ZİLZİLANİNG İNShOTLARGA KWRSATGAN NUCHANİ URGANİSh VA BAHOLASh

wrtacha og`irlikdagi jismoniy ishlar (11-kategoriya)-soatiga 150-250 kkal (172-293 j.s) energiya sarflanadigan faoliyat turlari kiradi. Bunga doimiy yurish va og`ir bwlmagan (10 kg gacha) yuklarni tashish bilan bog`liq bwlgan ishlar kiradi. Masalan, yigiruv-twqish ishlari, mexanik-yig`uv, payvandlash sexlaridagi ishlar shular jumlasidandir.

Og`ir jismoniy ishlar (-kategoriya)-muntazam jismoniy zwriqish, xususan og`ir yuklarni (10 kg dan ortiq) muttasil bir joydan ikkinchi joyga kwchirish va kwtarish bilan bog`liq ishlar kiradi. Bunda energiya sarfi soatiga 250 kkal (293 js)dan yuqori bwladi. Bunday ishlar temirchilik, quyuv va boshqa qator sexlarda bajariladi.

Harorat nisbiy namlik va havo harakatining tezligi risoladagi va yo`l qwyilishi mumkin bwlgan miqdorlar kwrinishida me`yorlanadi. Risoladagi miqdorlar deganda odamda uzoq muddat va muntazam ta`sir qilganda tashqi muhitga moslashuv reaktsiyalarini kuchaytirmasdan organizmning me`yori faoliyatini va issiqlik holatini saqlashini ta`minlaydigan mikroiqlim kwrsatkichlarining yig`indisi tushunilib, ularissiqlik sezish mw`tadilligini vujudga keltiradi va ish qobiliyatini yuksalitirish uchun shart-sharoit hisoblanadi. Yo`l qwyilishi mumkin bwlgan mikroiqlim sharoitlari organizmning faoliyatini va issiqlik holatdagi wzgarishlarini, fiziologik moslanish imkoniyatlaridan chetga chiqmaydigan tashqi muhitga moslashish reaktsiyalarining kuchaytirishini bartaraf etadigan va tez me`yorga soladigan mikroiqlim kwrsatkichlarining yig`indisidir. Bunda sog`liq uchun xatarli holatlar vujudga kelmaydi, biroq nomw`tadil issiqlik sezgilari, kayfiyatning yomonlashuvi va ish qobiliyatining pasayishi kuzatilishi mumkin.

3. Sanoat korxonalarida mashina va mexanizmlarning harakat natijasida har xil titrashlar vujudga keladi. Bu titrashglar ba`zi uchastkalarda bitta va ba`zi uchastkalarda bir necha mashina mexanizmlarning harakati ta`sirida bwlib, ba`zan zwrayishi va ba`zan susayishi kuzatiladi va bu organizmga salbiy ta`sir kwrsatishi bilan tavsiflanadi.

Titrash hosil qiluvchi mashinalar orasida transport vositalari, katta hajmdagi qwzg`olmas agregatlar, qwlda ishlatiladigan mashina va mexanizmlar mavjud.

Texnika taraqqiyoti natijasida zamonaviy mexanika-mashinasozlik korxonalarida turli tuman jihozlarning kirib kelishi, shuningdek bu mashinalarning unumdorligini oshirishga talabning kuchayganligi, mashinalarningiloji boricha kam material sarflab, qwl bilan bajariladigan vazifalarni mexanizmlar zimmasiga yuklash natijalari insonga ta`sir etuvchi qwshimcha hodisa, titrash hodisasini kelib chiqishiga olib keldi. Titrash sanoatda ishchining ish unumdorligini kamaytiribgina qolmasdan, balki uning sog`ligiga ham ta`sir kwrsatishi va bu ta`sirning oldi vaqtliroq olinmasa, xavfli titrash kasalligiga olib kelishi aniqlandi. Shuning uchun ham titrashga qarshi kurash muhim ahamiyatga ega.

Titrashning fizik xususiyatlari. «Titrash: atamalar va tushunchalar» da «titrash» deb nuqta yoki mexanik sistemaning, xech bwlmaganda bitta koordinat bwylab, vaqt birligida navbatma-navbat ortib va kamayib turuvchi harakatiga aytiladi.

Titrash mashina va mexanizm qismlaridagi kuchlarning nomuvofiqlik harakati natijasida kelib chiqadi. Bunga mexanizmlarning chiziqli harakatini aylanma haraktga aylantirishdagi krivoship-shatun mexanizmalirining harakati, silkituvchi harakat hosil qiluvchi shibbalash qurilmalari, shuningdek posangilashtirilmagan aylanma harakat qiluvchi qismlar, masalan qwlda ishlatiladigan silliqlovchi mashinalar, dastgohlarning silliqlovchi va qirquvchi qismlaridan kelib chiqadigan titrashlar misol bwla oladi.

Shovqindan saqlanish. Hozirgi zamon texnika taraqqiyoti davrida sanoat korxonalarida shovqinga qarshi kurash masalalari muhim masalalar qatoriga kiradi. Bu masala asosan mashinasozlik sanoatida transport vositalarini ishlatishda va eenergetika sanoatida juda jiddiy masala bwlib turibdi.

Shovqinning oqibatlari ma`lum. U birinchi navbatda ishlab-chiqarishda mehnat qilayotgan kishilarni ma`naviy toliqtiradi, shovqin chiqaruvchi mashinalarni ishlatayotgan ishchilar va ishlab chiqarish jarayonini boshqarayotgan operatorlar ishiga xalal berib, ularni har xil hatoliklarga yo`l qwyishlariga olib keladi. Bu esa wz navbatida ishlab-chiqarish jarohatlanishlari kelib chiqishining asosiy manbai hisoblanadi.

Katta shovqin ta`sirida insonning asab sistemalari zirqillaydi, eshitish organining susayishiga sabab bwladi.

Shuning uchun ham sanoat korxonalarida shovqinni kamaytirish chora-tadbirlarini belgilash muhim ijtimoiy ahamiyatga ega bwlib, inson salomatligini saqlashi bilan katta ahamiyat kashf etadi.

Shovqin haqida tushuncha. Odam uchun yoqimsiz har qanday tovushlar shovqin deb ataladi. Jismlarning bir-biriga urilishi, ishqalanishi va muvozanat holatining buzilishi natijasida hosil bwlgan havoning elastik tebranishi harakati qattiq, suyuq va gazsimon muhitda twlqin hosil qilib tarqaladi. Bunda muhit zarralari muvozanat holatiga nisbatan tebranish hosil qiladi. va bu tebranish tezligi twlqinlar tarqalish tezligidan ancha kichkina bwladi.

1. 
   İshlab chiqarish jarayonlariga qwyiladigan xavfsizlik talablari
   
2. 
   Xavfsizlikni ta`minlovchi texnik vositalar
   
3. 
   Signalizatsiya
   

1. Mehnat muhofazasining asosiy vazifalaridan biri ishlovchilarning mehnat havfsizligini ta`minlashdir. Zamonaviy agrosanoat ishlab chiqarishi muntazam yangi texnikalar, mikrobiologik va kimyoviy moddalar etkazib berishni, chorva mollarini katta komplekslarga va mayda fermerlik xwjaliklariga birlashtirishni, ish jarayonlarining yiriklashuvini, dehqonchilikdagi ishlarni brigada va oilaviy pudrat asosida bajarishni, ayrim mehnat turlarini hamda vostialarini wzgartirib borishni wz ichiga oladi.

Mehnat havfsizligi – mehnat sharoitining shunday holatiki, unda ishlovchilarga xavfli va zararli ishlab chiqarish omillarining ta`siri istisno qilingan. İshlab chiqarish sharoitida insonga jarohat etkazilishi bu fizikaviy va kimyoviy xavfli ishlab chiqarish omillari borligini bildiradi.

Fizikaviy xavfli ishlab chiqarish omillari – bu harakatdagi mashinalar,uskunalarning harakatdagi elementlarining twsilmaganligi, qwzg`aluvchi buyum, materiallar, uskuna va materiallari ustki qismining qismining yuqori yoki past haroratda bwlishi, elektr tarmoqlarining xavfli kuchlanishi. yuqori bosimdagi havo va gazning portlagandagi energiyasi va boshqalar.

Kimyoviy xavfli ishlab chikarish omillari – odam organizmiga wyuvchi, zaharli va qichitadigan moddalarning ta`sir qilishi bilan ifodalanadi. Muayyan xavfli ishlab chiqarish omillarning kelib chiqishi texnologik jarayon, uskuna konstruktsiyasi va ishni tashkil qilinganlik darajasiga bog`liq bwladi.

Xavfli ishlab chiqarish omillarining kelib chiqish xususiyatiga qarab, kwrinib turgan va kwrinmaydiganlarga bwlish mumkin. Kwrinib turgan, xavfli, tashqi belgilari bilan yaqqol ifodalanadi: masalan, mashinaning harakatlanuvchi qismlari, alanga, kwtarilib va osilib turgan yuk. Kwrinmaydigan xavfli mashinalar, mexanizmlar, moslamalar va asboblarda yashirin nuqsonlarning borligiga bog`liqdir. Yashirin xavfni, shuningdek ish doirasining tiqishtirilganligi va ivirsiganligi, asbob, moslamalarni wz maqsadida foydalanmaganligi, uzilgan elektr simlari, mxodimlarning notwg`ri va xato harakatlari va boshqalar tug`dirishi mumkin.

İshlab chiqarish jarohatlarining oldini olish - juda murakkab kompleks bwlib, avvalo, muhandis, texnik mutaxassislardan, shuningdek tibbiy va boshqa sohadagi mutaxassislardan alohida e`tibor qaratishni talab eatadigan muammodir.

Mashina va mexanizmlarning xavfli doiralari. Agar ishlovchilar jarohatlantirishga sababchi bwlgan xavfni keltirib chiqaruvchi mashinalar bilan ma`lum masofada ishlamasalar kwngilsiz hodisa yuz berishi mumkin.

İnsonning hayoti va salomatligiga ta`sir etadigan xavfli maydoni xavfli doira deb ataladi.

Xavfli doira mashinaning harakatlanuvchi, aylanuvchi qismlarida, yuk yaqinida, kwtarib-tushiradigan transport vositalarida qwzg`atiladigan yuk atrofida paydo bwlishi mumkin. Ishlovchilarning kiyim va sochlarini uskunalarning harakatdagi qismlarini tortib ketish imkoniyatiga ega havfli doira xafv-xatar tug`diradi. Juda kwp jarohatlar ishchilardagi osilib yotgan kiyimlarni qishloq xwjaligi mashinalarining twsilmagan kardanli uzatmalari wrab ketishi tufayli sodir bwladi.

Strelali kranlarning xafvli doira wlchamlari uning strela uzunligiga bog`liqdir.

Ishlab chiqarish jarayonlariga qwyiladigan xavfsizlik talablari. Texnologik jarayonlarni bajarishda, tashkil qilishda va loyihalashda GOST 12.3.002-75 va TS 46.0.141-83 quyidagilarni inobatga olish shart deb belgilaydi.

İshchilarni xavfli va zararli ta`sir kwrsatishi mumkin bwlgan dastlabki materiallar, yarim mahsulotlar va chiqindi ishlab chiqarilishi bilan bevosita aloqasini yo`qotish, xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari mavjud joylarni kompleks avtomatlashtirish hamda mexanizatsiyalash, texnologik jarayonlarda nazorat va boshqarish tizimini wrnatish darkor. Bu ishlovchilarning himoyasini va ishlab chiqarish jarayonlarining avariya holatda wchirilishini ta`minlaydi.

İshlab chiqarish chiqindilarini wz vaqtida zararsizlantirish va chiqarib tashlash, ular xavfli va zararli ishlab chiqarishning oldini olishga yordam beradi.

Texnologik jarayonlarga qwyiladigan xavfsizlik talablari texnologik hujjatlarda kwrsatilgan bwlishi shart. İsh joyidan tashqarida bajarayotganda xonalarni va maydonlarni tanlashga katta e`tibor qaratmoq kerak. Shuningdek, uzluksiz ishlab chiqarish jarayonlarining xavfsizligini, uskunalarni twg`ri joylashtirish va ish joylarini oqilona tashkil qilish bilangina ta`minlash mumkin. Materiallarni, tayyor mahsulotni va ishlab chiqarish chiqindilarini saqlaganda, xavfli ishlab chiqarish omillarining sodir bwlishidan himoyalanish kerak.

İshlab chiqarishda ishlashga ruxsat etilgan shaxslarning fizik imkoniyatlarini va mehnat xususiyatlarini hisobga olish shart. Xizmat qiluvchi xodimlar bajarayotgan ishlariga muvofiq mehnat xavfsizligi bwyicha kasbiy tayyorgarlikdan wtgan bwlishi lozim.

2. Barcha mashina va mexanizmlarga xavfsizlik texnikasi va ishlab chiqarish sanitariyasi bwyicha yagona talablar qwyiladi. Ana shu talablarga muvofiq mashina va mexanizmlarni boshqarishning asosiy richaglari wng qwl ostiga joylashgan bwlishi, har qaysi mashinada tovush signali, orqani kwrish oynasi, burilish va twxtash signallari bwlishi kerak.

İsh jarayonida mashina va mexanizmlardagi mahkamlangan joylar bwshashadi, zazor (tirqish) lar kattalashadi, moy, suv yoki yonilg`i siza boshlaydi va hokazo. Shu boisdan pala-partish kwrsatilgan texnik xizmat avariya va baxtsiz hodisalarga sabab bwlishi mumkin. Masalan, traktor yurish qismining mahkamlangan joylarini wz vaqtida tekshirib va taranglab turilmasa, u ag`darilib ketishi mumkin. Agar mashina ishlayotgan vaqtda inson hayoti yoki salomatligiga xavf soladigan nuqson payqalsa, ishni darhol twxtatish kerak. Har bir traktorchi, kombaynchi, haydovchi mashinani ishlatishdan oldin uning texnik holatini tekshirib kwrishi kerak.

Mashinadagi har bir harakatlanuvchi detal havflidir. aylanayotgan val, yulduzcha, tishli g`ildirak qwlni, turmaklanmagan sochni yoki kiyimni ichkariga olib ketishi mumkin. Shu boisdan mashina va mexanizmlarning harakatlanuvchi qismlari qalpoq, g`ilof, kojux, twsiqlar bilan berkitiladi. Ammo harakatdagi barcha qismlarni ham himoya qurilmalari bilan berkitib bwlmaydi. Shu sababdan xavfli zonada ham ishlashga twg`ri keladi. Xavfli doira hamma mashina va mexanizmlarda bor. Ular mashinalarning tashqi qismida (kombaynning parragi, qirquvchi apparat iva h.k.) va ichki qismida (yanchish barabani, tozalash ventilyatori, konveyerlar) bwlishi mumkin. Harakatga keltiruvchi dvigatelning aylanayotgan maxovigi atrofidagi doira xavfli hisoblanadi. Shu sababdan agar dvigatelni yurgizib yuborishning iloji bwlsa, maxovikni qwl bilan aylantirish man etiladi. Yurib ketayotgan mashinaning wzi ham xavfli doira hisoblanadi. Shuning uchun dvigatel ishlayotganida yoki mashina yurib ketayotganida uni moylash, rostlash va nuqsonlarini bartaraf qilish man etiladi. Mexanizatsiyalashtirilgan agregatlarga xizmat kwrsatayotganlar ish vaqtida xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya qilishi: ishlab turgan mashina yaqinida echinib-kiyinmasligi, wziga mos bwlmagan jomakorda ishlamasligi, kiyimining etaklari (barlari) shalvirab osilib turmasligi kerak.

Traktor, kombayn va avtomobilda haydovchi asboblarining twla jamlanmasi, birinchi yordam kwrsatish uchun aptechka, ichimlik suv solingan idish, zavod tomonidan beriladigan qwllanma bwlishi shart.

3. Mehnat xavfsizligini ta`minlashning texnik vositalari. Har qanday xwjalikka, korxonalarga etkazib beriladigan har qanday qishloq xwjaligi mashinasi, agregati, mexanizm iva uskunalari baxtsiz hodisalarning oldini oladigan zamonaviy himoya vositalari bilan jihozlanadi. Mehnat xavfsizligi twsiq, tormoz, blokirovka, saqlash qurilmalari, signalizatsiya, shaxsiy himoyalanish vositalarini ishlatish, shuningdek ularning yaxshi ishlashini nazorat qilish bilan ta`minlanadi.

Twsiq qurilmalar. Xavfli zonalarni himoyalash uchun oddiy, ishonchli va arzon twsiq qurilmalar keng kwlamda ishlatilmoqda. Twsiq qurilmalar insonni xavfdan himoyalash uchun xizmat qiladi. Ular qanday maqsadga mwljallanganiga qarab har xil tuzilmali bwladi. Shunga kwra twsiqlar doimiy yoki vaqtinchalik bwlishi mumkin. Masalan, traktor orqa kwprigining, tasmali uzatmalar qutisining korpuslari doimiy twsuvchi qurilmalardir. Doimiy twsiqlarning afzalligi shundaki, agregat ishlayotganda ishchi xavfli zonaga kira olmaydi. Doimiy twsiqlar siljuvchan va qwzg`almas bwladi. Siljuvchan twsiqlarni twsiqlarning olib qwyish yoki chekkaga surib qwyish mumkin. Vaqtinchalik twsiqlar korxona, sex, uchastka territoriyasidagi ishlarni bajarish vaqtida ishlatiladi. Ularga misol sifatida muhofaza ekranlari, metall shchitlar, parda va boshqalarni keltirish mumkin. Sexda payvandlash ishlarini bajarishda atrofdagilarni elektr yoyning ravshan shu`lasi ta`siridan muhofaza qilishda, qurilish maydonchalari, transheyalarni twsishda, boshqa er ishlarini bajarishda vaqtinchalik twsiqlar ishlatiladi.

Himoya twsiqlari panjara, twrlardan iborat. Agar mexanizm ishini kwz bilan kuzatib turish zarur bwlsa, bunday hollarda twsiq shaffof material (organik shisha, selluloid va boshq.)dan tayyorlanadi.

Himoya qurilmalari. Mashina va uskunalarga qwyiladigan mavjud talablarga muvofiq har bir mashina, traktor yoki agregatda avariya holatidagi ish rejimiga mwljallangan himoya qurilmalari bwlmasa, bunday mashina ishga yaroqli emas deb hisoblanadi. Himoya qurilmalarining ishlashini nazorat qilish parametri (zwriqish, bosim, harorat va h.k.) ruxsat etiladigan chegaradan chiqqanida avtomatik twxtaydi.

Barcha himoya qurilmalari twrt guruhga bwlinadi:

- mexanik zwriqishlaridan saqlovchilar (turli xil muftalar, kesilib ketadigan boltlar, shtiftlar va b.);

- mashina qismlarining belgilangan gabaritdan chiqishini saqlovchilar (yuk kwtarish mexanizmlarining chetki uzib-ulagichlari, ular mashinaning ish organi yoki mexanizmning siljishini cheklab turadi);

- bosim yoki haroratning kwtarilib ketishidan saqlovchilar (konstruktsiyasi turlicha bwlgan klapanlar, ular idishdagi bosim ortib ketganida, traktorning gidrosistemasida moy, avtomobil va traktorning tormozlash sistemasida havo, ug`ning harorati, qozon qurilmasida suv kwpayib ketganda ochiladi va h.k.) ;

-elektr tok kuchining ruxsat etiladigan chegaradan ortib ketishidan saqlovchilar (elektr tarmoqlaridagi eruvchan saqlagichlar, avtomatik uzib-ulagichlar, buzilgan elektr uskuna, asbob va boshqalarni tarmoqdan uzib qwyadi).

Tormozlash qurilmalari. Mashina va uskunalarning harakatlanayotgan (aylanayotgan) elementlarini tez va asta-sekin twxtatish uchun tormozlash qurilmalari ishlatiladi. Bunlan tashqari, ular mashinalarni qiyaliklarda tutib turish, kwtarilgan yukning wz-wzidan pastga tushib ketishidan saqlash maqsadlarida ham ishlatiladi.Masalan, g`ildirakli traktorlarning tormozlash qurilmalari traktorning og`irligi 4 tonnagacha bwlganida 20 km boshlang`ich tezlikda tormoz berilganda quruq beton yo`lda traktorni twxtatib qwyish kerak – tormoz yo`li 6 m dan kwp bwlmasligi lozim. Twxtatib qwyish tormozining samaradorligi mashinalarni 36 % ga (200) kwtarilish yoki tushishda ishonchli tutib turishiga qarab aniqlanadi.

Blokirovka qurilmalari. Blokirovka – bu mexanizmlarni yoki ularning qismlarini muayyan holatda ishonchli mahkamlashni ta`minlaydigan vositalardir. Mashina, mexanizmda blokirovka qurilmalarining va boshqa saqlagich vositalarning bwlishi ishlovchining xavfsizligini ta`minlay olmaydigan hollarda qwllaniladi. Masalan, agregatda twsiq bwlishi ishchi shikastlanmaydi, degan gap emas, chunki ba`zi hollarda mexanizm yoki mashina twsiqlarsiz ham ishlashi mumkin. Lekin ajralish tekisligiga twsiq olinganda elektr zanjirni uzadigan kontaktlar wrnatilsa, bunda twsiq bwlmaganda uskuna ishga tushmaydi. Uskuna twsiq wrnatilgandan va kontakt ulangandan keyingina ishga tushadi. Bunday konstruktsiyadagi blokirovka qurilmalari metallga ishlov beradigan stanoklarning barcha turlarida wrnatiladi.

. Zamonaviy qishloq xwjaligi texnikasida sodir bwlgan yoki sodir bwlishi mumkin bwlgan xavfsizliklardan ximoyalash uchun signalizatsiyadan keng foydalaniladi. Vazifasiga qarab signalizatsiyalar ogohlantiruvchi (mehnat xavfsizligiga rioya qilish twg`risida ogohlantiradi, transport vositalarining harakatini boshqarish), avariya haqida (xavfli ish tartibi sodir bwlganligi twg`risida xabar) nazoratlovchi (ishlab chiqarish jarayonidagi harorat, bosim, suyuqlik miqdori va boshqalarni nozorat etish) va gaplashishga oid (bir mexanizm yoki agregatga xizmat kwrsatuvchi, bir guruh odamlar bilan operativ, ovozli va kwrish signallarini shartli bog`lanishlaridir).

Harakati bwyicha quydagi turdagi signalizatsiyalardan foydalaniladi: yorug`lik, ovozli, rangli, va belgi wrnatish. Yorug`lik signalizatsiyalari transport vositalarida xavfsizlik vositasi sifatida keng foydalaniladi. Ular oldindan va orqadan kelayotgan transportdan ogohlantiradi. Shu maqsadda transportvositalari har xil signalizatsiya yoritish asboblari: faralar, wlchamlarini, burilishni kwrsatuvchi chiroqlar, stop-signallar bilan jihozlanadi.

GOST 12.4.026-76 quyidagi signal ranglarini va vazifalarini belgilaydi: qizil – «man etish», «stop», «yaqqol xavflilik», sariq - «diqqat», «mumkin bwlgan xavf twg`risida ogohlantirish», yashil – «xavfsiz», «ruxsat etiladi», «yul ochiq», kwk – «informatsiya».

Oxirgi vaqtlarda ishchi kiyimi va korjomalarini bwyash muammosiga juda katta e`tibor berilmoqda. An`anaviy qora va twq kwk ranglarni boshqa och ranglar bilan almashtiriladi. Xavfli doirada ishlovchi odamning kiyimi ish joyidan keskin ajralib turishi maqsadga muvofiqdir. Ochiq havoda ishlaganda twq sariq rangdagi kiyim maqsadga muvofiqdir. Bunday kiyimlarni temir yo`llarni ta`mirlayotgan va yo`l qurilishi ishlarida ishlayotgan ishchilar kiyadi.

Avtomatik ulash qurilmalari traktorni tirkama yoki osma mashinalar bilan avtomatik ulashni ta`minlab beradi. Avtomatik ulashlarni keng miqyosda ishlab chiqarishga tadbiq etilishi mashinalarni agregatlashda sodir bwladigan jarohatlanishlarni butunlay yo`qotadi.

Masofadan turib kuzatish va boshqarish shu sharoitlarda olib boriladiki, operatorni ish doirasida xavfsizlik nuqtai nazardan yoki texnologik sabablarga kwra mumkinmasligi, shungdek ishlab chiqarishni kompleks mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish sharoitida samarasizdir. Masofadan kuzatish maxsus datchiklar, signalizatorlar, teleekranlar va nazorat-wlchov asboblari orqali olib boriladi. Masofadan turib boshqarish tizimlari, elektron-mashinalarida bajariladi.
Mavzu bwyicha savollar

1. 
   Xavfsizlikni ta`minlashning tashkiliy va texnik asoslarini bayon qiling.
   
2. 
   Jarohatlovchi omillar va xavfli hududlar nimaq