62
𝑦
𝑛
=
𝐹
𝑛−1
𝐹
𝑛
. (2.16)
Ukov (cho’zilish darajasi) ning umumiy darajasi
𝑦 =
𝐹
𝐹
𝑛
=
𝐿
𝑛
𝐿
.
(2.17)
Bir necha o’tishlarning summar ukovi xar bir o’tishdagi ukovlarning
ko’paytmasiga teng:
U=u
1
u
2
…u
n
.
(2.18)
Shunday qilib, ko’ndalang kesim maydonini kamaytirish yoki zagotovkani
berilgan uzunlikgacha uzaytirish uchun talab etiladigan o’tishlar sonini aniqlash
uchun xar bir o’tishdan so’ng qanday ukovga erishishimizni bilishimiz kerak.
Xar o’tishda ukov va shu o’tish uchun zagotovkaning boshlang’ich
o’lchamlarini bilgan holda shu o’tishdan keyingi
zagotovkaning barcha
o’lchamlarini aniqlashimiz mumkin.
Deylik zagotovkaning boshlang’ich o’lchamlari N
n–1
, B
n–1
, L
n–1
, F
n–1
. Shunga
mos ravishda zagotovkaning yakuniy o’lchamlari N
n
, B
n
, L
n
, F
n
. Agarda bizga ukov
u
n
aniq bo’lsa, u holda
𝐹
𝑛
=
𝐹
𝑛−1
𝑈
𝑛
,
𝐵
𝑛
=
𝐹
𝑛
𝐻
𝑛
,
𝐿
𝑛
= 𝑦
𝑝
𝐿
𝑛−1
.
(2.19)
bo’ladi.
Bitta o’tishda ukovning o’lchamlari zagotovkaning geometrik o’lchamlariga,
xususan zagotovka kesimining nisbiy o’lchamlari
𝐵
𝑛−1
𝐻
𝑛−1
, nisbiy uzatish
𝐿
𝑛−1
𝐵
𝑛−1
, nisbiy
siqilish kattaligi
∆𝐻
𝐻
𝑛−1
va ishqalanish shartlariga bog’liq.
Bundan tashqari ukovni kengayish jadalligi koeffitsienti
f
orqali keltirib
chiqarish mumkin:
𝑢
𝑝
=
𝐹
𝑛−1
𝐹
𝑛
=
1
1−𝑒
ℎ
(1−𝑓)
, (2.20)
Bu formuladan shu narsa kelib chiqadiki, agarda
f
koeffitsienti bosish jaryonida
doimiy bo’lsa, u holda ukov nisbiy siqilish oshishi bilan ortadi.
To’rtburchak yoki kvadrat ko’ndalang kesimga ega bo’lgan zagotovkalarni
uchta usul bilan yassi boyoqlar yordamida bolg’alab – cho’zishadi (2.27-rasm).
63
Birinchi usulning
mohiyati shundan iboratki, xar bir siqishdan so’ng
zagotovkani bir tomonga 90° aylantirishadi, xar to’rtta siqishdan keyin zagotovkani
uzatishadi (2.27a-rasm). Vintli chiziq bo’ylab deformatsiyani amalga oshirishadi.
Bu usul mehnat sarfi yuqoriligi bilan ajralib turadi va u faqat qattiq asbobsozlik
po’latlarda qo’llaniladi.
Ikkinchi usulda zagotovkaning ikki qirrasi ketma – ket siqilganidan keyin,
boyoq qaytadan o’sha qirralarning siqilishi yuqoridagi ketma – ketlikda siqib
chiqadi. Bunda zagotovkani ikkala tomonga ham aylantirishadi (2.27b-rasm). Bu
usul asosan yirik zagotovkalarni bolg’alashda qo’llaniladi.
Bolg’alab – cho’zishning uchinchi usulini zagotovkani
aylantirishsiz amalga
oshirishadi. Birinchi yurishni amalga oshirgandan so’ng zagotovkani 90°
aylantirishadi va ikkinchi yurishni amalga oshirishadi (2.27d-rasm). Bu usulni
uglerodli va legirlangan po’latlardan tayyorlanadigan uncha katta bo’lmagan va
o’rtacha pokovkalarni olishda qo’llashadi.
To’rtburchak yoki kvadrat kesimli zagotovkani o’zining kesimidan kichikroq
bo’lgan kesimga bolg’alab – cho’zish ishlaridan oldin (2.28-rasm) ikkita qarama –
qarshi tomondan o’yilgan holda belgi qo’yiladi, so’ngra qolgan ikki tomonida ham
xuddi shunday ishlar bajarilib, bolg’alab – cho’zish ishlari amalga oshiriladi.
2.27-rasm. Yassi boyoqlarda to’rtburchak yoki kvadrat kesimga ega bo’lgan
zagotovkalarni yassi boyoqlar yordamida bolg’alab – cho’zish:
a – vintli chiziq bo’yicha; b – ikkala tomonga og’darib; d – butun uzunligi bo’yicha
deformatsiyalab, so’ngra og’darish bilan (sonlar bilan siqish raqamlari belgilangan)
64
2.28-rasm. Kichik kvadrat kesimli bolg’alab – cho’zish sxemasi:
a – boshlang’ich holatdagi zagotovka; b – belgilash va o’yiqlardan so’ng zagotovkaning holati; d
– bolg’alab – cho’zishdan keyingi zagotovka holati
Uzun zagotovkalarni bolg’alashda, bolg’alab–cho’zishni
markazdan chetga
qarab olib borishadi. Kalta zagotovkalarni bitta uchidan ikkinchi uchiga qarab
bolg’alashadi, yirik zagotovkalarni o’zidan ikkinchi uchi tomon, kichik
zagotovkalarni qarama – qarshi uchidan o’zi tomon bolg’alashdi (2.29-rasm).
2.29-rasm. Mayda (a) va yirik (b) pokovkalarni bolg’alab – cho’zish:
1 – zagotovka; 2 – yuqorigi boyoq; 3 – pastki boyoq
To’rtburchak kesimga ega bo’lgan zagotovkani bolg’alab – cho’zishda
bo’ylama bukilib qolishni oldini olish maqsadida balandlikning kengligiga nisbati
2÷2.5 oshirmagan holda yasaladi. Bu nisbat
𝜑 =
𝐻
𝑛−1
𝐵
𝑛−1
