Yaponiyaning tabiiy kartasi
Yaponiyaning sohillarga nihoyatda boydir. Yaponiyaning tabiiy geografik
o`rni avvalo uning orollarda joylashganligi bilan bog`liqdir, mamlakat orollari
Yevrosiyo bilan Tinch okeani orasida 3,5 ming km ga cho`zilgan bo`lib, Osiyo-
Tinch okean regionining markazidadir. Bu hol mamlakatning xalqaro mehnat
taqsimotida ishtirok etish uchun juda imkoniyatlar ochadi.
Mamlakatning Osiyoning chekka sharqida joylashganligi uning iborali
nomida aks etgan: u “Kun chiqardagi o`lka” deb ataladi.
Yaponiya o’rmon resurslariga boy mamlakatlardan hisoblanadi. Hududining
2/3 qismidan ko’prog’ini o’rmonlar egallagan. O’rmonlarini 1/3 qismini sun’iy
o’rmonlar tashkil etadi. Igna bargli o’rmonlar jami o’rmonlarning 1/2 qismini
egallagan.Yaponiya florasida 2750 o’simlik turi uchraydi, shundan 168 tasi daraxt
o’simliklaridir. Faunasidagi endemik turlarga: yapon maxakasi, qiziltumshuq
maymun, ayiq, quyon, olmaxon, yapon xoldor bug’usi, ko’rshapalak, ko’pgina
qushlar kiradi. Ryukyu oroli sut emizuvchilarga kambag’al. Yaponiya hududida
sut emizuvchilarning 270 turi, qushlarning 800 turi, sudralib yuruvchilarning 110
turi, dengiz sohillarida esa baliqlarning 600 turi, molyuskalarning 1000dan ortiq
turi uchraydi.
Keyingi vaqtdarda Yaponiya rekratsion resurslarga katta e’tibor qaratmoqda.
Hozirda mamlakatda milliy bog’lar soni 25 taga yetadi, 1973 yil birinchi suv osti
parki tashkil qilingan.
1.2. AHOLISI VA MEHNAT RESURSLARI
Bugungi kunda Yaponiya aholisiing soniga ko`ra dunyo mamlakatlarining
o`nligiga kiradi. Biroq keyingi o`n yilliklar davomida aholi tabiiy o`sishining
xarakteri keskin darajada o`zgaradi. Yaponiya aholi ko`payishining ikkinchi
tipidan birinchi tipiga o`tgan Osiyodagi birinchi mamlakat bo`ladi.
Bu “demokratik inqilob” juda qisqa muddatda bo`ldi. U yapon jamiyatidagi
yirik ijtimoiy-iqtisodiy tub o`zgarishlar, ta’lim va sog`liqni saqlashdagi jiddiy
yutuqlar nqtijasi bo`ldi. Yaponiya – bolalar o`limi ko`rsatkichlari dunyoda eng past
bo`lgan sog`lom kishilar millati mamlakatidir. Bunda davlat demografik siyosati
ham katta rol o`ynadi. Oilani rejalashtirish asoslariga doir mashg`ulotlar
maktabning yuqori sinflaridan o`tkaziladi. Kechroq turmushga chiqish targ`ib
qilinadi.
Yaponiya milliy tarkibiga ko`ra nihoyatda bir xildir. U tipik bir millatli
mamlakat bo`lib, yaponlar aholisining 99 %dan ortig`ini tashkil etadi. Yapon tili
juda o`ziga xos bo`lib, jahondagitil oilalaridan birontasiga kirmaydi. Hozirgi
zamon yapon yozuvi tizimi ham ancha murakkab,chunki unda ham ierogliflar ham
bo`g`inli harflar ham ishlatiladi.
Mamalakatda ikki asosiy din – sintoizm va buddizm mavjud bo`lib, ular ilk
feodallik davridayoq vujudga kelgan. Odatda dindorlar bir vaqtda har ikkala dinga
e’tiqod qiladilar; bu dinlarning ta’sir doirasi o`zgacha bo`lsa – da, ular birgalikda
mavjuddir. Yaponiya yuksak madaniyat va yoppasiga savodxonlik mamlakati
bo`lib, unda bolalarni o`qitish va tarbiyalashga ularning yoshligidan katta e’tibor
beriladi. Yaponiyadagi universitetlar soni butun G`arbiy Yevropadagidan ko`p. U
– qadimgi madaniyat turmush tarzining ajralmas qismidir.
Bunday an’analarga quyidagilar kiradi: ikebana – guldastalar tuzish va
vazaga gul hamda daraxt novdalarini muyyan tartibda joylashtirish, bonsoy –
pakana daraxtlar yetishtirish, kalligrafiya, ya’ni xusnixat, musiqa, arxitekturasi,
soyalar teatri, choy tantanasi, kimono, ayollar kiyimi, og`ir vaqznlilarning sumo
kurashi, dzyudo, karate, taom yeyishdagi ishlatiladigan chilcho`p, o`ziga xos
yapon taomlari, yaponcha dasturxon yasatish va ko`plab boshqa xil an’analardir.
Muqaddas an’analarga yana keksalarga xurmat-izzatda bo`lish, ota-onaning
roziligiga qarab turmush qurish (so`nggi yillarda bu maqsadda kompyuterlardan
foydalanilmoqda), ko`plab narsalarga ishonish (irim), turli xil taqvimlardan
foydalanish, davlat miqyosidagi rasmiy bayramlarning ko`pligi (bolalar kuni,
voyaga yetganlar kuni, bahorgi va kuzgi kun – tun tengligi bayramlari bunga
misoldir), turli tuman festivallarni ko`rsatishimiz mumkin.
Aholisining tabiiy ko’payishi jihatidan Yaponiya “demografik tanglik” tipidagi
davlat hisoblanadi. 2001 yil ma’lumotiga ko’ra mamlakatda tug’ilish koeffisenti
9%
0
, o’lim koeffisenti 8%
0
ni tashkil etadi. Agar, tug’ilish va o’lim orasidagi nisbat
shu holatda ketsa, Rossiya va Fransiya demograflarining ma’lumotlariga ko’ra
Yaponiya aholisining soni 2025 yil 121 mln. kishi bo’lishi prognoz qilinmoqda.
2001 yil ma’lumotiga ko’ra davlatda har bir ayolga 1,3 bola to’g’ri keladi. 15
yoshgacha bo’lganlar soni dunyo bo’yicha umumiy aholini 30 % ini,
O’zbekistonda 38 % ni, Yaponiyada esa 15 % ni tashkil yetadi. 64 yoshdan
yuqorilar esa dunyo bo’yicha 7 % ni, O’zbekistonda 4 % ni, Yaponiyada esa 17 %
ni tashkil etadi. O’rtacha umr ko’rish dunyo bo’yicha erkaklarda 65 yoshni,
ayollarda 69 yoshni (O’zbekistonda esa 68-73 yosh) tashkil etgani holda, bu
ko’rsatkich Yaponiyada dunyo bo’yicha eng yuqorini, ya’ni erkaklarda 77 yoshni,
ayollarda 84 yoshni, o’rtacha esa 81 yoshni tashkil etadi. Yaponiya bolalar o’limi
ko’rsatkichi eng past bo’lgan sog’lom odamlar millati mamlakatidir.Dunyo
bo’yicha bolalar o’limi ko’rsatkichi 1000 chaqaloqqa 56 kishini tashkil etgani
holatida, bu ko’rsatkich Angolada 198 kishini, O’zbekistonda 20 kishini,
Yaponiyada 3 kishini tashkil etadi. Bunda davlat demografik siyosati katta rol
o’ynaydi, ya’ni oilani rejalashtirish va kechroq turmushga chiqishni targ’ib
qilinishi.
Yapon xalqining etnogenezi haligacha to`liq aniqlanmagan. Yapon orollarida
ilgari odam yashamagan, neolit davrida Indoneziya orollaridan ko`chib kelgan
aynlar va qit’adan kelgan koreyslar aralashib murakkab etnik gruppani vujudga
keltirgan. Mamlakatda yaponlardan tashqari koreyslar, xuasyalar va aynlar
yashaydi.
Yapon tili juda o’ziga xos bo’lib, jahondagi til oilalaridan birontasiga kirmaydi.
Yapon yozuvi tizimi ham ancha murakkab bo’lib, unda ieroglif hamda bo’g’inli
harflar ishlatilinadi.
Yaponiyada ikki asosiy din mavjud bo’lib, ya’ni sintoizm (milliy din) va
buddizm (jahon dini) odatda dindorlar har ikki dinga e’tiqod qiladilar.
Yaponiya-yuksak madaniyat va yoppasiga savodxon mamlakatdir. Savadxonlik
darajasini quyidagi holatlar bilan izohlash mumkin. Yaponiyadagi universitetlar
soni butun G’arbiy Evropadagidan ko’p, ilmiy hodimlar soni esa Buyuk Britaniya,
Fransiya va GFR ni qo’shib hisoblaganda ham ko’p. Mamlakatda qadimgi
madaniyat, badiiy va turmush an’analari yapon turmush tarzini ajralmas qismi
bo’lib saqlanib qolgan. Masalan: ikebana, bonsoy, kalligrafiya, jonli manzaralar
chizish, choy tantanasi, kimono ayollar kiyimi, sumo kurashi, dzyudo, yaponcha
dasturxon yasatish, sakuraning gullashini tomosha qilish, zarang o’rmonida sayr,
bahorgi va kuzgi tengkunlik bayramlari va x.k.Yaponiyada yiliga 40 dan ortiq
turli-tuman festivallar o’tkaziladi. Ulardan eng mashhuri “oq orolda”gi qor
festivalidir.
Yaponiya aholisining o’rtacha zichligi 1km
2
ga 333 kishini (2012y.) tashkil
etadi. Aholisining asosiy qismi mamlakat hududini 10 % ida yashaydi. Aholi eng
zich yashaydigan erlar Xonsyu orolining janubidagi Tinch okeani sohillari va Ichki
yapon dengizi sohillariga to’g’ri keladi.
Ilgari Yaponiyada aholi soni 30 000 dan ortiq bo’lgan aholi punktlari shahar
maqomini olgan bo’lsa, hozirda 50 000. Urbanizasiya darajasi 76 % ni tashkil etadi
va bu ko`rsatkich bo`yicha dunyoda oldingi o`rinlarda turadi.
Mamlakatda 200 dan ortiq yirik shaharlar bo’lib, ulardan 11 tasi millioner
shaharlardir. Ular quyidagilar: Tokio (8 mln.), Iokogama (3,3 mln.), Osaka (2,6
mln.), Nagoya (2,1 mln.), Sapporo (1,7 mln.), Kobe (1,4 mln.), Kioto (1,4 mln.),
Fukuoka (1,3 mln.), Kavasaki (1,2 mln.), Xirosima (1,1 mln.), Kitakyusyu (1,02
mln.) kabi shaharlar eng yiriklaridandir.
Tokio shahridan-Kobe shahrigacha 600 km masofada Tokaydo megapolisi
joylashgan.Bu megapolis “katta uchlik” dan tashkil topgan bo’lib, ular
quyidagilardir:
1.Tokio aglomerasiyasi o’z ichiga Tokio, Iokogama, Kavasaki, Tiba
shaharlarini olgan bo’lib, ularda jami 27 mln. aholi yashaydi.
2.Xansin aglomerasiyasi o’z ichiga Osaka, Kobe, Kioto shaharlarini olgan
bo’lib, ularda jami 15 mln. aholi yashaydi.
3.Tyune aglomerasiyasi Nagoya shahri va uni atrofini o’z ichiga olgan bo’lib,
unda 10,2 million aholi yashaydi.
Tokaydo megapolisida aholi zichligi 1km
2
ga 800-1000 kishiga yetadi. Bu
megapolis va uning atrofida (70000 km
2
), Yaponiya aholisining 56 % i (70 mln.)
yashaydi.
Umuman olganda, Tinch okean va Ichki Yapon dengizi sohillaridagi
urbanizasiyalashgan xudud mamlakat maydonini 1/3 qismini egallagan bo’lib,
unda jami aholininng ¾ qismi yashaydi.
Yaponiyada yerlar juda qimmatli va taqchil resurs bo’lganligi sababli “osmon
o’par binolar” va “yer osti” uylar qurishga erishilinmoqda. Shuningdek, Yaponiya
dengiz hisobiga o’z xududini kengaytirayotgan tipik davlat xisoblanadi.
Ikkinchi jahon urushi arafasida mamlakat aholisining asosiy qismi qishloq
xo’jaligi va baliq ovlashda band edi. Hozirda esa bu tarmoqlarda iqtisodiy faol
aholining 20% i, faqat qishloq xo’jaligining o’zida 5 % aholi band. Sanoat
tarmoqlarida esa 33% dan ortiq aholi band. Endilikda nomoddiy sohalarda
ishlovchi xodimlar ya’ni: xizmatchilar, ilmiy xodimlar, ishbilarmonlar soni tez
ortib bormoqda. Yaponiyada aholini hayot darajasi juda yuqori, ya’ni jon boshiga
YAMM 30 000-49 999 $ ni tashkil etmoqda.
Yaponiyada hozirga kelib ayollar sonini erkaklar soniga nisbatan ortishi
kuzatilinmoqda.
4. Yaponiya – BMT, ASEAN va Xalqaro Valyuta Fondi (MVF) tashkilotlariga
a’zo. Davlat tuzumiga ko’ra – konstitusion monarxiya bo’lib, amaldagi
konstitusiya 1947 yil qabul qilingan. Davlat boshlig’i imperator (Akixito, 1989
yildan) faqat davlat “ramzi” deb tan olinadi. Hokimiyat boshlig’i primer-ministr
(bosh vazir) ga berilgan. Yaponiya hududi siyosiy-ma’muriy jihatidan 47 ta
prefekturaga bo’linadi. Tokio, Kioto, Osaka shaharlari, Xokkaydo va Okinava
orollari alohida prefektura maqomiga ega.
Davlat tili-yapon tili, boshqa til – ayn tili.
Asosiy siyosiy partiyalari:
1. Liberal – demokratik partiya (LDP)1955 yil tuzilgan.
2. Yaponiya Demokratik partiyasi (YADP) 1960 yil tuzilgan.
3. “Sakigake” partiyasi 1964 yil tuzilgan.
4. “Komeyto” (Sof siyosat partiyasi) 1964 yil tarkib topgan.
5. Yaponiya kommunistik partiyasi (YAKP)1922 yil asos solingan.
Yaponlarning milliy an’analaridan biri bolalarni yoshligidan atrof-tabiatga,
daraxtlarga, gullarga, hayvonlarga nisbatan mehr, ehtiyotkorlik tejab-tergab
foydalanish munosabatini tarbiyalashdir. Shu sababli Yaponiyada tabiatga
mavsumiy sayrlar uyushtirish nihoyatda ommaviy tus olgan: bahorda – yavvoyi
olcha (sakura) uning gullashini tomosha qilib zavq olish, kuzda esa – zarang
o`rmonlarda sayr qilish milliy an’analardandir. Endilikda bu an’analar g`arbdan
kirib kelgan zamonaviy an’analar bilan uyg`unlashib ketmoqda.
Yaponiyada aholining o`rtacha zichligi ko`rsatkichlariga ko`ra (1 km
2
ga
334 kishi to`g`ri keladi) dunyoda eng oldingi o`rinlardan biridadir. Amalda esa bu
erda aholinig zichligi bundan ancha katta, chunki mamlakatning deyarli barcha
aholisi dengiz bo`yidagi pasttekisliklarda va daryo vodiylarida to`plangan.
Keyingi o`n yilliklar davomida, Yaponiya urbanizatsiya sur’atlarining
yuqoriligi bilan ajralib turadi. Natijada, urbanizatsiya sur’atlarining yuqoriligi
jihatidan dunyoda oldingi o`rinlardan biriga chiqib oldi. Bugungi kunda,
Yaponiyada ikki yuzdan ortiq yirik shaharlar mavjud. Yaponiyaning eng yirik
orollaridan biri Xonsyu orolining janubiy sohili bo`ylab, munchoqdek terilgan
shaharlar,
jumladan,
Tokio,
Osaka,
Nagoya
atrofida
shakllangan
aglomeratsiyalarning “katta uchligi” alohida ajralib turadi.
Tokio shahri Yapon orollaridan eng yirik Konto tekisligida joylashgan. U
1869 yili poytaxtga aylantirilgan va o`shandayoq yaponcha “Sharqiy poytaxt”
degan nomni olgan.
Tokio aglomeratsiyasi Osaka, Nagoya va bir qator aglomeratsiyalar bilan
birga yanada yirik urbanizatsiyalashgan “galaktika” - Tokaydo megalopolisini
tashkil etadi, bu megalopolis sohil bo`ylab 600-700 km ga cho`zilib ketgan. Bu
yerda aholi zichligi 1 km
2
ga 800-1000 kishiga to`g`ri keladi.
Yaponiya aholisini joylashishi va xo’jaligini rivojlanish darajasi jihatidan
xududi ikki qismga bo’linadi: ya’ni “tashqi” (“Quyoshli”) va “ichki” (“Soyali”).
“Tashqi” Yaponiyaga Xonsyu orolining markaziy qismidagi dengiz bo’yi
pasttekisliklari kiradi. Bu qism Tinch okeani sohili bo’ylab (15-65 km) Kambar
polosada joylashganligi uchun “Tinch okeani mintaqasi” ham deb ataladi. Bu
mintaqa mamlakatning ijtimoiy – iqtisodiy o’zagidir. Mazkur o’zakda
mamlakatning asosiy sanoat, savdo, transport, moliyaviy, ilmiy, energetika
markazlari joylashgan. Qurilish maydonlari etishmaganligi uchun ko’plab yirik
korxonalar “dengiz hisobida” gi joylarga qurilgan. Bu mintaqa mamlakatning faqat
“sanoat mintaqasi” bo’libgina qolmay, balki muhim transpot va intensiv qishloq
xo’jaligi rayoni hamdir.
|
