O ‘ zbekiston respublikasi oliy va o ‘ rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat texnika universiteti

65 
foydalangan holda ham amalga oshirish mumkin. Bu holatda po’lat plastikligi 
qanchalik kichik bo’lsa, ichki yoriqlar paydo bo’lish ehtimoli shuncha katta bo’ladi, 
ayniqsa dumaloqdan dumaloqga bolg’alab – cho’zish jarayonida. Shuning uchun 
yuqori sifatli pokovkani olish maqsadida dumaloq kesimli zagotovkani boshida 
kvadrat kesimli zagotovka ko’rinishiga bolg’alab keltirishadi. Bunda kvadrat bir 
tomonining uzunligi boshlang’ich diametrning 0,6÷0,7 teng bo’ladi, so’ngra 
kvadratning burchaklarini bolg’alashadi va kesimni dumaloq shaklga keltirishadi. 
Bu usulni plastikligi yuqori bo’lgan qotishmalarga nisbatan ishlatishadi, va bunda 
ham zagotovka kesimi ko’p qirrali bo’lib qoladi. 
Dumaloq, kvadrat va to’rtburchak kesimga ega bo’lgan zagotovkalarni 
bolg’alab dumaloq shaklga keltirish uchun o’yuvchi yoki kombinatsiyalashgan 
boyoqlardan foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. 
Yassi va o’yuvchi boyoqlardan foydalanish bir – biridan tubdan farqlanadi. 
Birinchi holatda maxsulot markazida sezilarli xajmlardagi cho’zuvchi kuchlanishlar 
vujudga keltiradi. Natijada o’qda yoriqlarni vujudga keltirishi mumkin. 
2.30-rasm. Ko’ndalang (a) va bo’ylama (b) siqilishlarrning vujudga kelish sxemasi:
1 – siqilish
O’yuvchi boyoqlarda bolg’alab – cho’zilganda o’qdagi yoriqlarni vujudga 
kelishi oldi olinadi. Buning asosiy sababi – metall yon tomonlarga jadal sur’atda 

66 
oqishi cheklanadi. Bundan tashqari bolg’alab – cho’zishning bu usuli yassi 
boyoqlarda bolg’alangandan ko’ra jadal ravishda kechadi, xar bir siqishda katta 
uzatishlar va katta ukovlar kuzatiladi. Yassi boyoqlarda bolg’alab – cho’zishni 
amalga oshirish o’yuvchi boyoqlarga qaraganda 20÷40 % kamroq hisoblanadi. 
Amalda bolg’alab – cho’zishdagi siqilish kattaligi bitta yurish uchun pokovka 
o’lchamlari va material markasidan kelib chiqqan holda 30÷150 mm oralig’ida 
bo’ladi va bitta yurish uchun 8-20% ni tashkil qiladi. 
Nisbiy uzatish kattaligini quyidagi chegaralarda qabul qilishadi
1 >
𝑙
𝐻
> 0.5,
(2.21) 
bu yerda 
l
– uzatish kattaligi, mm; 
H
– zagotovkaning siqilayotgan joyining 
balandligi yoki diametri, mm. 
l/H
<0.5 bo’lsa, pokovka markazida xajmi jihatidan sezilarli bo’lgan 
ko’ndalang cho’zuvchi kuchlanishlar vujudga keladi va ular ko’ndalang yoriqlarga 
olib kelishi mumkin.
 l/ H
>1 bo’lsa, katta xarakatlanuvchi deformatsiyalar natijasida 
pokovka markazida 
bolg’alangan krest (hoj)
xosil bo’lishi mumkin, hamda katta 
cho’zish kuchlanishlar natijasida yoriqlar paydo bo’lish ehtimoli bor. 
Aylantirish burchagi zagotovkaning ko’ndalang kesimi shakli va bolg’alab – 
cho’zishda tanlangan rejimdan kelib chiqqan holda tanlanadi. Ko’ndalang kesimi 
dumaloq bo’lgan zagotovkalarni bolg’alab – cho’zishda 60÷75° va ishlov berish 
operatsiyalarida 5÷23° chegaradagi burchaklar beriladi. 
Bolg’alab – cho’zish uchun jihoz tanlash 
Cho’ktirishni bolg’alab – cho’zishdan farqi shuki, bolg’alab – cho’zish paytida 
boyoqlar zagotovkani to’liq qoplamaydi. Bundan tashqari, bolg’alab – cho’zishda 
zagotovka kesimi kichrayadi, kontakt maydon esa siqish oshgan sari asta sekinlik 
bilan cho’ktirishga qaraganda ortadi. Shuning uchun siqishning boshlanishi va 
yakunida sezilmas darajada o’zgaradi. Bolg’alab – cho’zish uchun jihoz hisob – 
kitob yo’llar bilan yoki diagramma va jadvallar orqali tanlab olinadi. 
Bolg’alab – cho’ktirish uchun pressni quyidagi formulaga asosan tanlash 
mumkin: 

67 
𝑃
𝑝𝑟
= 𝑚𝜈𝜎
𝑣
(1 + 0.17
𝐿
𝑛−1
𝐻
𝑛−1
) 𝐵
𝑛−1
𝐿
𝑛−1
,

(2.22) 
bu yerda 
𝑃
𝑝𝑟
– bolg’alab – cho’zish kuchlanishi;
𝑚
– masshtab koeffitsienti; 
𝜈
– 
boyoqlar shaklini o’zgartirganda solishtirma kuchlanishlar oshishini e’tiborga 
oluvchi koeffitsient (yassi boyoqlar uchun 
𝜈
=1 ga teng bo’ladi, o’yuvchi boyoqlarda 
esa
𝜈
=1,25 ga teng bo’ladi);
𝜎
𝑣
- bolg’alab – cho’zish xaroratidagi pokovka 
materialining uzilishga vaqtinchalik qarshiligi; N
n–1
, B
n–1
, L
n–1
– zagotovkaning 
boshlang’ich o’lchamlari. 
Dumaloq zagotovkani dumaloq o’yuvchi boyoqlarda bolg’alab – cho’zishda 

Download 7,54 Mb.