Yaponiyaning iqtisodiy kartasi
Yoqilg’i – energetika sanoati. Yaponiyada neft va tabiiy gaz qazib olinsada u
ehtiyojni qondirmaydi. Yaponiya dunyoda neft importi bo’yicha 2-o’rinda turadi.
U yiliga 210-220 mln t. neft sotib oladi (umumjahon neft savdosini 14 % i ). Neftni
asosan OPEK davlatlaridan keltiradi.
Ko’mirni asosan Avstraliya, JAR, AQSH va Kanadadan keltiradi.
Yaponiya elektr-energiyasi ishlab chiqarish bo’yicha dunyoda 2-o’rinda turadi.
U yiliga 950 mlrd kVt/s elektr – energiyasi ishlab chiqaradi. Bu butun jahon
elektr-energiyasini 7,5 %i demakdir. Mamlakatda gidro, geotermal, quyosh,
qalqish va to’lqin elektro stansiyalari mavjud, lekin elektr-energiyasining asosiy
qismini IES va AES lar beradi. Yaponiyada 30 dan ortiq AES lar bor, dunyodagi
eng yirik AES (Fukusima) shu davlatda joylashgan.
Metallurgiya sanoati. Yaponiya po’lat ishlab chiqarish xajmi bo’yicha dunyoda
1-o’rinda turadi. U yiliga 98 mln t. po’lat eritadi, umumjahon po’latini 13,6 % i.
Lekin po’lat eritish salmog’i yil sayin kamayib bormoqda. Masalan, Yaponiya
1990 yil 110 mln t. po’lat eritgan edi. Buning asosiy sababi mashinasozlikning
metalga bog’liqligi kamayishi va fantalab sanoat tarmoqlarini kuchayishidir.
Organik sintez va neft-ximiya sanoati tarmoqlari asosan dengiz portlarida,
ayniqsa Ichki Yapon dengizi bo’ylarida to’plangan. XX asrning 2-yarmida II-jahon
urushiga qadar Yaponiyada avtomobilsozlik bo’lmagan edi, avtomobilsozlikda
Yaponiya ulkan yutuqlarga erishgan. U avtomobil “jangi”da AQSH ni yutib chiqib
dunyoda 1-o’rinni egalladi. Yaponiya yiliga 13 mln dona avtomobil ishlab
chiqaradi, bu dunyo bo’yicha ishlab chiqarilgan (50 mln dona) avtomobillarni 26
% i demakdir. Yaponiyaning “Xonda”, “Nissan” va “Toyot” kabi zamonaviy
avtomobillaridunyoga mashxur. Avtomobilsozlikni eng yirik markazlar: Tokio,
Osaka,Nagoya,Kavasaki kabi shaharlar hisoblanadi.
Hozirgi Yaponiya iqtisodiyotining faxri va ramzi elektrotexnika va elektronika
sanoatidir.
Ayniqsa
radioelektronika
sanoati
–
rangli
televizorlar,
videomagnitofonlar, radiotexnikalar ishlab chiqarish ustunlikka ega. Televizorlar
ishlab chiqarish bo’yicha Yaponiya dunyoda 3 – o’rinda turadi, u yiliga 15 mln
donadan ortiq televizor ishlab chiqaradi.
Metal kesuvchi dastgohlar ishlab chiqarish bo’yicha Yaponiya dunyoda
birinchi o’rinda (yiliga 195 mln dona), traktorlar ishlab chiqarish bo’yicha
dunyoda ikkinchi o’rinda (yiliga 150 ming dona) turadi.
Yaponiyada ommaviy mashinasozlik mahsulotlari ishlab chiqarish bilan birga
yuqori texnologiyaga asoslangan buyumlar ishlab chiqarish ustun. Mashinasozlik
sanoati tarmoqlari eng rivojlangan xududi – Tokio rayoni bo’lib, u butun
mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotni 3/1 qismini beradi.
Kema ishlab chiqarish bo’yicha Yaponiya dunyoda birinchi o’rinda turadi.
Kemasozlik sanoatining eng yirik markazlari: Iokogama, Osaka, Kobe va Nagasaki
kabi shaharlarda joylashgan. Ularda kemasozlikning xilma-xil tarmoqlari
rivojlangan. Yaponiyada dunyodagi eng yirik supertankerlar, xilma-xil kit ovlovchi
kemalar, traulerlar va kichik kemalar ishlab chiqariladi.
Ximiya sanoatining rivojlanishi va sanoat mahsulotining hajmiga ko’ra
Yaponiya dunyoda AQSH va Germaniyadan keyin 3-o’rinda turadi. Bu sanoatning
asosiy xom ashyosi koks chiqindi, neft va tabiiy gaz hisoblanadi. Organik sintez
ximiyasi keng ko’lamda rivojlanmoqda. Ximiya sanoatida; mineral o’g’itlar,
medikamentlar, kosmetika, plastmassa, sun’iy tola, bo’yoqlar, noorganik
ximikatlar ishlab chiqarish ustun turadi.
Qo’riq yerlar faqat Xokkaydo orolida saqlanib qolgan. Orollar meridional
yo’nalishda joylashganligi uchun ularning iqlimiy sharoiti ham turlicha.
Ikkinchi jahon urushidan so`ng mamlakatda qishloq xo`jaligida ham tub
o`zgarishlar ro`y berdi.
Akademik N.I.Vavilov Yaponiyaga 1929 yil uyushtirgan sayohatlari
ta’sirida yozgan “Pyat kontinentov” asarida “Yaponiyada dehqonchilik o`zining
intevsivligi bilan kishini hayratga soladi. Markaziy va Janubiy Yaponiyada har bir
qarich yerdan foydalaniladi”, deb yozgan edi.
So`nggi yillarda, esa qishloq xo`jaligining strukturasi ham asta – sekin
o`zgarib bordi. Yaponiya har doim sof dehqonchilik mamlakati bo`lib kelgan.
Garchi asosiy don ekini, yaponlarning noni hali hanuz sholi bo`lsa-da (sholi
maydonlari mamlakatda haydaladigan yerlarning deyarli yarmini egallab yotadi),
keying vaqtlarda bog`dorchilik, chorbog` xo`jaligi va ayniqsa qoramol, cho`chqa,
parranda boqib ko`paytirish yaxshi rivoj topmoqda. Natijada, yaponlarning
ovqatlanish ratsioni (ya’ni taomlar miqdori va sifati) yevropa va amerikaliklarning
ratsioniga tobora yaqinlasha bordi.
Yaponiya qishloq xo`jaligida jami 7 mln kishi band, ishlanadigan yerlar esa
mamlakat hududining 16%ini tashkil qilmoqda. Biroq bu hudud va ishchilar
mamlakatning oziq – ovqat mahsulotlariga bo`lgan ehtiyojini asosiy qismini
qondirib kelmoqda.
Yapon xo`jaligining yana bir an’anaviy tarmog`i – baliqchilikdir.
Mamlakatda 3 mingdan ortiq baliq ovlovchi portlarning mavjudligi bugungi kunda
unga dunyoda eng ko`p baliq ovlash imkoniyatini yaratib bermoqda. Sohil
bo`yidagi dengizlarning boy va xillma – xil faunasi faqat baliqchiliknigina emas,
balki boshqa dengiz mahsulotlarini yetishtirishni rivojlantirishga ham imkon
bermoqda. Yaponiya bugungi kunda eng ko`p dengiz o`tlarini yig`ishtirib oluvchi
davlat bo`lishi ham yuqoridagi ma’lumotlarni isbotlab beradi.
Yaponiya xo`jaligining juda muhim xususiyati uning xalqaro iqtisodiy
aloqalari nihoyatda kuchli ekanligidir. Mamlakat o`z yoqilg`isi va xomashyosi
bilan sust ta’minlanganligi sababli, ularning 9/10 qismini chetdan keltiradi.
Ikkinchi tomondan, mamlakat iqtisodiyoti eksport qilish bilan ham bog`liqdir.
Yaponiya bugungi kunda eng faol savdo balansiga ega bo`lib turgan
mamlakatlardan
biridir.
Yapon
avtomobillari,
fotoapparatlari,
turli
xil
ko`rinishdagi electron moslamalar dunyo bozorlarida eng xaridorbop hisoblanadi.
Yapon ishbilarmonlarining shiori “savdo qilish yoki halok bo`lish” dir.
Bugungi Yaponiyaning asosiy rayonlari – Tokio, Osaka, Nagoya,
Kitakyusyu yirik issiqlik va atom elektr stansiyalari, metallurgiya, neftni qayta
ishlash va kimyo kombinatlari, masinasozlik zavodlari ham shu hududlarda
joylashgan. Yuqorida sanab o`tilgan korxonalar chetdan keltiladigan xomashyo va
yoqilg`i hamda o`z mahsulotini eksport qilishga asoslangan. Qurilish maydonlari
yetishmasligi sababli ko`plab, shu jumladan eng yirik korxonalar qirg`oq bo`yidagi
dengizdan ajratib olingan maydonlarga qurilgan.
Tinch okean mintaqasini odatda sanoat mintqasi deb ataydilar, lekin hozirda
esa bunday atama o`zini to`la oqlamayapti, sababi qishloq xo`jaligi rayonlari, bosh
transport magistrallari, eng muhim portlar va xizmat ko`rsatish sohalarining
rivojlanib borayotganligi kuzatilmoqda.
Yaponiyaning “ichki qism” deb ataluvchi hududida uning qirg`oq bo`yi
sohillari joylashgan. U avvalo Xonsyu orolining barcha tog`-o`rmon rayonlarini
o`z ichiga olib, bu yerda o`rmon ogochi tayyorlash, chorvachilik, yer osti
boyliklarini qazib olish, gidroenergetika ustun turadi. Rekreatsiya va turizm
so`nggi yillarda jadal rivojlanmoqda.
So`nggi vaqtlarda Yaponiyadagi davlat regional siyosati ekologik jihatdan
toza chekka hududlarni turistik baza sifatid shakllantirishdi. Tinch okeani
mintaqasidagi ekologik va demografik vaziyatni yumshatish maqsadida barcha
texnopolislar, ya’ni fan va fanni ko`plab talab qiluvchi ishlab chiqarish
markazlarining yarmi Xonsyu orolining atrof zonasi bunyod etilganligi Xokkado
orolidagi dunyodagi eng uzun temir yo`llardan biri - “Seykan” temir yo`lini
qurishga imkon tug`dirdi.
| 