Individni oila, jamoa, ishlab chiqarish, jamiyat va davlat tomonidan

83 
Psixologlar bekorga bu davrni inson hayotining eng mas’uliyatli davri deb 
hisoblamaydi. Hayotining dastlabki yillarida individ juda tez sur’atlarda bilim va 
dunyoni bilish ko’nikmalarini egallab boradi. U ko’proq instinktiv darajada bo’lsa ham, 
atrofdagi voqelikni o’rganadi. Biroq keyingi ilmiy yutuqlar, aniqrog’i Karl Yung ishlab 
chiqqan arxetiplar ilmi nuqtai nazaridan qaraganda, bilishning qaysi darajasi, onglimi 
yoki instinktiv daraja to’g’riroq va faolroq ekanligi hali noma’lum, deyish mumkin. 
Oilada bola ilk qadamlarini qo’yadi, o’yinchoqlar o’ynay boshlaydi, dastlabki 
teleko’rsatuvlarga tikiladi, qiziqarli rasmlarni tomosha qiladi, bo’yashga mo’ljallangan 
albomlarga chizadi. Aynan shu tariqa u ilk bosqichda juda katta axborot hajmini o’ziga 
singdirib, shaxs sifatida shakllanadi. Albatta, bunday shakllanish ommaviy axborot 
vositasining ishtirokisiz yuz bermaydi, garchi bu hali Bi-bi-si yoki O’zbekiston 
teleradiokompaniyalarning siyosiy eshittirish yoki ko’rsatuvlari bo’lmasa ham.
G’oyat muhim jihat shundan iboratki, individning umumiy ijtimoiy davraga 
kirishish davri yakuniga etguniga qadar oila, bolalar bog’chasi, maktab va oliy o’quv 
yurti bilan bir qatorda ko’cha ham unga etarlicha kuchli ta’sir ko’rsatadi, shuning uchun 
u ommaviy axborot vositalarining bu muhitga oid ma’lumotlarini ham o’ziga, ayniqsa,
faollik bilan singdirib boradi. “Murakkab yosh” deb ataladigan davrda “ko’cha 
axboroti” samaradorligi yuqori cho’qqisiga chiqadi. 
Jamoa-qavm (mahalla) himoyasi ham individ uchun juda muhim hisoblanadi. 
Jamoa boshqa sharoitlarda, masalan, o’rganish qiyin bo’lgan narsalarni – jamoachilik 
tuyg’usini, o’zaro yordam va biri-birini qo’llab-quvvatlashni o’rgatadi. Bu hali hammasi 
emas, boz ustiga – asosiysi ham emas. Individ mahallada oila sharoitida berilmaydigan 
yoki berish imkoni bo’lmagan dastlabki bilimlarni, aniqroq aytganda – “hayot” deb 
atalmish o’yinning xolis, ba’zida esa ayovsiz qoidalarini egallay boshlaydi. Ota-onalar 
o’z farzandlarini ana shunday ayozli shamollar oqimidan asrashga intiladilar. Mahalla 
va ko’cha individ o’zi uchun yangi, noma’lum dunyoni ocha borishiga yordam beradiki, 
oilada o’qtirganlaridek, unda hamma narsa ham silliq va ko’ngildagidek emasligi ayon 
bo’ladi. Shuning uchun mahalla va ko’cha ham insonning ustozlaridir. 
Individning oila, bolalar bog’chasi, mahalla, maktab va oliy o’quv yurtidan keyingi 
o’qituvchisi uning ishlab chiqarish jamoasidir. Maktab va oliy yurtidagi singari bu erda 
ham rasmiy siyosat qo’shiladi, shaxsga nisbatan davlat va jamoatchilik nazorati, rag’bati 
va jazosi namoyon bo’ladi. Inson ishlab chiqarish jamoasi bag’rida ancha uzoq davr, 
butun etuk hayoti davomida, o’rta hisobda 20 yoshdan to pensiya yoshigacha, 
ko’pincha hatto undan uzoqroq muddat bo’ladi. Mehnat jamoasi muhim va jiddiy 
tarbiyachi hisoblanib, bu erda endi oilaga va mahallaga xos “kechirishlar” bo’lmaydi. 
Bu erda o’zaro axborot almashuvi yuz beradi, individning olayotgan ma’lumotlarini 
elakdan o’tkazadi. U hamkasblari tajribasida o’zi eshitgan xabarlarni, jumladan 
ommaviy axborotni tanqidiy baholashni o’rganadi. Odatda, mehnat jamoasida barcha 
yangiliklar qizg’in muhokama qilinib, ularga xolis baho beriladi, voqealarga qo’shib, 
orttirib aytilgan, ishonchsiz, ochiqchasiga yolg’on jihatlar chiqitga chiqariladi. Jamoa 
mavjud ommaviy axborotni tanqidiy baholagan holda, hamma narsani joy-joyiga 
qo’yishga harakat qiladi. 
Jamoaning beshinchi turi ijtimoiy himoya bo’lib, axborotlashuv davriga qadar u hal 
qiluvchi ahamiyatga ega emasdi. Individning yot axborotdan davlat tomonidan 
muhofaza qilinishi bosh masala edi. Lekin axborotlashgan zamon ustuvorliklarni keskin 
o’zgartirib yubordi. Endilikda insonga yaqinroq bo’lgan va uni erkin dunyoga xos bosh 

84 
mezonlar – umuminsoniy va milliy qadriyatlar asosida himoya qila oladigan jamiyat, 
jamoatchilik asosiy kuchga aylandi. 
Axborotlashgan davr birinchi darajali bo’lmasa, o’z ahamiyatini saqlab qolmoqda. 
Davlatsiz samarali himoya bo’lishi mumkin emas, chunki u jamiyatning birinchi 
mudofaachisi hisoblanadi. Afsuski, ko’pgina mamlakatlarda salbiy ommaviy 
axborotdan davlat muhofazasi - bu saytlarni taqiqlash, oliy o’quv yurtlari va 
maktablarda nazorat qilish va o’z vatanigagina tegishli axborotni targ’ib etishdan iborat 
bo’lib qolayotir. Davlatning tabiati unga fuqaro bilan so’zsiz ishonch qozongudek 
masofada yaqinlashuvga doimiy, uzluksiz yo’l qo’ymaydi. Bunday masofaga erishish 
har bir mamlakat uchun nihoyatda muhim vazifa deb hisoblaymiz. Bu masofani jamiyat 
tashkillashtirishi mumkin. Modomiki davlat eng avvalo kuch sanalar ekan, bu erda 
o’zaro ishonch bo’lishi lozim va muhimroqdir. Bu ishonchni esa jamiyat hosil qiladi. 
Individni xorijiy ommaviy kommunikatsiya vositalaridan himoya qilishning o’ziga 
xos xususiyatlari nimalardan iborat? Bu erda asosiy xususiyat shundaki, ular o’zlari 
bilmagan holda bizning milliy qadriyatlarimizni unutishga harakat qilishadi. 
O’zbekistonliklar milliy qadriyatlar ikkinchi darajali hisoblanib, mavjud bo’lmagan 
ilmiy kommunizm va KPSS tarixi qadriyatlari ilgari surilgan sobiq Ittifoq davrida buni 
boshdan o’tkazgan edilar. Xalqaro OAV beadablarcha, lekin mohirona ish qilishadi. 
Kishilarga yot bo’lgan axborotni shu tarzda etkazadilarki, odamlar unga ishonib qo’ya 
qoladilar. 
Bu o’rinda bir necha omillar xalqaro ommaviy axborot vositalari foydasiga 
ishlaydi. Birinchidan, bu sayyoramiz panoramasi. Shubhasizki, insonga boshqa 
qit’alar, mamlakatlarda nimalar bo’layotgani har doim qiziq. Unga o’z mamlakati 
yangiliklari etarli emas, u ko’proq narsani bilgisi keladi va xorijiy ommaviy axborot 
vositalari shundan ustalik bilan foydalanadilar. Ikkinchidan, ular yangiliklarni juda 
mohirona taqdim etishadi. Buning uchun zarur bo’ladigan texnologiyalarga, maxsus 
effektlarga egadirlar. Uchinchidan, axborotning mavzu jihatdan keng qamrovli bo’lishi 
ta’minlanadi, materiallarga qarab ko’z uzib bo’lmaydigan mavzularni kiritadilar. 

Download 1,7 Mb.