O ’zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi termiz davlat universiteti fizika – matematika fakulteti Fizika ta’lim yo’nalishi 3-bosqich 220 (302)

Download 1.39 Mb.
bet	3/10
Sana	07.12.2023
Hajmi	1.39 Mb.
	#112980

Bog'liq
To\'raqulov Ikrom (2)
Mavzu 27-dars. Amaliy dasturlar va ulardan turli sohalarda foyd, pMamW9lYATO8EpHNe2oYN5blxjmBct6hU18EO2wQ, Islom nurli ma`rifat dini reja, Договор №1229428 электронный магазин, Булимдаги мавжуд дори 16, ARSLON, Usmonov.O.Z, ONA TILI MATEMATIKA TAYYOR — копия (4) — копия — копия, ONA TILI MATEMATIKA TAYYOR — копия (5) — копия — копия, Sobirova Dilobar 1, XURRAMOV B. KURS ISHI 2023(2), 301-302-303 - KURS ISHI, Mavzu Zahira logistikasi Reja-fayllar.org, 10-sinf 4 nazorat ishi

1.2. Atmosferadagi radionuklidlar. So'nggi o'n yilliklarda isoniyat radioaktiv aralashmalarning tarqalishi haqida eng to`liq ma'lumotlarga ega bo`lishi kerak, chunki aynan ular "atom davri" ning boshlanishi bilan katta xavf tug'diradi. Atmosferaning radioaktivligi 50-yillarda va 60-yillarning boshida ko'plab yadro sinovlari o'tkazilishi munosabati bilan sezilarli darajada oshdi. Natijada, bizning davrimizda atmosferaning radioaktiv ifloslanish muammosi dolzarb bo'lib qolmoqda. Radioaktiv moddalar atmosferaga to'rtta manbadan kiradi va shunga ko'ra to'rt guruhga bo'linadi. Birinchi guruh Yer qobig'ining ba'zi bir tabiiy radionuklidlari (YTRN) va Radonning parchalanish mahsulotlarini o'z ichiga oladi: Radon (222Rn, 210Pb (RaD), 210Bi (RaE), 222Pb (RaF) va boshqalar. Ikkinchi guruhga kosmogen radionuklidlar (KRN), kosmik nurlar va havo atomlarning o'zaro ta’siri natijasida hosil bo`lgan: 22Na, 7Be, 32P, 33P, 14C, 3H va boshqalar kiradi. Texnogen radionuklidlar (TPN) – yadro qurollarini sinashda hosil bo`lgan yadroviy bo`linish mahsulotlari (YBM) ( 14C, 3H, 131I, 31Sr, 137Cs, 144Ce, 95Zr va boshq.) – uchinchi va to'rtinchi guruhlarni mos ravishda tashkil qiladi. Atmosferadagi radioaktiv izotoplarning aksariyati aerozol zarralari bilan birlashadi. Ushbu zarrachalarning og`irlik kuchi maydonida cho`kishi, yog`inlgarchilik bilan yuvilishi, bir tomondan, izotoplarning havo oqimining belgi sifatida kuzatuvlaridan foydalanishni murakkablashtiradi, boshqa tomondan bu kuzatuvlar bulutlar, tumanlar va yog'inlarning hosil bo'lishini tadqiq qilish imkonini beradi. Atmosferaviy tushuvlarni to'plash va radioaktiv izotoplarning tarkibini radiokimyoviy analiz va gamma-spektrometrik tahlil qilish orqali aniqlash uchun yuqori samarali filtrlar orqali ma'lum miqdordagi havoni tozalash yo'li bilan shar-zond, aerostat, samolyot va yerosti tizimlarida izotop o'lchovlari o'tkaziladi. 1963 yildan keyin Sovet Ittifoqi, Amerika Qo'shma Shtatlari va Buyuk Britaniya atmosferada yadro qurollarini sinab ko'rishni to`xtatdi, natijada hozirgi vaqtda uzoq yashovchi TRN 137Cs (T1/2 = 30 yil) va 90Sr (T1/2 = 28 yil) YBMlarning katta bo`lmagan qismi atmosferada saqlanib qolgan. Radioaktiv aerozollarning umumiy tushuvlari ko`pincha balandlikda o'rnatilgan baland devorli tomlarga, yopishqoq yoki mato planshetlari, turli balandliklarda, 1 metr oralig'ida bo'lgan, kyuvetlarda namunalar olish yo'li bilan quruqlikda va okeanlarda aniqlanadi. Oxirgi o'n yilliklarda bunday o'lchashlar radionuklidlarning yog'ilishini radiologik nazorat qilish maqsadida deyarli barcha sanoatlashgan mamlakatlarda sistemali ravishda amalga oshiriladi. Radioaktiv aerozollarning asosiy qismi atmosferadan yomg'ir yog'ishi bilan birga erga tushadi. Ba'zi qismlar chang va boshqa qattiq aerosollar (quruq yog`in deb ataladigan) bilan birga tushadi. Radioaktiv aerozollarning (xususan, 90Sr) global xaritalarini qurishga imkon beradigan stantsiyalar va kemalar tarmog'idagi kuzatuvlar natijalarini umumlashtirish natijasida, yadro portlashlari mahsulotlarining asosiy qismi (1967-yildan boshlab) shimoliy yarimsharda 30-50° shimoliy kengliklarda maksimal qiymatga ega degan xulosaga olib keladi. 100 ga yaqin punktlarda olingan o'lchashlarga ko'ra 80° g`arbiy zona yaqinida joylashgan 70° shimoliy – 60° janubiy kengliklardagi, Yerusti qatlamlaridagi 90Sr kontsentratsiyasi mart-iyun oylarida 20-40° shimoliy kengliklarda maksimal hisoblanadi, shu sababli 1963-1967 yillar mobaynida maksimal qiymatlari taxminan 20 barobar kamaydi. Keyinchalik Janubiy yarimsharda 90Sr kontsentratsiyasi (1964-yil oxirida) 20-40 ° janubiy kengliklarda maksimal qiymatga erishdi, shu sababli janubiy yarimsharda 90Sr kontsentratsiyasi shimoliy yarmigagiga qaraganda taxminan 10 barobar kichik qiymatni ko`rsatdi. [1,2] Yu. A. Izrael, V.N. Petrov va D.A. Severovlarning bergan ma’lumotlariga ko'ra [2] bir necha megatonlarning portlashi natijasida portlash maydonidagi vertikal ustundagi umumiy ozon miqdori 20-25 foizga kamayadi va taxminan bir sutkadan keyin qayta tiklanadi, bir necha o'nlab megatonlarning portlashi oqibatida esa 75-80% gacha kamayadi, qayta tiklanish davri taxminan bir haftagacha cho`ziladi. Shimoliy yarimsharda umumiy quvvati 104 Mt portlashlar sodir bo'lganda portlash bulutini balandligiga qarab barqarorlashtirish holati o`rnatiladi, yarim sharning atmosferadagi ozon miqdori uning tabiiy miqdorining 40 dan 70 foizgacha miqdorini tashkil etadi. Yu. A. Izrail, yadro portlashlarining biosfera va habitatga ta'siri qilish jarayonlari quyidagilarni o'z ichiga olishini qayd etgan: a) atrof muhitning radioaktiv ifloslanishi nurlanishdan shikastlanishga (gamma va beta radiatsiyasiyadan) va atmosferaning elektr xususiyatlari o`zgarishiga (shu jumladan, ionosferaga) olib keladigan; b) atmosfera havosining aerazollardan ifloslanishini, atmosferaning radiatsiyaviy xususiyatlarini o'zgarishi va natijada ob-havo va iqlimning o'zgarishi; v) quyosh va er usti radiatsiya oqimlariga va atmosferaning issiqlik rejimiga ta'sir qiladigan gazli moddalar (metan, etilen va boshqalar) bilan atmosfera ifloslanishini; d) shaharlar, o'rmonlar, gaz va neft konlarida sodir bo'lishi mumkin bo`lgan ommaviy yong'inlar. Bu va boshqa ta'sirlarni tahlil qilish quyidagi xulosalarga olib keladi: yadro portlashlarining, ayniqsa, katta miqyosda sodir bo`lganda, mahalliy miqyosda halokatlarga olib kelib qolmasdan, balki jiddiy global halokatlarga – iqlimning qayta tiklanmaydigan o'zgarishiga, Yerning ozon qatlamining vayron bo'lishi, biosferaning tarkibiy tuzilishi sezilarli o`zgarishiga sabab bo'ladi. Download 1.39 Mb.

Download 1.39 Mb.