| ROSSIYA FEDERATSIYASINING TABIIY GEOGRAFIK KARTASI.
Rossiya Federatsiyasining eng shimoliy nuqtasi(81O 49 / sh.k) Rudolf oroli va Frans-Iosifyеri arxipelagida joylashgan. Janubiy chekka nuqtasi Kavkaz bo’yi (41O 12 / sh.k). Buyеrda yani Kavkazda, Rossiya va Yevropaning eng baland nuqtasi Elburs tog’i (5642m) joylashgan. Rossiyaning chegaralari. Rossiya chegaralari uzunligi bo’yicha dunyoda birinchi o’rinda turadi. 58,6 ming km, quruqlik chegarasidan ko’ra dengiz chegarasi ikki marta kattadir( 40 ming. km). Dengiz chegarasi shimolda va sharqda 12 dengiz mill (22,7 km) qirg’oqqacha. 200 dengiz mill (qariyib 370 km) materik qirg’og’igacha, Rossiya Federatsiyasining iqtisodiy zonasi dengiz chegaralari orqali amalga oshiriladi.
Shimoliy chegaraning barcha qismi suvlar bilan chegaradosh Shimoliy Muz okeani va bir qancha dengizlar Chukotka dengizi, Sharqiy Sibir dengizi, Laptevlar dengizi, Kara dengizi, Barens dengizlari orqali chegarasi o’tadi. Shimoliy kenglik bo’ylab joylashgan dengizlar sababli bu yеrda yil bo’yi past harorat kuzatiladi. Shimoliy Muz okeani Rossiya qirg’oqlari tutashgan, shimoliy qutbda Rossiya sektori bilan Arktika joylashgan. Bu sektordagi barcha orollar Rossiyaga tegishli, faqat bir nechta orollardan tashqari Shpitsbergen arxipelagi (Norvegiya). Rossiyaning sharqiy chegarasi suv orqali o’tadi. Yani Tinch okeani: Bering, Oxota, Sharqiy Yaponiya dengizlari orqali chegaradoshdir. Dengiz bo’yida eng yaqin qo’shni davlatlar KHDR, Yaponiya va AQSH dir. Yaponiya bilan chegarasi Laperazu bo’g’ozi orqali, AQSH bilan Bering bo’g’ozi va orollar o’rtasida Ratmononova (Rossiya) va Kruzenshterna (AQSH) va Kamondarskiy, Aleut orollari orqali o’tgan. Bering dengizi bir nechta yarimorol qirg’oqlarini yuvib turadi: Alyaska (AQSH), Chukotka, Kamchatka va Aleut oroli (AQSH). Materiklar orasida Kamchatka yarimoroli,Saxalin oroli, Kurill va Xokkkaydo (Yaponiya) Oxota dengiz bo’yida joylashgan. Rossiyani sharqida joyloshgan barcha dengizlar uning qirg’oqlarini yuvib turadi, ayrimlari muzlaydi. Muzlaydigani Oxota dengizi uning katta qismi janubiy parallelda 50 O sh.k joylashgan. Shimoli-g’arbidagi muzlar 280 kun turadi. Yapon dengiziga yozda tayfun sikloni qirg’oqlargacha kirib keladi. Rossiyaning g’arbdagi dengiz chegarasi Boltiq dengizidan o’tib Yevropa davlatlari bilan bog’laydi. Bu dengiz Atlantika okeaniga olib chiqadi. Bu yеrda qo’ltiqlar mavjud bo’lib u yеrlarda portlar joylashgan. Finskiy qo’ltig’ida Sankt-Peterburg, Primorsk va Viborg, Pereloge daryosida (Vislenskiy qo’ltig’iga quyiladi) Kalingrad porti bor. Lugi daryosida hozirda katta Novojuliskiy porti qurilmoqda. Boltiq dengizi muzlamaydi, faqat Kalingrad bo’yi qirg’oqlari muzlaydi. Janubi-g’arbda dengiz chegarasi Azov va Qora dengiz orqali o’tib, Ukraina va Abxaziya (avval Gruziyaning birgi qismi bo’lgan) bilan chegaradoshdir. Qora dengizda Rossiyaning Novorisiy porti bor. Taganroviskiy qo’ltig’ida Taganrog porti joylashgan. Azov va Qora dengiz Rossiya uchun katta ahamiyat kasb etadi, bu dengiz orqali O’rta dengizga chiqib Yevropa va boshqa davlatlarga chiqish uchun qulay transport yo’li hisoblanadi. Janubda Kaspiy dengizi orqali ayrim davlatlar bilan (SSSR mustamlakalari respublikalari) suv orqali chegaradoshdir. Quruqlikdagi chegarasi SSSR tarqab ketgandan keyin ham chegaradosh davlatlar soni o’zgargani yo’q, ularning soni 16 tadir. Rossiya Federatsiyasi bir nechta davlatlar bilan dengiz orqali chegaradosh Yaponiya, AQSH va b.q. bir necha yillar avval bu davlat faqat 8 ta chet davlatlar bilan chegaradosh bo’lgan. Qolgan chegaralar davlat ichidagi chegara uzunligi 11 ming km (Ukraina, Belorusiya, Qozog’iston, Gruziya, Azerbayjon SSSR ga qarashli bo’lgan) ular o’ziga xos o’rin tutgan. Hozirda ular chegaradosh davlatlar hisoblanishadi. Rossiya shimoli-g’arbda quruqlik orqali Norvegiya (quruqlik va dengiz orqali chegarasi bor) va Finlyandiya bilan chegaradosh. Hozirda rasman Belarusiya, Estoniya, Latviya, Litva davlatlari bilan chegara ajratigan. G’arbda va janubi-g’arbda Rossiya Belarusiya va Ukraina bilan chegaradoshdir. Rossiya Federatsiyasi maydoni bo’yicha haligacha tortishuvlar bor. Rossiya Federatsiyasi (Tuva , Buryatiya) Mongoliya chegarasida joylashgan. Altay va Baykalorti Respublikasining maydoni Mongoliya va Xitoy hududi chegarasida joylashgan. Janubi-g’arbda Piramorskiy o’lkasi Rossiya quruqlikda Korea Xalq Demokratik Respublikasi (KXDR) 17 km chegarasining uzunligi. Shu tariqa Rossiya ko’pgina chegaralari tabiiy hududlarni bosib o’tadi: tog’, dengiz, daryo orqali Kamchatka yarim oroli va Kuril orollarida ko’plab harakatdagi vulqonlar bor. Ularning eng balanti: Klyuchevskaya Sopka 4750 m (4688m). Rossiyada uzunligi 10 km dan oshiq bo’lgan 120 ming daryo bor, ularning umumiy uzunligi 2,3 mln km. Eng uzun daryolari : Ob (5410km), Amur, Lena, Enisey, Volga. Rossiyada 2 mln atrofida ko’llar bor. Eng muhimlari: Baykal (chuqurligi 1637m), Ladoga, Onega, Taymir, Chud. Yirik suv omborlari: Bratsk (169,3 km3 ), Krasnoyarsk, Zey, Ust – Ilimsk, Kuybishev. O’rmonlar Rossiya hududining 41 % ni egallagan. Rossiyaning shimoliy Arktika muz sahrolaridan janubda chala cho’llargacha davom etadi. Rossiya hududi asosan mo’’tadil mintaqada joylashgan bo’lib, g’arbda dengiz iqlimi, dengiz – kontinental, kontinental va mussongacha. Qora dengiz sohillari subtropik. O’rtacha harorat: Rossiya g’arbida 00− -50 S gacha yanvarda Yakutskda -400 -500S. Iyulning o’rtacha temperaturasi Sibirning shimolida +10 S, Kaspiy bo’yida +240 +250 S. Chekka nuqtalari: Chelyuskin burni 770 sh.k. Janubda Bazar-dyuzi tog’i 410 sh.k, g’arbda Baltika posasi (Kaliningrad), sharqda Dejnyov burni 1690 g’.u.Rossiya davlat chegarasining uzunligi 60,9 ming km bo’lib, shundan quruqlik chegarasi 14,5 ming km, dengiz chegarasi 38,8 ming km, daryo chegarasi 7,1 ming km, ko’l chegarasi 0,5 ming km. Aholisi soniga ko’ra Rossiya jahonda birinchi o’nlik mamlakatlari qatoriga kiradi. (1986 yil 145,3 mln, 1999 yil 146,7 mln, 2006 yil 142 mln kishi). Tug’ilish – 1426000 kishi, o’lim – 2372000 kishi. O’rtacha umr 65 yosh. Tug’ilish koeffisienti 10‰ , o’lim 16‰ .Tabiiy o’sish – 0,6% (2006 y). 100 erkakga 113 ayol to’g’ri keladi. Aholisi juda notekis joylashgan bo’lib, zichligi 1 km2 ga 8 kishi(2006 y).
|
