II BOB. RADIOAKTIV NURLANISHNING TIRIK ORGANIZMLARGA TA’SIRI

Download 1.39 Mb.
bet	5/10
Sana	07.12.2023
Hajmi	1.39 Mb.
	#112980

Bog'liq
To\'raqulov Ikrom (2)
Mavzu 27-dars. Amaliy dasturlar va ulardan turli sohalarda foyd, pMamW9lYATO8EpHNe2oYN5blxjmBct6hU18EO2wQ, Islom nurli ma`rifat dini reja, Договор №1229428 электронный магазин, Булимдаги мавжуд дори 16, ARSLON, Usmonov.O.Z, ONA TILI MATEMATIKA TAYYOR — копия (4) — копия — копия, ONA TILI MATEMATIKA TAYYOR — копия (5) — копия — копия, Sobirova Dilobar 1, XURRAMOV B. KURS ISHI 2023(2), 301-302-303 - KURS ISHI, Mavzu Zahira logistikasi Reja-fayllar.org, 10-sinf 4 nazorat ishi

II BOB. RADIOAKTIV NURLANISHNING TIRIK ORGANIZMLARGA TA’SIRI Ba'zi kimyoviy elementlar radioaktivdir: ularning o'z-o'zidan parchalanishi va boshqa tartib raqamdagi elementlarga aylanishi nurlanish bilan kuzatiladi. Radioaktiv moddalarning parchalanishi vaqtida uning massasi vaqt o'tishi bilan kamayadi. Nazariy jihatdan, radioaktiv elementlarning butun massasi cheksiz ko'p vaqt ichida yo'qoladi. Ularning massa yarmiga qisqaradigan, vaqt yarim yemirilish davri deb ataladi. Turli radioaktiv moddalar uchun yarim yemirilish davri katta oraliqlarda o`zgaradi: bir necha soatdan (41Ar da 2 soatga teng) bir necha milliard yilgacha (238U - 4,5 milliard yil). Atrof muhitning radioaktiv ifloslanishiga qarshi kurash faqat ehtiyot chorasi bo'lishi mumkin, chunki muhitning bunday tabiiy ifloslantiruvchi turlarini biologik parchalovchi va boshqa mexanizmlar mavjud emas. Eng katta xavf bir necha haftadan bir necha yilgacha yarim yemirilish davriga ega bo`lgan radioaktiv moddalardir; bu vaqt moddalar o'simliklar va hayvonlarning organizmiga kirishi uchun yetarli. Oziq-ovqat zanjiri bo`yicha tarqaladigan radioaktiv moddalar (o'simliklardan hayvonlarga), inson tanasiga kiradi va inson salomatligiga zarar yetkazadigan miqdorda to'planishi mumkin. Bir xil darajadagi ifloslanishda tirik materiyaning (o'simliklar va hayvonlar) asosiy tarkibiy qismlari bo`lgan oddiy elementlarni izotoplari (14С, 32P, 45Ca, 35S, 3H boshq.), kamdan-kam uchraydigan, organizmlar tomonidan kuchsiz yutiladigan radioaktiv moddalardan ko`ra ko'proq xavfli hisoblanadi. Atmosferadagi yadroviy portlashlarda, shuningdek yadro chiqindilari bilan atrof muhitga kiradigan radioaktiv moddalar orasida eng xavfli moddalar 90Sr va 137Cs hisoblanadi. Ca bilan kimyoviy o'xshashligi tufayli 90Sr umurtqali jonzotlarning suyak to'qimalariga osonlik bilan kiradi, shunga o`xshash kaliy almashtirilib 137Cs, mushaklarda to'planadi. Radioaktiv moddalarning nurlanishi organizmlarga quyidagicha ta'sir ko'rsatadi: — nurlantirilgan organizmni zaiflashtiradi, o'sishni sekinlashtiradi, infektsiyalarga chidamliligi va tananing immunitetini kamaytiradi. — odamlar umr ko'rish davimiyligini qisqartirib, vaqtincha yoki to'liq sterilizatsiya tufayli tabiiy o'sish tezligini kamaytiradi. — turli xil yo'llar bilan genlarga ta'sir qiladi, ularning oqibatlari ikkinchi yoki uchinchi avlodlarda namoyon bo'ladi. — orqaga qaytarilmaydigan oqibatlarga olib keladigan kumulyativ (yig'uvchi) ta'sirga ega. Radiatsiya ta'sirining jiddiyligi radioaktiv modda tomonidan tarqalgan tanadagi (radiatsiya) yutilgan energiya miqdoriga bog'liq. Ushbu energiyaning birligi 1 rad - bu 1 g jonli materiyaning 10-5 J energiyasini yutadigan radiatsiya dozasi. 1000 raddan ortiq bo'lgan dozada inson nobud bo'ladi; 700 va 200 rad dozasida o'lim ko'rsatkichlari mos ravishda 90 va 10% hollarda qayd etilgan; 100 rad dozasida odam omon qoladi, ammo saraton kasalligiga chalinish ehtimolligi, shuningdek to'liq sterilizatsiya ehtimoli sezilarli darajada oshadi. Radioaktiv parchalanish mahsulotlari bilan eng ko'p ifloslanish atom va vodorod bombasi portlashlari natijasida yuzaga keladi, ularning sinovi ayniqsa 1954-1962 yillarda keng tarqaldi, 1963-yilda Yadro qurollari sinovini taqiqlovchi shartnoma imzolangunga qadar atmosferada umumiy sig`imi 170Mtdan ortiq bo`lgan portlash mahsulotlari yig`ilib ulgurgan edi. (bu taxminan 8500 ta bomba portlash kuchiga teng, Xirosimaga tushirilganga o`xshash). Radioaktiv moddalarning ikkinchi manbai — yadroviy sanoat hisoblanadi. Atrof-muhitga ifloslanishlar xom ashyo qazilmalarni qazib olish va boyitish, uning reaktorlarda ishlatilishi, uskunada yadroviy yoqilg'ini qayta ishlash jarayonida kiradi. Atrof muhitning eng jiddiy ifloslanishi yadro xom ashyosini boyitish va qayta ishlash zavodlari ishi bilan bog'liq. Radioaktiv aralashmalarning aksariyati to'planadigan va yopiq idishlarda saqlanadigan chiqindi suvlarda bo`ladi. Biroq, 85Kr, 133Xe va 131I ning bir qismi atmosferaga radioaktiv chiqindilarni yig'ish uchun ishlatiladigan bug'lantiruvchi qurilmalardan kiradi. Tritiy va bir toifa parchalanish mahsulotlari (90Sr, 137Cs, I06Ru, 13C) bilan daryolar va dengizlarda kamaktiv bo`lgan suyuqliklar yo`q qilinadi (yadroviy yonilg'i ishlab chiqarish uchun kichik zavod yiliga 500t dan 1500 tonnagacha suvni shu izotoplar bilan ifloslantiradi). 2000 yilga kelib, Amerika Qo'shma Shtatlaridagi yadro chiqindilarining yillik miqdori 4.250 tonnaga yetdi. (Xirosimaga tushirilgan 8 mln. bomba portlashi natijasida ishlab chiqarilishi mumkin bo'lgan chiqindilar massasiga teng). Radioaktiv chiqindilarni zararsizlantirish uchun ular to'liq xavfsiz bo`lguncha taxminan 20 yarim yemirilish davriga teng vaqt talab qilinadi (bu 137C uchun 640 yil va 239Ru uchun 490ming yil atrofida). Chiqindilarni saqlash vaqtida bunday uzoq vaqt oralig'ida konteynerlarning germetikligi uchun kafolat berish mumkin emas. Shunday qilib, yadro energetikasi chiqindilarini saqlash atrof-muhitni radioaktiv ifloslanishdan himoya qilishning eng dolzarb muammosi bo`lib kelmoqda. Nazariy jihatdan to'g'ri, radioaktiv ifloslanishlar deyarli nol emissiya bilan atom elektr stantsiyalari yaratish mumkin. Biroq, bu holatda, atom stansiyasidagi energiya ishlab chiqarish issiqlik stansiyasiga qaraganda ancha qimmatga tushadi. Energiya ishlab chiqarish kabi, qazilma yoqilg'ilar (ko'mir, neft, gaz) bilan atrof-muhitning ifloslanishi ham ajralib turadi va qazilma yonilg'ining zaxiralari cheklangan bo'lib, energetika va atrof-muhit masalalari bilan shug'ullanuvchi ko'pchilik tadqiqotchilar quyidagicha xulosaga kelishdi: yadro energetikasi nafaqat jamiyatning o`sib borayotgan energiya ehtiyojini qondirish, balki atrof-muhit va insonni himoya bilan ta'minlashni, kimyoviy manbalar asosida shunday miqdorda energiya ishlab chiqarishdan ko'ra yaxshiroq amalga oshirilish imkoniyatiga ega bo'ladi (uglevodorod yonishi). Shu sababli, alohida e'tibor berilishi kerak, atrof muhitning radioaktiv ifloslanish xavfi bartaraf qilish lozim (shu jumladan uzoq kelajakda), xususan yadroviy energiya ishlab chiqarish uchun mas'ul idoralar emissiya nazorat mustaqilligini ta'minlash. Ionlashtiruvchi nurlanishning ruxsat etilgan maksimal dozalari quyidagi talablarga asoslanadi: Insonga tabiiy sharoitlarda ta’sir ko`rsatadigan doza nurlanish dozasining o'rtacha qiymatining ikki barobaridan oshmasligi kerak. Shu sababli, odamlar tabiiy muhitning tabiiy radioaktivligiga yaxshi moslashgan deb taxmin qilinadi. Bundan tashqari, yer sharida o'rtachadan ancha yuqori, radioaktivlik sohalarida yashayotgan odamlarning ma’lum guruhlari (masalan, Braziliya mintaqalaridan birida aholi yiliga 1600 mrad ga yaqin doza oladi, bu normal nurlanish dozasidan 10-20 marta ko’proq) bor. Dunyo aholisi tomonidan qabul qilinadigan ionlashtiruvchi nurlanish dozasi kishi boshiga yiliga o'rtacha 50 va 200 Mrad atrofida o`zgaradi, shundan tabiiy radioaktivlik (kosmik nurlar) ulushi 25mrad, tog` jinslarining radioaktivligi taxminan - 50-150mradni tashkil etdi. Download 1.39 Mb.

Download 1.39 Mb.