I BOB. Kirish
1.1 Yetakchilik tushunchasining mohiyati
Yigirmanchi asrning 40-yillaridan boshlab, yetakchilik mohiyati va mohiyatini
ilmiy tadqiq qilish boshlanganidan beri fan hali aniq javob ololmagan bir qator
savollarga javob berishga harakat qilmoqda. Bu yerda ilmiy muhokama mavzusi
bo‘lib qoladigan savollarning qisqa, to‘liq emas, ro‘yxatini keltirishingiz
mumkin, xususan: rahbarning shaxsiy fazilatlari tug‘mami yoki ular o‘quv
jarayonida egallashi mumkinmi, uning shaxsiy xususiyatlari qanday? lider va
boshqaruv samaradorligi bir-biri bilan bog‘liqmi? - yetakchilik va ma'lum bir
jamoani boshqarish qanday o‘zaro bog‘liq, rahbarning shaxsiy xususiyatlari
optimal boshqaruv uslubini tanlashga qanday ta'sir qiladi; Vaziyat omillarining
rahbarning xulq-atvoriga va uning boshqaruv uslubiga ta'siri; nihoyat, barqaror
ishlaydigan tashkilotda rahbarlar odatda kerakmi yoki bu ishlab chiqarish
jarayonini murakkablashtirishi mumkinmi? Mamlakatimizda va xorijda olib
borilgan tadqiqotlarning katta qismi yetakchilik muammosiga bag‘ishlangan.
Ushbu muammoga turli yondashuvlarni taxminan quyidagi asosiy guruhlarga
bo‘lish mumkin: - rahbarning shaxsiy fazilatlari nazariyasi; - yetakchilikning
xulq-atvor nazariyasi; - situatsion yondashuvga asoslangan yetakchilik
nazariyalari; - liderlarning xarizmatik sifatlari nazariyasi. Yetakchilik bu
odamlar va odamlar guruhlarini maqsadlar sari harakat qilishga undash uchun
ta‘sir o‘tkazish qobiliyatidir. Boshqalarga ta’sir qilish va odamlarni o‘zingiz
bilan
olib
borish
uchun
ko‘plab
vositalar
mavjud.
Odamlarning
sa’y-harakatlarini tashkiliy maqsadlarga erishishga yo‘naltirishda qanday ta’sir
ko‘rsatuvchilar va xatti-harakatlar eng samarali ekanligi ko‘rsatilgan? Shaxsiy
yetakchilik nazariyasi- yetakchilikning shaxs nazariyasiga ko‘ra, eng yaxshi
rahbarlar hamma uchun umumiy bo‘lgan ma’lum shaxsiy fazilatlar to‘plamiga
ega. Ushbu fikrni rivojlantirar ekan, shuni aytish mumkinki, agar bu fazilatlarni
aniqlash mumkin bo‘lsa, odamlar ularni o‘zlarida tarbiyalashni o‘rganishlari va
shu bilan samarali yetakchi bo‘lishlari mumkin edi. O‘rganilgan ushbu
fazilatlardan ba’zilari aql va bilim, chiroyli ko‘rinish, halollik, sog’lom fikr,
tashabbuskorlik, ijtimoiy va iqtisodiy ta’lim va o‘ziga bo‘lgan ishonchning
yuqori darajasi. Biroq, shaxsiyat tadqiqotlari qarama-qarshi natijalarni berishda
davom etmoqda. Rahbarlar odatda aql-zakovat, bilimga intilish, ishonchlilik,
ma’suliyat, faollik, ijtimoiy ishtirok va ijtimoiy-iqtisodiy maqom bilan ajralib
turadi. Lekin ichida turli vaziyatlar samarali rahbarlar turli shaxslarni
ko‘rsatdilar. Olimlar “inson faqat ma’lum bir shaxsiy xususiyatlar to‘plamiga
ega bo‘lgani uchungina yetakchiga aylanmaydi” degan xulosaga kelishdi.
Xulq-atvor yondashuvi- xulq-atvor yondashuvi yetakchilik uslublari yoki
xatti-harakatlarini tasniflash uchun asos yaratdi. Bu yetakchilikning
murakkabligini tushunish uchun muhim hissa va foydali vositaga aylandi.
yetakchilikni o‘rganishga bunday yondashuv yetakchiningxatti-harakatiga
e’tibor qaratdi. Xulq-atvor yondashuviga ko‘ra, samaradorlik rahbarning
shaxsiy fazilatlari bilan emas, balki uning qo‘l ostidagilarga nisbatan xulq-atvori
bilan belgilanadi. Situatsion yondashuv- na shaxsiy yondashuv, na xulq-atvor
yondashuvi, bir tomondan, rahbarning shaxsiyati yoki xatti-harakati, ikkinchi
tomondan, samaradorlik o‘rtasidagi mantiqiy munosabatni ochib bera olmaydi.
Bu shaxsiy fazilatlar va xatti-harakatlar yetakchilik uchun ahamiyatsiz degani
emas. Aksincha, ular muvaffaqiyat uchun muhim tarkibiy qismlardir. Biroq,
so‘nggi tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, yetakchilik samaradorligida qo‘shimcha
omillar hal qiluvchi ro‘l o‘ynashi mumkin. Bu vaziyat omillariga
bo‘ysunuvchilarning ehtiyojlari va shaxsiy fazilatlari, topshiriqning tabiati,
atrof-muhitning talablari va ta’siri, menejer uchun mavjud bo‘lgan ma’lumotlar
kiradi. Liderlikning xarizmatik nazariyalari- so‘nggi paytlarda bir qator
yetakchilik nazariyalari paydo bo‘ldi, ular orasida yetakchilarning xarizmatik
fazilatlari nazariyalari ayniqsa keng tarqalgan. Aniqlanishicha, xarizmatik
fazilatlarga ega yetakchilarga ergashuvchilar yuqori ishtiyoq bilan ishlay
oladigan va nihoyatda yuqori natijalarga erisha oladilar. Bunday yetakchilar,
ayniqsa, taraqqiyotning muhim bosqichlarida, inqirozdan chiqish, tub islohotlar
va o‘zgarishlarni amalga oshirish davrida zarur. Xulosa o‘rnida shuni aytish
mumkinki yetakchilikni o‘rganishga zamonaviy yondashuvlarga tayanib
yoshlarda yetakchilik faoliyatini rivojlantirish alohida ahamiyat kasb etadi.
Zamonaviy yondashuvlar samarali yetakchilik super yetakchilik, murabbiylik
uslubi, transformatsion yetakchilik va xarizmatik yondashuvni o‘z ichiga oladi
hamda rivojlantirad.
Yetakchilik tushunchasining mohiyatini quyidagicha ochib berishim mumkin:
Yetakchilik - bu guruh yoki tashkilot a'zolarini ma'lum bir maqsad, vazifa yoki
yo'nalishga birlashtirib, ularni ilhomlantirish, motivatsiya qilish va yo'naltirish
jarayoni.
Yetakchi - bu guruh a'zolari tomonidan qabul qilingan va ular uchun ta'sir ola
oladigan shaxs. Yetakchi o'z xatti-harakatlarida va qarorlarida boshqalar uchun
namuna bo'ladi.
Yetakchilik mahorati - bu yetakchining o'zini-o'zi boshqarish, boshqalarni
boshqarish, vaziyatlarni boshqarish, muammolarni hal qilish, qarorlar qabul
qilish, rejalar tuzish, maqsadlarga erishish kabi ko'nikmalarini o'z ichiga oladi.
Yetakchilik
uslublari
-
bu
yetakchining
boshqalarni
boshqarish,
motivatsiyalash, rag'batlantirish, ta'sir o'tkazish usullari. Turli uslublar mavjud:
avtoritar, demokratik, libertal va boshqalar.
Yetakchilik - jamoa (guruh) maqsadlariga erishish uchun muhim omil.
Yetakchi o'z jamoa a'zolarini ilhomlantirishi, rag'batlantirishi, yo'naltirishi va
ulardan samarali foydalanishi lozim.
Samarali yetakchilik uchun yetakchida har tomonlama yetuk bo'lish
(intellektual, hissiy, ijtimoiy) va turli asosiy mahorat hamda ko'nikmalar
rivojlangan bo'lishi kerak.
Shunday qilib, yetakchilik tushunchasi boshqarish jarayonidagi hal qiluvchi
omil bo'lib, u tashkilotlar, jamoa va guruhlarda maqsadlarga erishishda asosiy
rol o'ynaydi.
Yetakchilik kontseptsiyasining mohiyati bir shaxs yoki guruhning boshqalarga
ta'sir qilish, ilhomlantirish va umumiy maqsad yoki qarashga yo'naltirish
qobiliyatidadir. Asosan, yetakchilik istalgan natijalarga erishish uchun
odamlarni hamkorlikda va samarali ishlashga undash va safarbar qilish
jarayonini o'z ichiga oladi.
Yetakchilik turli xil sifatlar, xatti-harakatlar va ko'nikmalarni o'z ichiga oladi,
jumladan:
Vizyon: Samarali rahbarlar kelajak haqida aniq va jozibali tasavvurga ega bo'lib,
boshqalarni ilhomlantiradi va harakatlar uchun yo'nalish beradi.
Halollik: Rahbarlar halollik, oshkoralik va axloqiy xulq-atvorni namoyish etib,
o'zlari rahbarlik qilayotganlarning ishonchi va hurmatini qozonadilar.
Muloqot: Rahbarlar samarali muloqot qiladi, faol tinglaydi va fikrlarni
boshqalar bilan rezonanslashadigan tarzda ifodalaydi, tushunish va uyg'unlikni
rivojlantiradi.
Ta'sir qilish: Rahbarlar xarizma, tajriba yoki o'z g'oyalarining kuchi orqali
boshqalarga ta'sir o'tkazish va ishontirish qobiliyatiga ega.
Empatiya: Buyuk rahbarlar o'zlari rahbarlik qilayotgan kishilarning ehtiyojlari,
tashvishlari va istiqbollarini tushunadilar, o'zaro munosabatlarda hamdardlik va
hamdardlik ko'rsatadilar.
Moslashuvchanlik: Samarali rahbarlar moslashuvchan va moslashuvchan,
o'zgarishlar va noaniqliklarni boshqarishga qodir, shu bilan birga maqsadlarga
erishishga qaratilgan.
Hamkorlik: Rahbarlar hamkorlik va jamoaviy ish madaniyatini rivojlantiradilar,
turli istiqbollarni rag'batlantiradilar va har bir shaxsning kuchli tomonlaridan
foydalanadilar.
Hisobdorlik: Rahbarlar o'zlarini va boshqalarni o'z harakatlari va qarorlari
uchun javobgar bo'ladilar, muvaffaqiyatlar va muvaffaqiyatsizliklar uchun
javobgarlikni o'z zimmalariga oladilar.
Chidamlilik: Rahbarlar qiyin paytlarda xotirjamlik va qat'iyatni saqlab,
qiyinchiliklarga qarshi chidamlilikni namoyish etadilar.
Uzluksiz o'rganish: Yetakchilik - bu o'sish va rivojlanishning doimiy sayohati
bo'lib, samarali rahbarlar uzluksiz o'rganish va o'z-o'zini takomillashtirishga
intiladi.
Umuman olganda, yetakchilikning mohiyati boshqalarni o'zlarining to'liq
potentsiallarini ro'yobga chiqarish, ijobiy o'zgarishlarni keltirib chiqarish va
jamoaviy muvaffaqiyatlarga erishish uchun ilhomlantirish va kuchaytirish
qobiliyatidadir. Yetakchilik nafaqat hokimiyat mavqeini egallash, balki
boshqalar va ular xizmat qiladigan tashkilot yoki jamoalar hayotida mazmunli
o'zgarishlar kiritishdir.
|
