O ’zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi termiz davlat universiteti fizika – matematika fakulteti Fizika ta’lim yo’nalishi 3-bosqich 220 (302)

Download 1.39 Mb.
bet	7/10
Sana	07.12.2023
Hajmi	1.39 Mb.
	#112980

Bog'liq
To\'raqulov Ikrom (2)
Mavzu 27-dars. Amaliy dasturlar va ulardan turli sohalarda foyd, pMamW9lYATO8EpHNe2oYN5blxjmBct6hU18EO2wQ, Islom nurli ma`rifat dini reja, Договор №1229428 электронный магазин, Булимдаги мавжуд дори 16, ARSLON, Usmonov.O.Z, ONA TILI MATEMATIKA TAYYOR — копия (4) — копия — копия, ONA TILI MATEMATIKA TAYYOR — копия (5) — копия — копия, Sobirova Dilobar 1, XURRAMOV B. KURS ISHI 2023(2), 301-302-303 - KURS ISHI, Mavzu Zahira logistikasi Reja-fayllar.org, 10-sinf 4 nazorat ishi

Bu sahifa navigatsiya:

• Radiolyuminesentli detektorlar.
• Kalorometrik detektorlar
• Zaryadli detektorlar

Ionizatsion detektorlar. Bunday detektorlarda bevosita nurlanishning moddada ionizatsiya hosil qilishidan foydalaniladi. Ularga ionizatsion kameralar, turli xil gazorazryadli xisoblagichlar (uchqun va toj razryadli), yarimo’tkazgichi detektorlar, Vilson kamerasi, fotoemulsiyalar va bir qancha boshqa turdagi detektorlar kiradi. Radiolyuminesentli detektorlar. Bunday detektorlarda muhit molekula va atomlarining ionizatsiyasi va uyg’onishi hisobiga yuzaga keluvchi sintillyatsiya (yorug’lik chaqnashi) hodisasidan foydalaniladi. Bu guruhga turli tipdagi sintillyatsion va termolyuminesentli detektorlar kiradi. Kalorometrik detektorlar – ishlash prinsipi moddaning nurlanish ta’sirida qizishidan foydalanishga asoslangan detektorlar. Cherenkov detektorlari – Vavilov Cherenkov nurlanishidan foydalanishga asoslangan detektorlar. Ximik detektorlar ishlash prinsipi nurlanish ta’sirida moddada o’tuvchi kimyoviy reaksiyalardan foydalanishga asoslangan detektorlar bo’lib, xususan, vannalar deb ataluvchi detektorlar ushbu turga tegishli. Zaryadli detektorlar – nurlanishning o’zaro ta’sirlashuv vaqtida moddada yuzaga keltiruchi elektr maydonidan foydalaniluvchi detektorlar. Radiodefektsion detektorlar – ishlash prinsipi zarralar tomonidan moddada tug’diriladigan nuqsonlarni (defektlar) kuzatishga asoslangan detektorlar. Ishlash prinsipi bo’yicha klassifikatsiyalashdan tashqari detektorlarni quyidagicha ajratish ham mumkin: – ishchi moddaning agregat holatiga ko’ra – gazli, suyuqlikli va qattiq yoqilg’ili; – signal xarakteriga ko’ra – diskret, bunda alohida zarralar qayd qilinadi, va to’liq nurlanish oqimining yig’indi ta’sirini qayd qiluvchi – analogli (diskret signalli detektorlar impulsli detektorlar deb nomlanadi va ularda chiquvchi signallar elektr impulslari bo’ladi); Dastlabki detektorlardan biri bu ionizatsion kameradir. U xuddi gaz to’ldirilgan kondensator ko’rinishida bo’ladi. Detektor orqali nurlanish o’tganda gazda elektronlar va ionlar hosil qilinadi va buning natijasida detektor chiqishida nurlanish energiyasiga proporional bo’lgan elektr signali hosil bo’ladi. Ushbu detektorlar va ularning boshqa turlari haligacha eksperimental yadro fizikasida, ayniqsa dozimetriyada foydalanib kelinmoqda. asrning ikkinchi yarmigacha spektrlarning yuqori aniqlikdagi o’lchashlari: zaryadli zarralar holida asosan magnit spektrometr va spektrograflar yordamida amalga oshirilgan. Spektrometrlarda magnit maydon kattaligi H ma’lum qadam bilan ketma-ket o’zgartiriladi va bu maydonda radiusga to’g’ri keluvchi H impulsli zarralar detektorlash markaziga fokusalanadi. Spektrograflarda esa magnit maydon doimiy bo’lib, – intervaldagi impulsga ega zarralar fokal tekislikning mos o’rniga fokuslanadi va fotoplastinka bilan qayd qilinadi. -nurlar holida kristall-difraksion spektrometrlar yordamida o’tkazilgan bo’lib, ularda nurlanishning kristalldagi quyidagi shart bajarilganda sodir bo’luvchi Bregg sochilishidan foydalanilgan: 2d sinβ=mλ, (2.1) bu yerda, d – tekisliklararo masofa, β – sochilish burchagi, λ – nurlanish to’lqin uzunligi, m=1,2,3… . O’lchashlar sochilish burchagiga bog’liq holda difraksiyalangan -kvantlar sonini qayd qilish bilan olib boriladi. Magnitli -spektrograflar va kritall-difraksion spektrometrlarning energetik ajratish qobiliyati yuqori, ammo yorug’lik chaqnashi past bo’lib, birinchisi ko’p kanalli, ikkinchisi esa bir kanallidir. Ularning ishlashida manbalarning aktivliklari va o’lchamlariga, o’chash vaqtiga yuqori talablar qo’yiladi. Shuningdek, nisbatan uzoq yashovchi radionuklidlarni o’rganish uchun ishlatiladi va radionuklid manbalarining o’rtacha aktivligi va o’lchamlariga nisbatan kritikdir. Bularga bog’liq holda tabiiy obyektlarning aktivliklarini tadqiq qilishda ulardan foyadalanishning amalda imkoni yo’q. -nurlarning energiyalari va intensivligi proporsional hisoblagichlarning gazida hosil qilinuvchi fotoelektronlarning spektrlari bo’yicha ham, nisbatan past ajratish qobiliyatiga ega magnit -spektrometrlarning konvertorlarida ham aniqlangan, ammo fotoelektronlarning spektrlari -spektrlar bilan taqqoslanganda quyidagilar tomonidan juda murakkablashtirilgan: – K-, L-, M- qobiqlarda XRN va Oje – elektronlari bilan kuzatiluvchi fotoelektronlarning hosil bo’lishi, – fotoeffekt bilan raqobatlashuvchi -nurlanishning sochilish jarayoni. Hozirgi vaqtda proporsional xisoblagichlar asosan past energiyali nurlanishlarni o’rganishda ishlatiladi va bunda ular ajratish qobiliyati bo’yicha sintillyatsion detektorlardan ustun va yarimo’tkazgichli detektorlardan qolishadi. Fundamental va amaliy yadro fizikasining zamonaviy yutuqlarining ta’minlanishida sintillyatsion ( asr, 40-yillarning oxiri) va yarimo’tkazgichli (60-yillarning boshi) detektorlarning ishlab chiqilishi ulkan hissa qo’shgan. Ushbu detektorlarda radioaktiv nurlanish spektrlari elektr impulslari – V ning amplitudaviy taqsimoti bo’yicha aniqlanadi (amplituda nurlanish energiyalariga proporsional). Ushbu spektrlarni quyidagicha tavsiflsh mumkin S(Е)= (2.2) bu yerda, F(E) – intensivlik, – E energiyali nurlanishning qayd qilinish effektivligi. - spektrometrlarning sifati quyidagilar tomonidan xarakterlanadi: – E energiyali nurlanish to’liq yutilish cho’qqisining yarim balandligidagi E kengligidan, xususiy hollarda E/E nisbatdan foydalaniladi (% da); – TYCH balandligining komptonga tegishli taqsimotning o’rtacha balandligiga nisbati;– absolyut effektivlik – to’liq yutilish cho’qqisida qayd qilingan impulslar sonining manba tomonidan chiqarilgan monoenergetik zarralarning to’liq soniga nisbati. 2.1-rasmda turli xil spektrometrlar uchun ushbu xarakteritikalarning energiyaga bog’liqligi keltirilgan. 2.1-rasm. -nurlarni qayd qilish detektorlar effektivligini energiyaga bog’liqligi: 1 – NaJ(Tl); 2 – temirsiz toroidal: ∆θ/θ = 1,4%, (Т=7%); 3 – kristall difraksion; 4 – magnit temirli 2π2-2, ∆р/р = 2% (Т-0,068%); 5 – Danshaning magnit temirli turi ∆р/р = 0,04% (Т-0,01%); 6 – magnitli α-spektrograf π2-2, ∆р/р = 0,04% (Т-0,04%); 7 – Ga(Li) uchun eng so’nggi qiymat; 8 – rentgen Gе(Li)-detektori; 9 – Gе(Li)-detektor 200мм2×5мм; 10 – Si(Li)-detektor 80мм2×4мм, (Т=1%); 11 – Gа(Li)-detektor V=1,3см3 (Т=1,5%); 12 – Si(Li)-detektor 80мм2×4мм, IKE ni o’lchash uchun; 13 – Si(Li)-detektor 80мм2×4мм bir jinsli magnit maydonidagi; 14 - Gе(Li)-detektor, V=37см3 (Т=1,5%); 15 - Si(Li)-detektor 83мм2×0,5мм, α-zarralarni o’lchash uchun. Download 1.39 Mb.

Download 1.39 Mb.