O c h I q kon ishlari t e X n o L o g I y a s I, m e X a n I z a t s I y a s I va

Texnologik majmualami hisoblash pog’onaning ma’lum balandligida 
ekskavatom ing ishchi o ’lchamlarini aniqlash yoki ekskavatoming m a’lum 
o ’lchamlarida pog’onaning balandligini aniqlashga asoslangan. Shu o’rinda 
hisoblashda qoplovchi tog’ jinsi va ag’darma zaxodkai hajmi tengligiga e ’tibor 
qaratiladi.
lm ochuvchi zaxodkagato’g ’ri keladigan tog’ jinsi hajmi (
jw
! ):
K = Ahykp
(8 .4 )
Bunda, 
A -
ochuvchi zaxodkaning kengligi, m; 
hy-
pog’ona balandligi, m;
kp 
-
ag ’darmadagi tog’ jinsining maydalanish koeffitsiyenti. 
lm ag’darma zaxodkaiga to ’g ’ri keladigan tog’ jinsi hajmi (jw’ ):
Vn = AH0- 0 , 25 A2 tg/30
(8 .5 )
Bunda, 
H0 -
ag ’darma balandligi, m;
p0
- ag’darmaning qiyalik burchagi, daraja.
V.
= 
К
b o ’lganligi sababli:
Ahjk,
= AH0
-0 ,2 5
Bundan pog’ona balandligi (m) 
hy = (H 0-0,25AtgP0 ) / k p
( 8 .6 )
Ekskavatoming kerakli b o ’shatish radiusi:
Rp =c + mctgau+ d + H^ctgJ30
(8 .7 )
Bunda, s - ekskavator harakati o ’qidan qazib olish pog’onasining yuqori 
nuqtasigacha bo’lgan masofa, m;
m-
foydali qazilma plasti qalinligi, m; 
a„- qazib olish pog’onasining qiyalik burchagi, daraja; 
d -
qazib olish pog’onasining pastki qismidan ag’darmalagacha bo’lgan 
masofa, m.
A g’darmaning mumkin bo’lgan balandligi (m):
H0 ={Rp - c - d - m c t g a , ) t g P (
8.8)
311

U nda (8.6) form ula quyidagi k o ’rinishda b o ’ladi:
hy = [ R, - ( c + d + m c tg a .+ 0 2 5 A )\l(K rctgP0)
^ ^
Qoplovchi to g ’ jinsini draglayn bilan qayta tashlashda draglayn ochuvchi 
pog’onaning ustida o ’m atiladi (rasm. 8.8). Draglaynning kerakli b o ’shatish 
radiusi (m) quyidagi form ula bilan aniqlanadi:
Rr = b + hyctgat
+
a
+ 
mclgau + d + H 0ctgfi0
(g jQ )
Bunda, b -d ra g la y n harakati o ’qidan ochuvchi pog’onaning yuqori 
qism igacha b o ’lgan m asofa, m;
a - qazib olish p o g 'o n asid a g i b e rm a kengligi, m.
Ag’d a rm a n in g b alan d lig i (m ) quyidagi form ula bilan an iqlanadi: 
н »
= [ л „
-(b + a + d + mctga,ctgccs)\ltgf3a
^ ^
Ochuvchi pog’onaning mum kin bo’lgan balandligi (m) quyidagi formula 
bilan aniqlanadi:
hy
= [ Л „ - ( b +
a+ J + m ctga
„ + A 0 .2 5 )] / (
KpctgP0
+ 
ctgaB
) 
( g ] 2 )
8 .8 -rasm . Q o p lo v ch i t o g ’ jin sin i d ra g la y n y o rd a m id a ichki a g ’d a r m a g a q a y ta ta s h la sh
sxem asi:
a - draglaynni p o g ’o n a ustiga o ’m atish d a, b - draglaynni oraliq gorizontga o ’m atishda
312

D raglaynning parametrlaridan yaxshi foydalanish va ochuvchi pog’onaning 
balandligini oshirishga draglaynni oraliq gorizontga o ’rnatilganda erishiladi 
(rasm. 8.8). Bunday holatda yuqori ochish nimpog’onasining balandligi 
draglayn bo'shatish balandligining 0.6-0.7 qismini tashkil qiladi. Pog’onaning 
mumkin bo ’lgan balandligi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
Лу = [ Л , - (b + a + d + 
mctgau +
A 0.25) + \ „ c tg
aB
] / (
KpctgP0 + ctga
B) 
^ j 3 ^
Bunda, ^ * • yuqori ochuvchi nimpog’onaning balandligi, m.
Qoplovchi to g ' jinsini qazib olingan maydonga qayta tashlash bo ’yicha 
texnologik majmualar.
Qayta tashlashda bitta ekskavator bitta pog’onani qazib 
oladi va qoplovchi tog’ jinsini o ’sha ekskavator qazib olingan maydonga 
joylashtiradi (rasm. 8.9). Bunda qisman yoki to’liq holda foydali qazilmaning 
qoplanishi am alga oshadi. Ikkinchi ekskavator (draglayn) ag’darmaning 
tekislangan maydoniga o ’matiladi va qoplovchi tog’ jinsini ag’darmaga qayta 
ekskavastiya qiladi va shu bilan foydali qazilma yuzasini ochadi. Qayta 
ekskavastiyalashda ishlaming ketma-ket bajarilishida draglayn shuningdek 
ochuvchi p o g ’onani ham qazib olishi mumkin. Ba’zi hollarda qoplovchi tog’ 
jinsini qism an qayta ekskavastiya qilish ag’darma oldida joylashtirilgan 
draglayn bilan ham amalga oshirilishi mumkin (rasm. 8.9). Draglaynning 
bunday o ’m atilishi birinchi marta Raychixin qo’ng’ir ko’mir konida 
q o ’llanilgan. Bunday draglaynning o ’matilishida draglayn bir qism qoplovchi 
to g ’ jinsini o ’ziga maydon hosil qilish uchun ag’darma yoniga joylashtirda va 
qolgan qism ini esa yuqori yaruslarga joylashtiradi. Draglayn ishchi maydondan 
harakatlanishi bilan orqaga harakatlanishi oqibatida erdagi qoplovchi tog’ jinsini 
yuqori yaruslarga qayta ekskavastiya qiladi va shu bilan foydali qazilmani 
ochadi.
Q ayta ekskavastiya qilinadigan tog’ jinsining hajmi ^ bir turdagi uskunadan 
foydalanishda qazib olish pog’onasining oshishi bilan oshib boradi. Majmuaning 
unumdorligi qayta ekskavastiya qilingan tog’ jinsi hajmi bilan aniqlanadi. Qayta 
ekskavastiya qilinadigan tog’ jinsining hajmi ochish zaxodkai chegarasidagi
313

у
qoplovchi to g ’ jinsining hajmiga " b o ’lgan nisbati qayta ekskavastiyalash 
koeffitsiyenti deb ataladi, ya’ni:
^ - W A > (8. i 4)
Р» 
4 
S,
8 .9 -ra s m .. Q o p lo v c h i to g ’ jin sin i ich k i a g ’d a r m a la r g a q a y ta e k s k a v a stiy a q ilish sxem asi: 
a - m exanik kuraklar va draglaynlardan foydalangan holda; b - draglaynni a g ’darm a oldiga 
joylashtirishda
Asosan qayta ekskavastiyalash koeffitsiyenti birdan oshmaydi. Lekin 
qoplovchi tog’ jinsini ko ’p marta qayta ekskavastiya qilishda ekskavastiya 
koeffitsiyenti 
birdan 
oshishi 
mumkin. 
Iqtisodiy 
asoslangan 
qayta 
ekskavastiyalash koeffitsiyenti quyidagi form ula bilan aniqlanadi:
■ 
Q - Q
(8.15)
k.<.-
Q
Bunda, r - 1 kub.metr qoplovchi to g ’ jinsini ichki ag’darmalarga ketadigan 
harajatlar, rubl;
С
6-
1 kub.m etr qoplovchi to g ’ jinsini bevosita ag ’darmaga tashlashga 
ketadigan harajatlar, rubl;
С
1 kub.m etr qoplovchi to g ’ jinsini qayta ekskavastiyalashga ketadigan 
harajatlar, rubl.
Rotorli ekskavatorlar va konsolli ag 'darma hosil qilgichlar bilan bo 'Igan 
texnologik majmualar
(rotor-ag’darma m ajm ualari) qalinligi 50m gacha (ba’zida
314

65m gacha) b o ’lgan gorizontal (yotish burchagi 4-5°) va yotgan quriq iqlimli 
shariotlarda yumshoq va zich tog’ jinslarini qazib olishda qo’llaniladi. Konsol 
ag’darm a hosil qilgichlardan foydalanishning kerakli holatlari quyidagilar: katta 
miqdordagi foydali qazilma zaxiralari, yer ostining va plast ustining uncha 
o ’zgarm agan gipsometriyasi (uskunaning ishida kerakli qiyalikni ta’minlashi 
uchun), rejadagi karyer konturining bir tekisdagi yuzasi (ishlar frontining 
uzunligining birdan o ’zgarishini oldini olish imkonini beruvchi), yaxshi 
tekshirilgan va karyer maydonining yaxshi quritilganligi. Konsol ag’darma hosil 
qilgich qazib olish pog’onasining ustida yoki ag’darma yonida o ’matiladi. 
A g’darm a hosil qilgichda qoplovchi tog’ jinsi bevosita ekskavator yoki qayta 
yuklagichdan kelib tushadi.
Konsolli ag’darma hosil qilgichlar bilan texnologik majmualami hisoblash 
qazib olish tizimlarining aniq parametrlarida ag’darma hosil qilgichning 
o ’lchamlarini aniqlash yoki ag’darma hosil qilgichning aniq o ’lchamlarida 
kerakli mumkin bo ’lgan qoplovchi tog’ jinsi pog’onasini aniqlashga asoslangan. 
Bu masalalami ishlashda qoplovchi tog’ jinsi zaxodkai hajmi front uzunligi 
birligiga ag ’darma kirigichining maksimal hajmidan oshmasligi kerak. Hisoblar 
oddiy b o ’lgan va karyer maydonining nisbatan qiyin uchastkalari uchun 
o ’tkaziladi. A g’darm a hosil qilgichning oxirgi ko’rinishli turi texnik-iqtisodiy 
hisoblar asosida tanlanadi.
A g ’darm a hosil qilgichning ag’darma kosolining chiqish uzunligi (m) 
quyidagi formula bilan aniqlanadi (rasm. 8. 10):
Ap+ mctga„ + П + H^ctgP^
^
Bunda, ^ '- k o n s o l ostidagi foydali qazilma zaxiralari chizig’i kengligi, m;
P - transport chizig’ining kenligi, m.
A g’darm a hosil qilgich bazasining kengligi:

Download 8,39 Mb.