Bolg’alashning yordamchi operatsiyalari

85 
(2.50-rasm). Bu operatsiya zagotovkalarni bo’lishda, hamda bo’rtiqlik va chuqurlik 
xosil qilishda qo’llaniladi. Kesim xosil qilishda boltalardan va boshqa asboblardan 
foydalaniladi.
Temirchilik payvandlash – bu plastik holatda bosim ostida ajralmas birikmani 
xosil qilishdir. Bu yordamchi operatsiyani odatda uglerod miqdori 0,15÷0,25 % 
bo’lgan kam uglerodli po’latlar payvandlashdagi ta’mirlash ishlarida qo’llaniladi. 
Zagotovkalarning 
uchlarini 
payvandlashga 
shunday 
tayyorlashadiki, 
payvandlash joyida qalinlashishi lozim bo’ladi. Buning asosiy sababi – bu payvand 
joyini jadal ravishda bolg’alashga tayyorlashdir. Payvandlashda qizdirish jarayoni, 
metallarda oqsillanishni oldini oluvchi mufel va kamerali pechlarda amalga 
oshiriladi. 
2.50-rasm. Kesim xosil qilish sxemasi 
Aylantirish
– bu zagotovkaning biron – bir qismini ko’ndalang kesimi o’qiga 
nisbatan muayyan burchakka aylantirishdir. Bu operatsiya tirsakli valni va boshqa 
fasonli pokovkalarni olishda ishlatiladi. Bu holatda, aylantirishdan oldin 
zagotovkadagi barcha bo’rtiqliklari bitta tekislikda bolg’alanib, texnologik jarayon 
soddalashtiriladi. Bu operatsiyani bajarganda, valning bitta tirsagini press yoki 
bolg’alash jihozining boyoqlarida siqib qo’yishadi, boshqa tirsak esa maxsus 
qurilma yoki sanchqi yordamida, kran (2.51-rasm) yoki qo’l bilan muayyan 

86 
burchakka aylantirib qo’yiladi. Aylantirish burchagini kattalashtirish maqsadida 
sanchqini joylari o’zgartirilishi mumkin bo’lgan shtirli sharnir mexanizmi bilan 
jihozlanadi. Aylantirishda erkin uchi qayrilib qolmaslik uchun, u tutqich bilan 
maxkamlanadi. Tutqichni pressning paziga kiritilgan bolt va gaykalar bilan 
qotirishadi. Aylantirishni osonlashtirish uchun tutqichni va valning oxirini moyga 
botirib olish mumkin. 
2.51-rasm. Tirsakli vallar bo’yinchalarining aylantirish sxemasi:
a – sharnirli sanchqi; b – oxirini qotirgan holda aylantirish: 1 – press stoli; 2 – gaykalar bilan 
bolt; 3 – zanjir: 4 – pastki boyoq; 5 – sharnirli tutqich; 6 – yuqorigi boyoq; 7 – sharnirli sanchqi; 
kran zanjiri 
Yoriqlarni paydo bo’lishini oldini olish uchun, aylantirilayotgan qism bir 
tekisda 1000÷1100 
°
C xaroratgacha qizdirilishi va uzunligi bo’yicha bir xil kesimga 
ega bo’lishlari lozim. Shuning uchun aylantiriladigan zagotovkalarni tokarlik 
stanoklarida yo’nishadi, bo’yinchaning qizdirilishi bir maromda amalga oshiriladi 
(bunda soxaviy qizdirish yoki gornda xar bir bo’yinchani alohida qizdirishadi); katta 
bo’yinchalar deformatsiyalangan soxa uzunligini kamaytirish oqibatida bo’yincha 

87 
joyida aylanish radiuslari kichraytiriladi. Odatda tirsakli vallarni tayyorlashda 
aylanish burchagi 60° oshmaydi. Bitta qizdirishda tirsakning maksimal qayirilish 
burchagi 90° oshmasligi kerak. 
Aylantirilgan zagotovka qismi qayirilganda salgina kichrayadi. Aylantirishni 
amalga oshirishda qatlamlararo yoriqlarni paydo bo’lishini e’tiborga olish kerak. 
Shuni ta’kidlab o’tish joizki, aylantirish paytida tolalar vintli chiziqlar bo’yicha 
joylashishadi. Valni aylantirish paytida erkin turgan tomonning bukilishini oldini 
olish maqsadida unga yuk osiltirib qo’yish mumkin. Masalan, boyoqni. Aylantirib 
bo’lingandan so’ng zagotovka sekinlik bilan sovutiladi. 
Temirchilik bolg’alash
– plastik holatda ajralmas birikmani xosil qilishdir. Bu 
yordamchi operatsiya odatda ta’mirlash ishlarida qo’llanilgan bo’lib, uglerod 
miqdori 0.15-0.25 % gacha bo’lgan past uglerodli po’latlarni payvandlashda 
ishlatiladi. Agarda po’lat miqdorida uglerod xajmi 0.25 % dan oshsa, u holda 
po’latarni payvandlash ishlari murakkab kechadi. 
Payvandlashga zagotovkalar shunday tayyorlanadiki, bunda payvandlangan 
joy keyinchalik bolg’alash operatsiyasi uchun qalinlashishi lozim. Bir – biriga tegib 
turuvchi payvandlanadigan qismlarning maydonlarini ancha kattaroq va bo’rtib 
turgan qilib tayyorlashadi. Bunday tayyorlashning asosiy maqsadi – payvandlash 
vaqtida flyus oson chiqib ketishidir. Payvandlash uchun metallning oqsillanishini 
oldini olish maqsadida qizdirish jarayoni kamerali va mufel pechlarida qizdirilishi 
ko’zda tutiladi. Ochiq gornda qizdirganda, kislorod yoqilg’I moddasi bilan 
reaktsiyaga kirishib bo’lgan, xarorat juda yuqori bo’lgan joyga joylashtiriladi. 
Payvadlash joylarining xarorati bolg’alash xaroratidan yuqoriroq (odatda 1300 
– 1375 ºC) bo’lishi kerak. Metallning o’ta qizib ketishini oldini olish uchun qizdirish 
jarayoni 87ata tezlikda olib boriladi.
Zagotovkalarni qizdiriladigan joylari 950 – 1050 ºC xaroratgacha yetkanida, 
oqsillanishni va kuyishni oldini olish maqsadida u joylarga flyus sepishadi. Bu flyus 
qizdirilayotgan metallning atrofida himoya qobig’ini xosil qiladi. Flyus sifatida 
kvartsga osh tuzi qo’shilgan aralashma xizmat qiladi. Zagotovkalar qizdirilgandan 
so’ng yuzalar kuyindilar va shlaklardan tozalanib, uchlari bir – biriga kiydiriladi va 

88 
asta sekinlik bilan zarb beriladi. Zarb kuchi asta sekinlak bilan oshaveradi. Bu 
holatda flyus siqib chiqariladi, metallning qizdirilgan joylari esa atomlarning 
diffuziyasi (metall atomlarning bir – biriga o’tishi) natijasida payvandlanadi. 
Chokning sifatini oshirish maqsadida, chok bolg’alsh jarayonidan o’tkaziladi. 
Bunda chokda joylqshgan metal zarrachalari maydalanilgan holda, metallning o’sha 
qismining nexanik xossalari yaxshilanadi va mustahkamlanadi. Bolg’alab 
payvandlash bilan olinadigan asosiy birikmalarning ko’rinishlari 2.52-rasmda 
keltirilgan. Diametri 30 mm gacha bo’lgan prutoklar bitta qizdirishda qo’lda 
biriktiriladi, 50 – 60 mm gacha bo’lgan prutoklarni payvandlashda ikki martta 
qizdirish talab etiladi.
2.52-rasm. Temirchilik payvandlashda birikmalar turlari:
1 – zagotovka; 2 – pona; 3 – payvand birikma 

Download 7,54 Mb.