-mavzu: Oiladagi tarbiyaning hozirgi dolzarb muammolari

1. Tarbiya bir umr davom etadigan jarayon sifatida, uning uzluksiz va bosqichma-bosqich olib borilishi zaruriyati.

2. Oilada farzand tarbiyasining turli xil davrlari va ularning ma’naviy kamolotga ta’siri.

1-masalaning bayoni. Milliy tarbiyaning manbai - milliylik! «Millat», «milliylik», «milliy g’urur», «milliy odob», «millat-lararo muloqot madaniyati» tushunchalarining o‘zagini arabcha «mil» so‘zi tashkil qiladi. Bu so‘z arabchada «o‘zak», «tub mohiyat», «negiz» ma’nolarini anglatadi. «Millat» so‘zi esa bir necha ma’noni: 1) din: mazhab; 2) ummat: bir mazhabga mansub aholi; 3) xalq ma’nolarini anglatadi.

Millat kishilarning jips tarixiy birligi, umumiqtisodiy turmush, til, huquqd birligi, madaniyat, ong, ruhiyat uyg’unligi va mushtarakligi demakdir. O‘z davlatisiz, o‘z qiyofasiga ega bo‘lmagan millat yo‘q. Millatning metindek jipsligi davlatning qudratiga bog’liq va aksincha, millatning metindek jipsligi davlatning qudrati darajasini belgilaydi. Millat va davlat tushunchalarini bir-biridan ayirgan holda ta’riflab bo‘lmaydi. Millat faqat bir halq vakillaridangina iborat tarzda shakllanmaydi. Hozirgi o‘zbek millatining tarkib topishida barcha turkiy qabila va urug’lar, olis o‘tmish, tarixdan ilgari zamonlardan boshlab Turon zaminda yashab kelayotgan ajdodlarimiz shuningdek qadim Sug’d eli, Xorazm eli va boshqalar ham ishtirok etganlar. Bu hol tilimiz, dilimiz, qiyofamiz, urf-odatlarimiz, turmush tarzimiz, madaniyat, san’at, adabiyot, va me’morchiligimizda, borinki, mehnat qurollarida ham o‘z aksini topib turibti.

“Millat, bir so‘z bilan aytgan ma’naviyat birligidir. Ma’naviyat – davlat asosi, davlat esa ma’naviyat suyanchig’idir”¹ – degan edi mamlakatimizning yirik olimlaridan biri Abduqahhor Ibrohimov.

«Millat», «milliylik» tushunchalarining talqini bilan tanishar ekanmiz, ularning g’arbona va sharqona tarzlari bor ekanligini ko‘ramiz. Aniqrog’i, g’arbiy talqin xristian, sharqiy talqin esa islomiy o‘zaklarga borib tutashadi. Ya’ni Ovrupa xalqlari tillariga «millat» tushunchasi lotincha «paio» - qabila, xalq sifatida xristian dini bilan birga kirib kslgan bo‘lsa, Osiyoga esa islom ta’limoti orqali yuqoridagi uch xil ma’noda kirib kelib singdi.

«Tarbiya» so‘zi «milliy tarbiya» tushunchasining tarkibiy qismi bo‘lganligi tufayli bu tushunchaga ham yangicha yondoshgan hodda, xolis ilmiy-pedagogik ta’rif ber-moq kerak. Arabcha «tarbiya», «tarbiyat» so‘zlari 1) parvarish qilmoq; ta’lim bermoq; o‘rgatish; odob o‘rgatish; 2) navozish, mehribonlik ko‘rsatish: ko‘z-quloq bo‘lish; himoya qilish kabi ko‘p qirrali mazmunga ega. «Tarbiyachi» esa shu ko‘p qirrali tarbiyaviy faoliyatni amalga oshiruvchi odam, demakdir. Demak, milliy tarbiyaning lug’aviy ma’nosini «yosh avlodlarni o‘z xalqiga xos milliy fazilatlar namunasida shakllantirish, ta’lim bermoq» sifatida aniqlash mumkin.

Iudaizm, xristianlik, budda va islom dinlari - o‘ziga xos tarbiya manbaidirlar. Shu nuqtai nazardan milliy tarbiyaning mohiyatini diniy unsursiz mukammal deb bo‘lmaydi. Chunki har bir din, payg’ambarning vazifasi - odamlarni tarbiyalash, ba’zida esa, qayta tarbiyalashdan iborat bo‘lib kelgan. Masalan, xristian pedagogik falsafasi «dindan ajratilgan ta’lim-tarbiya ma’naviyatdan ayrilishga, ta’lim-tarbiyadan ajratilgan din esa xurofotga aylanishga mahkumdir» deb hisoblaydi. Shu bilan birgalikda xristian ruhoniylari axloqiy qadriyatlarning e’tiborsizlana borishi tufayli «hamma narsani sotish va sotib olish mumkin» bo‘lib qolganligi, «mening vatanim boshqa erda» deguvchi vatan taqdiriga befarqlik namunalarini, pornografiya tashkilotchilarini tanqid qilib, o‘z hukumatla-riga ma’rifiy yordam bermoqdalar».

Budda diniy ta’limotida ham odamlar orasida o‘zaro hamkorlikka da’vat qilinib, milliyliklarga demokratik, tolerant yondashuvga amal qil, boshqalarning e’ti-qodlarini qoralama, deyiladi. Budda dini o‘ziga mansub kishidan o‘z qobiliyatlarini mutanosiblashtirishni, intizomlilikni, xotirjamlikni, chiroyli so‘zlab, chiroyli xulqqa ega bo‘lishni, uyg’unlikni, o‘zidagi salbiy kuchni chidam va hamdardlik orqali bartaraf qilishni, o‘z-o‘zini tarbiyalashni talab qiladi. Chunki «Inson yaxshilikning mohiyatini chuqur tushunib, his qilsagina, u yaxshilikka qodir bo‘la oladi», deb uqtiradi buddizm falsafasi.

Milliy tarbiyaning metodologik asoslarini aniqlashda, uni har tomonlama talqin qilishda sotsiobiologiya erishgan natijalar katta ahamiyatga ega. Biologiya fanining bu yo‘nalishi 1975 yili amerikalik entomolog E.Uilsonning «Sotsiobiologiya: yangi sintez» nomli kitobidan boshlanib, ilmiy davralarda katta qiziqish uyg’otdi. Sotsiobiologiyaning bosh maqsadi - inson hayotining turli jabhalarini tadqiqot qilishga qodir bo‘lgan yangi - omuxta fan yaratishdir. «Koinotda ongli jonzotlar ichida ikki intellektual irq - eydilonlar va ksinedrinlar bor, deb faraz qilaylik, - deb yozadilar Ch.Lamzden va E.Uilson. - Eydilonlar - organik mashinalar bo‘lib, ulardagi tafakkur va xulq-atvor dasturlashtirilgan. Ksinedrinlar ongi esa, toza yozuv taxtasiga monand. Ularning tafakkurida yarsiy determinatsiyaning izlari ham yo‘q, ya’ni ksinedrinlar tafakkuri, xulq-atvori tashqi muhit tomonidan dasturlashtiriladi. Eydilonlar yo‘li madaniyat ta’sirida kechadi. Er kurrasidagi odamlar alohida - uchinchi yo‘lga egadir. Bu yo‘lning mohiyati, sotsiobiologlarning fikricha, irsiy omillardan madaniy omillarga va aksincha ro‘lib o‘tadigan doimiy o‘zgarishlardadir». Sotsiobiologiya inson ustidan hukmronlik qiluvchi barcha kuchlarning eng qudratlisi va murakkabi - ishonch, e’tiqod, deb biladi. «E’tiqod ijtimoii xatti-harakatlarning universal tartibotlaridan bo‘lib, har bir jamiyatda uni (namoyon bo‘lish shakliga qarab) tezda qayd qilish mumkin... Lekin inson bu unsurdan din va marksizm orasidagi qarama-qarshilik tufayli voz kechishga majbur bo‘ldi. E’tiqodsizlik esa odamlarda milliy qadriyatlarning yo‘qolishiga, arzimas narsalarni qimmatli narsa deb, haqiqiy kimmatga ega bo‘lgan narsalarni esa erga urishga olib keldi», - deb hisoblaydi. «Inson haqidagi yangi fan» -sotsiobiologiya. Ko‘rinib turganidek, ushbu yangi fanning e’tiqod va uni shakllantirish haqidagi qarashlari o‘quvchilarimizda milliy g’oyaga asoslangan istiqloliy e’tiqodni shakllantirishda muhim ahamiyatga ega¹.