Karyerni kompleks mexanizatsiyalash tarkibi
(texnologik yuk aylanmasi
uskunalar m ajmuasi) akad. V.V.Rjevskiy tomonidan oltita sinfga bo’lingan
(jadv. 8.5). Tasnifm ing asosiga asosiy qazish-yuklash ishlari, tashish, ag’darma
hosil qilish va omborxonaga cho’zish uskunalari qo’yilgan. Cheksiz bo’lgan
qazish-yuklash majmuasi qazuvchi, davriy harakatdagi qazish-yuklash uskunasi
majmuasi esa - ekskavator deb atalgan. A g’arma qazuvchi (VO), ekskavator-
ag’darmali (EO), qazish-transport-ag’darmali (VTO) va ekskavator-transport-
ag’darmali (ETO) majmualari ochish ishlarini bajarishda qo’llaniladi.
Q azish-ag’darm a majmuasi (VO) gorizontal va yotgan konlarda qazib
olingan qoplovchi to g ’ jinsini qazilmag maydonlarga joylashtirgan holda
qo’llaniladi.
Ekskavator-ag’darm a majmuasi (EO) gorizontal va yotgan konlami qazishda
qoplovchi to g ’ jinsini bevosita yoki qayta yuklash bilan qazib olingan maydonga
joylashtirishga q o ’llaniladi. Shu guruhga turli hollarda qo’llanilishi mumkin
bo ’lgan skreperli uskunani (SO) ham qo’shish mumkin.
305
Q azish-transport-ag’darm m ajmuasi (VTO) yumshoq tog’ jinslrini qazib
olishda qo’llaniladi. U o ’z ichiga rotorli va zanjirli ekskavatorlar, shuningdek
turli boshqa transport vositalarini (konveyer, tem iryo’l va boshqa) oladi.
Kelajakda yaxshi m aydalangan qoyasimon va yarim qoyasimon to g ’ jinslarini
yuklashda cheksiz harakatga ega mashinalardan foydalanish mumkin. Yum shoq
to g ’ jinslarini gidrom ehanizastiyalash yordamida qazib olishda bu m ajm ua o ’z
ichiga gidravlik uskunalam i oladi.
E kskavator-transport-ag’darm a
majmuasi
(ETO)
o ’z
ichiga
davriy
harakatdagi qazish-yuklash uskunasini (karyer mexanik kuraklar, yuklagichlar,
draglaynlar va boshqa) va barcha karyer transporti turlarini oladi. Bu m ajm ua
turli holatlarda ishlatiladi.
Qazib olish ishlarini bajarishda ikkita uskunalar majmuasi ajralib turadi -
qazib olish-tashish-bo’shatish (VTR) va ekskavator-transport-bo’shatish (ETR).
Ular mos keluvchi b o ’sh to g ’ jinslarini qazish uskunalaridan b o ’shatish uskunasi
mavjudligi bilan ajralib turadi.
Uskunalar m ajm uasining keyingi ajratilishi jarayonlar turi b o ’yicha am alga
oshiriladi, ulardan asosiysi karyer transporti hisoblanadi. Transport turiga k o ’ra
majmualar quyidagicha nomalanadi: qazish-konveyer-ag’darmali
(VKO),
qazish-tem iryo’l-ag’darm ali (VJO), ekskavator-temiryo’l-ag’darmali (EJO),
ekskavator-avtom obil-bo’shatuvchi (EAR), ekskavator-konveyer-bo’shatuvchi
(EKR) va boshqalar.
M a jm u a
- l a r
sin fi
U s k u n a la r
m a jm u a s i
M a jm u a la r u s k u n a l a r i
Q a z is h - y u k la s h
is h la r i u c h u n
T a s h is h u c h u n
A g ’d a r m a
h o sil q ilis h
u c h u n
I
Qazish-
a g ’darm ali
(VO)
Rotorli
va
zanjirli
ekskavatorlar
Y o’q
Transport-
ag ’darm a
k o ’priklari,
konsol
a g ’darm a hosil
qilgichlar
II
Ekskavalor-
ag ’darm ali
Ochuvchi
ekskavatorlar,
M N
•
O chuvchi
ekskavatorlar,
306
(EO, SO)
skreperlar
skreperlar
III
Qazish-
transport-
ag ’darmali
(VTO)
Rotorli
va
zanjirli
ekskavatorlar,
gidravlik
uskunalar,
maxsus
ekskavatorlar
Konveyerlar,
gidravlik
uskunalar,
lokomotiv
tarkiblar,
avtopoezdlar
Konsoi
ag’darma hosil
qilgichlar,
gidravlik
uskunalar,
ag’darma
mashinalari
IV
Ekskavator-
transport-
ag ’darmali
(ETO)
Karyer
bir
cho’michli
ekskavatorlar
Konveyerlar,
gidravlik
uskunalar,
avtosamosval
lar,
lokomotivtarkibl
ar
Konsoi
ag’darma hosil
qilgichlar,
gidravlik
uskunalar,
ag’darma
mashinalari
V
Qazish-
transport-
b o ’shatuvchi
(VTR)
Rotorli
va
zanjirli
ekskavatorlar,
gidravlik
uskunalar,
maxsus
ekskavatorlar
Konveyerlar,
gidravlik
uskunalar,
lokomotiv
tarkiblar,
avtopoezdlar
Bo’shatish-
qabul
qilish
uskunasi
majmuasi
VI
Ekskavator-
transport-
b o ’shatuvchi
(ETR)
Karyer
bir
cho’michli
ekskavatorlar
Avtosamosval
lar,
lokomotiv
tarkiblar,
avtopoezdlar,
Konveyerlar,
gidravlik
uskunalar
Huddi o ’sha
Ochish ishlarini amalga oshirishda qoplovchi tog’ jinslarini qazib olingan
maydonlarga joylashtirishga eng kalta yo’l bilan bora oladigan transport
vositalaridan foydalanish kerak (EO va VO majmualari). Bu majmualardan
foydalanish mumkin b o ’lmaganda nisbatan arzon transport vositalariga ega
VTO va ETO majmualaridan foydalaniladi.
Mahalliy karyerlarda asosan (75% gacha) temiryo’l va avtomobil transporti
bilan, ag ’darmalarda bir y o ’michli ekskavatorlar va buldozerlardan foydalangan
holda ETO majmualari keng qo’llaniladi. Chuqur konlami qazib olishda keng
tarqalgan usullardan biri bu turli transport vositalaridan foydalanishdir
307
(avtomobil va tem iryo’l, avtomobil va konveyer, avtomobil va skipli). T og’li
konlarda kom binatsiyalashgan transportli, o ’z ichiga avtomobil transporti,
rudatushurgichlar, kanat-osm a y o ’llar, konveyer va tem iryo’l transporti oluvchi
ETO va ETR m ajm ualari q o ’llaniladi. VTO va VTR majmualari asosan
yumshoq qoplovchi va foydali qazilm alam i qazib olishda q o ’llaniladi.
8 .6 . Y O PPA SIG A QAZIB OLISH TIZIM LA RI TEXNOLOGIYASI VA
K O M PL EK S MEXANIZATSIYALASH
Yoppasiga qazib olish tizimlari gorizontal va nishab kon uyumlarini qazib
olishda qo ’llaniladi. Bunday holatda qazib olish tizimini tanlashdagi asosiy
faktor bu, qazib olingan m aydonda maksimal qoplovchi to g ’ jinsini
joylashtirishdir. Q azib olingan maydonda qoplovchi to g ’ jinsini joylashtirish
imkoniyati bir qism to g ’ jinslarini tashqi ag ’darmalarga va foydali qazilm alami
omborlarga k o ’chirgandan keyin paydo b o ’ladi.
Konni karyer m aydonlariga ajratish karyeming kerakli unumdorligi bilan va
uning ish vaqtida maksim al foyda olish bilan am alga oshiriladi. Alohida
karyerlaming ish vaqti uskunalam ing am ortizastiya vaqtidan kam b o ’lmasligi
kerak.
Kon ishlarining rivojlanishi karyer maydoni qanotida kesuvchi transheyani
o ’tish bilan boshlanadi va bunda uncha katta qoplovchi tog’ jinsi bo ’lmaydi va
kon - qurilish ishlari kam b o ’ladi. Bu o ’rinda asosan bir bortli k o ’ndalang yoki
bo’ylama qazib olish tizim idan foydalaniladi va kon ishlari tronti parallel
boradi. K o’ndalang bir bortli qazib olish tizimi b o ’ylamadan ko’ra, kon - kapital
ishlarini kam aytirishga va kon massasini karyer ichida tashish masofasini
kam aytirishga yordam beradi. Ikki bortli qazib olish tizimi asosan katta
unumdorlikka eg a karyerlarda va qoplovchi to g ’ jinsining minimal qismi karyer
markazida joylashganda q o ’llaniladi. Qurilish davrida qoplovchi to g ’ jinsi
karyerdan tashqariga chiqariladi. Ikki bortli qazib olish tizim ida kon kapital
ishlar hajmi bir bortlidan k o ’ra k o ’p b o ’ladi.
308
T em iryo’l harakatidagi ko’p cho’michli ekskavatorlardan foydalanganda
asosan elpig’ichsimon qazib olish tizimidan foydalaniladi. Bunda pog’onalar
rejada uchburchak tuzilishiga ega o ’zgaruvchan zaxodkalar bilan qazib olinadi.
B urulish nuqtasining joylashuvi karyerning qazib olish davrida o ’zgarmaydi,
faqatgina uning tarqalishi amalga oshadi. Bunda yo’llami ko’chirish uchun
cheksiz harakatdagi mashinalardan foydalanish mumkin. Pog’onaga transport
kirishi bir tomondan amalga oshiriladi, lokomotivtarkiblaming harakati esa oxiri
berk b o ’ladi.
P o g ’onadagi ishlar frontining uzunligi bir bortli bo’ylama qazib olish
tizim ida karyer maydonining uzunligi bilan yoki bir bortli ko’ndalangda uning
kengligi bilan aniqlanadi. Ikki bortli tizimdan foydalanishda front uzunligi
ikkiga k o ’payadi.
G orizontal va yotgan konlaming qazib olish tezligi ulaming ishlar frontining
siljishi bilan xarakterlanadi va yillik 120-300m ni tashkil qiladi. Maksimal
kattalikka qoplovchi tog’ jinsini qazib olingan maydonga tashlanganda, rotorli
ekskavatorlam ing
konsol
ag’darma hosil
qilgichlar bilan
va zanjirli
ekskavatorlam ing transport-ag’darma ko’priklari bilan majmuada ishlaganda
erishiladi.
K om pleks mexanizatsiyalash tarkiblarining (uskunalar majmuasi) qazib
olish tizimlari bilan aloqasi gorizontal va yotgan konlami qazib olishda qazib
olish tizimlarining parametrlari (pog’ona balandligi, zaxodkalar kengligi, ishchi
va transport maydonlarining kengligi, ekskavator blokining uzunligi, kon ishlar
frontining uzunligi va boshqalar) qabul qilingan uskunalar bilan mos kelganda
k o ’rinadi.
G orizontal va yotgan qazilmalami qazib olishda ochish ishlarida turli
uskunalar texnologik majmualari qo’llaniladi:
•
Qoplovchi to g ’ jinsini qazib olingan maydonga tashlashda qo’llaniladigan
ekskavator-ag’darma texnologik majmualari;
•
Transport-ag’darma ko’prikli qazish-ag’darma texnologik majmualari;
•
Skreperli ochish texnologik majmualari;
309
•
Buldozerli ochish texnologik majmualari;
•
Q azish-konveyer ochish texnologik m ajm ualari;
•
Ekskavator - tem iryo’l ochish texnologik m ajmualari;
•
Ekskavator-avtomobil ochish texnologik m ajmualari.
Qoplovchi to g ’ jinsini qazib olingan m aydonlarga tashlovchi texnologik
m ajm ualar (kuchli draglaynlar va ekskavatorlar bilan) nisbatan eng iqtisodiy
m a’qul hisoblanadi. Ular cheklangan qoplovchi (45m gacha) va foydali qazilma
(30 m gacha) qalinligiga ega gorizontal va yotgan qazilm alam i qazib olishda
qo ’llaniladi. Texnologik majmualaming bevosita kon massasini qazib olingan
m aydonga tashlaydigan (qoplovchi tog’ jinsi bevosita ag ’darm aga joy lashtiriladi
va qayta ekskavastiya qilinmaydi), va qayta ekskavastiyalashda qo ’llaniladigan,
y a ’ni ishchi a ’zolar pog’ona balandligidan kichik b o ’lganda qo ’llaniladigan
usullarga ega turlari bor.
| 