O ‘ zbekiston respublikasi oliy va o ‘ rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat texnika universiteti

92 
Boshlang’ich zagotovkaning massasi va o’lchamlarini hisoblash 
Zagotovkaning boshlang’ich massasi, pokovka massasi va chiqindi massasi 
yig’ini bilan tavsiflanadi. Bunda shu narsa muhimki, zagotovka massasi va 
o’lchamlari kesimlar bo’yicha kerakli deformatsiya darajasini ta’minlashi lozim. 
Buning natijasida zagotovka metallining talab etilgan mexanik xossalariga 
erishiladi. 
Pokovka massasini hisoblash uchun avvalo chizma bo’yicha nominal 
o’lchamlardan kelib chiqqan holda xajm aniqlanadi. Shakli murakkab bo’lgan 
pokovkalarni alohida qismlarga bo’lishadi. So’ngra bu qismlarning xajmlarini bir 
biriga qo’shib, pokovkaning to’liq xajmini aniqlash mumkin. Pokovka G
pok
massasini hisoblash uchun uning xajmini V
pok
metallning γ zichligiga ko’paytiriladi. 
Bunda po’latning zichligi taxminan 7,85 g/sm
3
ni tashkil etadi.
Boshlang’ich zagotovka massasi uning turidan (quyma yoki prokat), bolg’alash 
– shtamplash uskunasi (bolg’alash jihozi yoki press) va tanlangan bolg’alash 
texnologiyasiga bog’liqdir. 
Quymalarni bolg’alagandagi zagotovkaning boshlang’ich massasini quyidagi 
formula orqali aniqlash mumkin: 
G
q 
= G
pok 
+ G
kuy 
+ G
chiq 
+ G
asos 
+ G
f
,
 
(2.29) 
bu yerda G
pok 
– pokovka massasi; G
kuy
– kuyindi massasi; G
chiq
– chiqindi massasi; 
G
asos
– quyma asos qismining massasi; G
f
– quymaning foydali qismi. 
Sortli prokatdan foydalanganda asos va foydali qismlaridagi chiqindilar yo’q 
bo’ladi va zagotovka massasi quyidagicha aniqlanadi: 
G
zag 
= G
pok 
+ G
ug 
+ G
chiq
.
(2.30) 
Bolg’alash jarayonida vujudga keladigan metall chiqindilar asosan pokovka 
murakkabligi va texnologik jarayon sxemasi bilan aniqlanadi. 
Kuyindiga chiqib ketadigan chiqindilar qizdirilayotgan metall massasidan % 
darajasida hisoblanadi. Shunday qilib, gazsimon va suyuq yoqilg’ilarda ishlaydigan 
alangali pechlarda zagotovka va quymalarni qizdirishda kuyindi G
kuy
massasi 
quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: 
G
kuy 
= [0,02 + (m
n
– 1) 0,015] G
pok
,
(2.31) 

93 
m
n 
– bolg’alash jarayonida zagotovkani qizdirish va qayta qizdirishning 
umumiy soni. 
Amalda pressda pokovkalarni bolg’alashda birinchi qizdirishdagi kuyindi 2 % 
ga teng qilib olinadi. Xar bir keyingi qizdirishda yalpi kesimli pokovkalar uchun 
quymaning massasidan kuyindi 1,0÷1,25 % tashkil qiladi; uzaygan pokovkalar 
uchun 1,25÷1,5 % tashkil qiladi; teshik xosil qilish qilingan pokovkalar 2,5÷3,0 % 
tashkil qiladi. 
Vidra
– pokovkalarda teshik xosil qilingandagi chiqindi. Vidra diametrini 
teshuvchi diametriga teng qilib olinadi. Teshik xosil qilish qilishda chiqindi
V
v
xajmi 
quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
𝑉
𝑣
= 𝑘
𝑡
𝜋𝑑
𝑝.𝑡
2
4
𝐻
𝑝.𝑡,
(2.32) 
𝑘
𝑡
– teshik xosil qilish qilish sharoitini e’tiborga oluvchi koeffitsient: yalpi 
teshuvchi bilan teshik xosil qilish 
𝑘
𝑡
= 0,20÷0,25; qo’yimosti xalqa bilan teshik xosil 
qilishda 
𝑘
𝑡
= 0,70÷0,75; 
𝑑
𝑝.𝑡
- teshik xosil qilish qilinayotgan teshik diametri; 
𝐻
𝑝.𝑡
-
teshik xosil qilish qilinayotgan teshik balandligi. 
Ichi bo’sh teshuvchi bilan teshik xosil qilish qilganda vidra diametrini 
quyidagicha hisoblash mumkin: 
𝑉
𝑣
(1.1 − 1.15)
𝜋𝑑
𝑖.𝑝.
2
4
𝐻
𝑝.𝑡
,
(2.33) 
bu yerda 
𝜋𝑑
𝑖.𝑝.
2
– teshuvchi ichki diametri. 
Quymalarni foydali va asos qismlari bilan bog’liq bo’lgan chiqindilarni kesib 
tashlash asosan quymalarning qotishmasiga va quyish usuliga bog’liq. 
Uglerodli po’latlar uchun quymaning asosli qismi 5÷7 % ni tashkil qiladi, 
legirlangan po’latlarda esa quyma massasidan 7÷10 % ni tashkil qiladi. 
Xamma tarkibiy qismlar hisoblanib bo’lingandan so’ng, kerakli pokovkani 
olish uchun sarflanishi kerak bo’lgan zagotovka xajmi hisoblanadi. Bunda, qoidaga 
asosan, temirchilik quymalarda pokovkaning ulushi normal va qisqartirilgan quyma 
uchun 65 %, uzaytirilgan quyma uchun esa 75 % dan oshmasligi kerak. 
Zagotovka ko’rinishi (prokat yoki quyma) asosan qotishma markasi va 
pokovka massasiga bog’liqdir. Agarda pokovka massa bir necha yuz kilogrammdan 

94 
oshmasa, material sifatida uglerodli po’lat xizmat qiladi va prokat qo’llaniladi. 
Pokovka massasi 700÷800 kg dan oshsa, quymalar qo’llaniladi. Bu holatda, agarda 
pokovkalar uchun legirlangan po’lat yoki qotishma qo’llanilsa, massasi 100 kg dan 
oshadigan pokovkalar uchun ham mayda quymalar qo’llanilishi mumkin. 
Agarda bolg’alash uchun quyma tanlangan bo’lsa, u holda pokovkaning 
mo’ljallanganligiga qarab turi (oddiy, cho’zilgan va xokazo) aniqlanadi. Og’ir 
sharoitlarda ishlaydigan detalning pokovkalari bitta quymadan olinadi. Oddiy 
sharoitlarda ishlaydigan detalning pokovkalarini bolg’alashda quyma massasi va 
undan olinadigan pokovkalar soni bolg’alash jarayonining qulayligidan va 
pokovkalarning minimal tannarxidan kelib chiqqan holda tanlanadi. Shundan so’ng 
pokovkaning kerakli bo’lgan sifatini ta’minlovchi deformatsiya darajasi kattaligi 
aniqlanadi. 
Zagotovka 
o’lchamlarini 
tanlashda 
bolg’alashdagi 
shaklo’zgartirish 
operatsiyasi turi: cho’ktirish yoki bolg’alab – cho’zish ham ta’sir qiladi. 
Agarda asosiy operatsiya bolg’alab – cho’zish bo’lsa, u holda zagotovka yoki 
quymaning ko’ndalang kesimini quyidagi formula orqali aniqlanadi 
𝐹
𝑧𝑎𝑔(𝑞𝑢𝑦)
= 𝑦𝐹
𝑝𝑜𝑘.𝑚𝑎𝑥.
, (2.34) 
𝐹
𝑝𝑜𝑘.𝑚𝑎𝑥.
– pokovkaning eng katta ko’ndalang kesimi. 
Pokovkalarni tayyorlashda ko’p xollarda cho’ktirishdan foydalaniladi. Disk, 
tishli g’ildirak va xokazo turdagi pokovkalar uchun bu operatsiya asosiy hisoblanadi. 
Boshqa xollarda (xalqalar, barabanlar va xokazo turdagi pokovkalar uchun esa) 
cho’ktirish yordamchi operatsiya sifatida xizmat qiladi. Metallning optimal 
zichlashishi 
va 
ichki 
nuqsonlari 
yo’qolishining 
eng 
zo’r 
kechishi 
deformatsiyalanayotgan metallning istalgan nuqtasiga xar tomonlama siqilish 
kuchlari ta’sir qilib, cho’zilish kuchlanishlari kichik yoki umuman yo’q bo’lganida 
erishiladi. Bunday deformatsiyalar sharoitlari nisbiy uzatishda yaratiladi. 

Download 7,54 Mb.