To’rtinchidan, materiallarni ishlash yuksak darajada yo’lga qo’yilgan: faktlar,
talqinlar, umumlashtirishlar, samarali qabul qilinishi ancha oldindan ko’zlab qilingan
hisob-kitoblar. Beshinchidan, tushuntirish, ishontirish, o’z tomoniga tortish mahorati.
Shu bilan birga ta’kidlash kerakki, shaxs nafaqat xorijiy, balki o’z vatani OAVdan
himoyalanishga muhtoj.
Vatanimizdagi ommaviy axborot vositalari bir qator hollarda jang maydonini
xorijiy axborot vositalariga berib qo’ymoqdalar. Masalan, ayrim yangiliklarni kechikib
xabar qilishlarida. 2001 yil 11 sentyabrda Nyu-Yorkdagi osmono’par binolarga
samolyotlar hujumi uyushtirilgan paytda O’zbekiston OAV ikki kecha-kunduz
davomida bu yirik xalqaro voqea to’g’risida xabar berishmadi. Eslatib o’tamizki,
jurnalistikadagi xalqaro standartlarga ko’ra, biror muhim yangilik haqida xabar berishda
ikki daqiqaga kechikish noprofessionallik hisoblanadi va bunday jurnalistni, hech
narsani surishtirmasdan, ishdan bo’shatib yuborishlari mumkin. O’sha 11-13 sentyabr
kunlari respublikamizning butun aholisi mazkur voqeani Rossiya telekanallari orqali
ko’rdi va bu mamlakatimizda mazkur telekanallar obro’si yanada oshishiga xizmat
qildi.
O’zbekistonda vatanimiz telekanallariga qaraganda chet el telekanallarining
reytingi ayrim paytlari yuqori bo’lar ekan, bu mamlakatimiz milliy xavfsizligiga
tahdiddir, chunki yurtdoshlarimiz o’zimiznikiga qaraganda o’sha manbalarga ishonib
85
qolishadi. Demakki, birinchidan, vatanimiz ommaviy axborot kommunikatsiyalari
dunyodagi muhim yangiliklar haqida o’z vaqtida ma’lumot berishga bevosita
burchlidirlar. Agar shunday qilmasalar, “axborot ochligi” xavfini tug’dirib,
vatandoshlarimizning chet el OAV murojaat qilishlarini muqarrar qilib qo’ygan
bo’ladilar.
Ikkinchidan, vatanimiz ommaviy axborot vositalari haqiqatni gapirishlari lozim,
aks holda birinchi manzara takrorlanadi – o’zimizning kanallar to’g’ri gapni
aytmasliklariga amin bo’lgan iste’molchilar xorijiy manbalarga yuzlanadilar.
Uchinchidan, mamlakatimiz ommaviy axborot vositalari auditoriyada qo’rquv
tuyg’usini uyg’otmasliklari kerak. Ukrainalik olim V.V.Tsiganov Moskvaning
Dubrovka maydonidagi Teatr markazi qurollangan terrorchilar tomonidan bosib
olinganida Rossiya telekanallari o’zlarini qanday tutganliklarini yaxshi tahlil qilib berdi.
Muallif shunday yozadi: “Televidenie zo’ravonlik haqida shunchaki xabar qilib
qo’ymadi, dahshatni uzatish, millionlab xonadonlarga etkazish orqali qayta jonlantirdi
va ko’paytirib berdi”
1
. Mediaterrorizm siyosatshunoslikdagi yangi yo’nalish
hisoblanadi. Bugungi kunda u juda dolzarb bo’lib qolganligidan hatto maktablar va oliy
o’quv yurtlarida mediata’lim va mediapedagogika nomli yangi fan kiritish ehtiyojini
tug’dirdi.
Vatanimiz ommaviy axborot vositalari auditoriyani ijobiy misollarda o’rgatishi, har
kuni har bir mamlakatda yuz berib turadigan turli favqulodda hodisalar munosabati
bilan vaziyatni keskinlashtirmasligi lozim. Auditoriyada shundoq ham xavfsirash uchun
sabablar etarli: umumjahon iqtisodiy va shu kabi bo’hronlar, narxlarning oshib borishi,
sayyoramizning qizg’in nuqtalaridagi notinch vaziyatlar, er yuzi bo’ylab yadro
qurolining tarqalib borishi, giyohvandlik, terrorizmning avj olayotgani, ekologiyaning
yomonlashayotgani, OITS va hokazo.
Milliy mafkura va asli-nasliga o’xshashlik, aynanlik (identivlik) shaxs, jamiyat va
davlatni himoya qilishning asosiy shakllari hisoblanadi. Bu tushunchalar yuzaki
qarashdagina oddiy va tushunarli ko’rinadi. Biroq, aslida, ular nihoyatda yuksak
samaradorlikka va shu boisdan axborotlashuv davriga endi kirib kelayotgan O’zbekiston
uchun g’oyat muhim ahamiyatga ega, u qadar oddiy bo’lmagan masalalardir. Shu
ma’noda O’zbekiston qisqa muddatda milliy istiqlol mafkurasini yaratib, o’zini ko’rsata
oldi, hozir uni mamlakat aholisi oddiy qilib “milliy mafkura” deb ataydi..
Individning o’z jonajon tamadduni-madaniyati muhitida yashab turganidagi
psixologik ahvoli katta rol o’ynaydi. U qadrdon madaniyati iqlimida o’sib voyaga etdi,
shaxs sifatida shakllandi, bu erda uning o’zi, qarindosh-urug’lari, yoru do’stlari,
atrofidagi odamlar yashaydi. O’z-o’zidan tushunarliki, bunday sharoitda individning
psixologik ahvoli badastir, o’ng’ay va boshqa afzalliklar og’ushida bo’ladi.
Insonning jonajon tsivilizatsiyasi – uning uchun o’rganib qolingan urf-odatlar,
an’analar, boshqalarga nisbatan guruhiy va ijtimoiy farqlanish demakdir. Qadrdon
tsivilizatsiya individning o’z ma’naviy dunyosi, o’z axborot olish qulayligi, o’zaro
ishonchdan putur ketgan hozirgi davrda ma’naviy taraqqiyotning boshni aylantirib
yuboruvchi siljishlari, nobarqaror narxlar zamonida uning ruhiyatiga, ruhiy ahvoliga
bag’oyat qadrdon bir xilqatdir.
1
Цыганов В.В. Медиа-терроризм: терроризм и средства массовой информации. – К.: Ника-Центр, 2004. – – Б.
503-504.
86
Jonajon tsivilizatsiya - bu yon-atrofdagi odamlar bilan umumiy til topishuvni,
ma’naviy-ruhiy osoyishtalikni, tushunarli va qalbga yaqin qadriyatlar va munosabatlarni
bildiradi. Insonning o’z qadrdon madaniyati uning qonida, arxetiplarda o’rnashib
qolganligi, onglilik darajasidagina emas, balki ostki ong darajasida ham bo’lib va his
qilib turilishi vaqti kelganda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
Ma’lumki, turli xil – siyosiy, iqtisodiy, madaniy, etnik, fuqaroviy va boshqa
aynanlik,
o’xshashliklar mavjud. Hozirgi paytda dunyo madaniyati va
siyosatshunosligida asosan etnik va milliy asliga o’xshashlik bilan bu nasliga
monandlikni nazar-pisand qilmaydigan, inkor etadigan kosmopolitizm o’rtasida bahs
borayotir. Biz ham shu xususda to’xtalamiz.
Milliy va fuqaroviy asliga o’xshashliklar o’rtasidagi bahs ildizlari butun bir davrni
tashkil etadigan tushunchalar bo’lgan milliylikka tarafdorlik bilan kosmopolitizm
orasidagi tub-negizli mubohasaga borib taqaladi. Ko’pgina tadqiqotchilar fikriga ko’ra,
insoniyat taraqqiyoti shunga olib keladiki, sayyoramizdagi millatlarning barchasi bir
millatga – zamin ahliga birlashadi, kosmopolitizm milliy mansublikdan ustun keladi.
Vatanparvarlik g’ururini ma’naviy jihatdan xavfli hissiyot deb hisoblaydigan olimlar
ham yo’q emas
1
. Bu g’oyat jiddiy masala bo’lib, undan quruq bayonotlar bilan qutulib
bo’lmaydi.
Haqiqatan ham, dunyo taraqqiyoti shunday yo’ldan ketmoqdaki, asta-sekin hamma
narsa – kiyim-kechak, uylar, mashinalar va boshqa narsalar bir xil bo’lib borayapti.
Yagona umumjahon standartlari, siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotning umumiy
shakllari: demokratik me’yorlar va tamoyillarning rivojlanishi, erkaklar va ayollarning
teng huquqliligi, parlamentga saylovlar va hokazolar barcha mamlakatlarni qamrab
olmoqda. Natijada yaqin orada dunyo madaniyati ozmi-ko’pmi farqlar bilan bir
xillashib, fuqaroviy o’xshashlik etnik farqlardan ustunlik qiladi, deb fikr bildirishga
amaliy va nazariy asos yuzaga keladi.
Nihoyatda jiddiy bitta holatni soqit qilganda, hamma narsa yaxshi bo’lardi, albatta.
Gap shundaki, madaniyatlarning bu tarzda qo’shiluvi ularning xilma-xilligi yoki
boshqacha so’z bilan aytganda, sayyoramiz madaniy ekologiyasi uchun o’ta salbiy
oqibatlarga olib keladi. Hamma narsa universallashib, umumiy qiyofa va mazmun kasb
etib, kuchli davlatlar bilan iqtisodiy raqobatga dosh berolmaydigan kichik millatlarning
ko’lam va ahamiyat jihatdan juda ulkan madaniyatlari yo’q bo’lib ketishi mumkin. Bu
sayyoramiz uchun katta yo’qotish bo’ladi. Hamma bir xil uy, mashina, kiyim-kechakka
va hokazo mulkka ega bo’ladi, lekin inson hayotida eng muhimi shumi? Sanoatlashuv
asrining “seriyali” tartibi yana, biroq bu safar ancha yuksak darajada qaytib keladi. Bu
kelajakdagi dunyo taraqqiyotining o’ta nomaqbul yo’lidirki, bunga yo’l qo’ymaslik
kerak. Fuqaroviy hamda etnik asliga o’xshashlikni baravar tutish, birinchisining
ikkinchisidan so’zsiz ustuvorlik qilishiga imkon bermaslik lozim.
Misol uchun oladigan bo’lsak, O’zbekistonda o’zbeklar bilan bir qatorda tatarlar,
qozoqlar, ruslar, koreyslar va boshqa millatlar yashashadi. Fuqaroviy o’xshashlikning
ustunlik qilishi shuni anglatadiki, hozir Amerikada bo’layotganidek, ular o’zlarini
tatarlar, koreyslar, ruslardan chiqqan o’zbekistonliklar deb atay boshlaydilar. Asta-sekin
kiyinish, taomlar, urf-odatlar va hokazo sohalarda milliy o’ziga xos xususiyatlarni
yo’qotish yuz beradi. Hamma narsa universallashib, umumlashib ketadi va ma’lum
1
Қаранг: Хантингтон С. Кто мы? Вызовы американской национальной идентичности. Ингл. тилидан А.Башкиров
таржимаси. – М.: ООО “Издательство АСТ”; ООО “Транзиткнига” , 2004. – Б. 423.
87
yillar o’tib o’zbekni rusdan,tojikni tatardan ajratib bo’lmay qoladi. Bundan kim
yutadiyu, kim yutqazadi? O’ylaymizki, shunday holat yuz bergan, ayniqsa, dunyo
miqyosida voqe bo’lgan taqdirda, butun jahon madaniyati uchun jiddiy yo’qotish kelib
chiqadi, chunki boy xilma-xillik, rang-baranglik yo’qqa chiqariladi.
Individning o’z-o’ziini himoya qilishining shaxsiy ko’rinishlari haqida gapiradigan
bo’lsak, ularning turlari juda ko’p. Mutaxassislar ulardan ettitasini negiziy turlar sifatida
ajratib ko’rsatadilar: o’rnini egallash, proektsiya, o’rnini qoplash, regressiya, bostirish,
inkor etish, munosabat bildirish va aql-zakovatni ishga solish. Psixologiyaga oid
adabiyotlarda ularning har biriga doir tushuntirishlar beriladi. Umumlashtirib
baholanadigan bo’lsa, ularni individ ongiga yot axborot bostirib kirishiga qarshi
muhofaza mexanizmi, deb ta’riflash mumkin.
Davlat, jamiyat va individning o’z kuchlari birlashtirilgan holdagina individni
axborot-psixologik himolash algoritmini yaxlit bir dastur sifatida ishlab chiqish mumkin
bo’ladi. Ushbu ijtimoiy birliklarning har biri o’ziga xos vazifalarni va shu bilan birga
himoya tadbirlarini amalga oshirishning umumiy, jamlangan ravishda o’sha himoyani
ta’minlaydigan qoidalarini bajaradi. Ushbu birliklarning hech biri alohida holda
himoyani ta’minlashga qodir emas. Buning sababi shundaki, inson ongiga ta’sir
o’tkazish quyidagi ikki jihatga ko’ra g’oyat mushkul sanaladi: 1) inson ongi murakkab
strukturaviy-funktsional
tuzilma
hisoblanadi;
2)
ongga
ko’rsatiladigan
axborot-psixologik ta’sir turlari ham murakkabdir.
Aniqroq qilib shunday deyish mumkin: faqat davlat-jamiyat himoya mexanizmi
negizidagina individ o’z-o’zini himoya qilishni tashkil eta oladi. Ayni bir vaqtda
shubhasizki, agar shaxs o’zida axborot immuniteti tizimini hosil qilishni xohlamasa,
o’z-o’ziini muhofaza qilmasa, unga hech bir qonun yoki axloqiy yo’riqnoma yordam
bera olmaydi. Axborotlashgan zamonda shaxsga axborot yordamida ta’sir
ko’rsatishning farqli jihati va o’ziga xos sifati shundan iborat.
| 