
Gaz adiabadik kengayganda uning ichki energiyasi qanday o’zgaradi?
3.
С
р
va С
v
ni tushuntiring va nima uchun С
р
>C
v
?
4.
Adiabadik jarayon nima va tenglamasini yozing.
5.
Adiabatik jarayonda ish bajariladimi?
6.
Ishning bajarilish tartibini tushuntiring.
7.
Nima uchun qurilmada simobli emas, balki suvli manometrdan
foydalaniladi.
8. Ishga xulosa yasang.
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA‘LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
FIZIKA-TEXNOLOGIYA FAKULTETI
FIZIK PRAKTIKUM FANIDAN
LABORATORIYA ISHI №14
MAVZU: HAVONING NISBIY NAMLIGINI ASSMAN PSIXROMETRI
YORDAMIDA ANIQLASH.
LABORATORIYA ISHI №14
HAVONING NISBIY NAMLIGINI ASSMAN PSIXROMETR YORDAMIDA
ANIQLASH
Ishning maqsadi: 1. Havo namligini tajribada aniqlanishni o’rganish. 2.
Havodagi suv bug’ining miqdorini aniqlash usulini o’rganish. 3. Avgust
psixrometrining tuzilishini o’rganish.
Kerakli asbob va qurilmalar: Avgust psixrometri (yoki qo’lda yasalgan
moslama), stakan suvlik
Nazariy qism
Yer atmosferasi tarkibiga suv bug’larining miqdori bilan tavsiflanadigan
fizik kattalik havoning namligi deyiladi.
1 m
3
havodagi suv bug’ining massasi absolyut namlik deyiladi. Absolyut
namlikni bilgan holda u sharoitda sug’ big’ining to’yinish darajasidan qanchalik
uzoq ekanligini binobarin suvning bug’lanish yoki kondetsatsiyalanish intensivligi
to’g’risida biror fikr aytib bo’lmaydi. Buning uchun nisbiy namlik degan kattalikni
bilish kerak.
Muayyan bir temperaturada havo absolyut namligining shu tempereturada
1m
3
havoni to’yintirish uchun zarur bo’lgan suv bug’i massasiga nisbati bilan
aniqlanadigan ƒ kattalik nisbiy namlik deyiladi. Nisbiy namlikni yana suv bug’I
elastikligi orqali ham ta’riflash mumkin. Havo tarkibidagi suv bug’larining
elastikligi aynan shu temperaturadagi to’yingan suv bug’I elastikligiga nisbati bilan
ifodalanadigan kattalik nisbiy namlik deyiladi. U quyidagicha ifodalaniladi:
0
f
yoki foizlarda
%
100
0
f
(1)
Havodagi suv bug’I elastikligi deyilganda havodagi suv bug’ining parsial
bosimi tushuniladi.
Tirik organizmlarning tuproqning namlik yo’qotishi nisbiy namlikga
bog’liq. Inson o’zini yaxshi his qilishi uchun nisbiy namlik 60-70 % atrofida
bo’lishi kerak.
Namlikni aniqlash uchun Avgust psixrometridan foydalanish mumkin.
Psixrometr ikkita bir xil termometrdan iborat bo’lib ulardan birining uchiga
rezervuardagi suvga botirib qo’yilgan mato o’ralgan. Havo suv bug’lari bilan
to’yinmagan bo’lsa matodagi suc bug’lanadi. Va termometrning rezervuari
soviydi. Natijada termometr past temperaturani ko’rsatadi. Chunki nisbiy namlik
kichik bo’lganda suv bug’i to’yinishidan uzoq bo’lgani uchun xo’l temperaturani
ko’rsatadi.
Nisbiy namlik oshib borgani sari bug’lanish kamayadi va xo’l
termometrning ko’rsatishi quruq termometrnikiga yaqinlashadi. Nisbiy namlik 100
% bo’lganda suv umuman bug’lanmaydi. Va xo’l termometrning ko’rsatishi quruq
termometrniki bilan bir xil bo’ladi. ikkala termometr ko’rsatishlarining ayirmasiga
qarab psixrometrik jadval yordamida havoning nisbiy namligini aniqlash mumkin.
(1) ifodaga ko’ra absolyut namlik quyidagicha aniqlanadi, ya’ni:
%
100
1
0
f
(2)
bu yerda ρ
0
ma’lum temperaturadagi 1m
3
hajmini to’yintirish uchun zarur bo’lgan
suv bug’ining massasi. Uning qiymati 3- jadvaldan olinadi.
| 