Олий щыув юртлари учун дарслик

Prezidentimiz I.A.Karimov “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari” kitobida quyidagilarni yozganlar: “Biz istiqlolning dastlabki yillarida qabul qilgan, mashhur besh tamoyilga asoslangan ijtimoiy yonaltirilgan erkin bozor iqtisodiyotiga o`tish modeli yildan-yilga ilgarilab borganimiz sari o`zini amalda oqlab, naqadar to`g’ri va puxta ekanini isbotlamoqda, deb aytish uchun bugun barcha asoslarimiz bor.

Bugungi kunda mamlakatimizni, avvalo, iqtisodiyottimizni isloh etish, erkinlashtirish va modernizatsiya qilish, uning tarkibiy tuzilishini diversifikatsiya qilish borasida amalga oshirilayotgan, har tomonlama asosli va chuqur o`ylangan siyosat bizni inqirozlar va boshqa tahdidlarning salbiy ta`siridan himoya qiladigan kuchli to`siq, aytish mumkinki, mustahkam va ishonchli himoya vositasini yaratadi”.

Haqiqatdan ham hozirgi kunda Prezidentimiz tomonidan olib borilayotgan oqilona sotsial-iqtisodiy siyosat o`z samarasini beryapti. Asosiy e`tibor ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, eksportbop va import o`rnini bosuvchi mahsulotlarni ishlab chiqarishga qaratilgan.

1997 yilda qabul qilingan “Ta`lim to`g’risidagi” qonyn” va “Kadrlar tayyorlash milliy” dasturiga asosan O`zbekiston Respublikasida ta`lim sohasini tubdan isloh qilish ishlari amalga oshirilmoqda. Respublikada rivojlangan demokratik davlatlar talablari darajasida, kadrlarni tayyorlash imkonini beradigan ta`lim tizimi yaratildi.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturida ko`rsatilganidek, fan, texnika, yuqori texnologiyalar rivoji jadallashgan hozirgi zamon sharoitida, yuqori malakali kadrlarni tayyorlash, o`qitishning hozirgi zamon tizimlari va pedagogik texnologiyalar asosida amalga oshirilishi lozim.

Ilm-fan texnika va texnologiyani jadal rivojlanish sharoitida ta`lim tizimiga quyidagi talablar qo`yiladi:

- individual va mustaqil ishlash, hamda ilmiy-texnikaviy axborot bilan ijodiy ishlash ko`nikmalarini rivojlantirish;

- o`ziga xos va nostandart fikrlash hamda ishchanlik qobiliyatini rivojlantiriish;

- talabalarning o`qishga qobiliyati har xil bo`lgani uchun ta`limni individuallashtirish;

- bilimning harakatchanligi tandiqiy fikrlashni, ishdagi ijod va epchillikni o`zgaruvchan ishlab chiqarish sharoitiga moslashuv chanligini shakllantirish.

Mexanizatsiyalashgan va avtomatlashtirilgan ishlab chiqarishda korxona ish faoliyati va u ishlab chiqarayotgan mahsulot sifati texnologik va boshqa jihozlarning texnik holati bilan uzviy bog’liq. Mashina va qurilmalarning nosozligi ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifatiga ta`sir qiladi, natijada, hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida, iste`mol qilish talabini pasayishiga sabab bo`ladi. Bu o`z navbatida korxonlarning iqtisodiy ko`rsatgichlarini pasaytiradi. Jihozlarni to`g’ri ishlatish, o`z vaqtida sifatli texnik ko`ruv va ta`mirlash ishlarini olib borish barcha mashina va apparatlarning to`satdan buzilmasdan va texnik sabablarga ko`ra ishlamasdan qolishini oldini oladi. Bundan tashqari, jihozning foydali va xavfsiz ishlashiga o`rnatish ishlarining barcha qoidalariga rioya qilgan holda sifatli amalga oshirish o`z ta`sirini ko`rsatadi. Ayni paytda ushbu texnologik jihoz va tizimlarni mukammal ishlatish uchun zamonaviy texnika va texnologiyani chuqur biladigan, yuqori saviyali kadrlar tayyorlash ushbu korxonalarni raqobatchilikda foyda olib ishlashida asosiy omil hisoblanadi.

“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni hayotga tadbiq etish uchun Respublikamiz oliy o`quv yuratlarida tahsil olayotgan talabalar uchun o`zbek tilida darslik va o`quv qo`llanmalar tayyorlash dolzarb vazifadir. Shunga asoslanib mualliflar tomonidan “Oziq–ovqat sanoati jihozlarini o`rnatish, sozlash va ta`mirlash texnologiyasi” darsligi yaratildi.

Ushbu darslikda jihozlarni o`rnatish, sozlash va ta`mirlashning asosiy tushunchalari, oziq–ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishda qo`llaniladigan texnologik jihozlar, qurilmalar, transportlash uskunalari va quvurlarni o`rnatish va ta`mirlash ishlarining qoidalari va tartibi, nazariy va amaliy asoslari yoritilgan. Har bir mavzu bo’yicha asosiy tayanch uboralar va tushunchalar, takrorlash va munozara uchun savollar, o`quv-uslubiy tarqatma materiallariga misollar keltirilgan. Har bir bob yakunida uning rezyumesi, shu bob mavzulari bo’yicha amaliy mashg’lotlar va talabalar o’zlashtirishini nazorat etish uchun test savollari berilgan. Darslikda mustaqil o’qish uchun tavsiya etilayotgan adabiyotlar ro’yxati va texnik atamalarning izohli lug’ati keltirilgan.

Ushbu darslik oliy o`quv yurtlarining «Oziq–ovqat sanoati mashina va agregatlari» va “Texnologik mashinalar va jihozlar” yonalishlariida hamda shunga turdosh yo`nalishda tahsil olayotgan talabalar uchun mo`ljallangan bo`lib, undan soha bo`yicha o`qituvchilar, magistrlar va bevosita ishlab chiqarish korxonalarida mutaxassislar foydalanishlari mumkin.


I-bob. JIHOZLARNI O`RNATISH VA SOZLASH ISHLARINI TASHKIL QILISH VA TEXNOLOGIYASI
§ 1.1. TEXNOLOGIK JIHOZLARNI O`RNATISH ISHLARINI

TASHKIL ETISH
O’rnatish yoki montaj ishlari (montaj so’zi frantsuzcha "montage" so’zidan olingan bo’lib, "ko’tarish, yig’ish, o’rnatish" ma`nosini anglatadi) korxona yoki tashkilot asosiy fondlarini yaratish jarayonlari ketma-ketligida jihozlarni yasash, tayyorlashdan keyingi bosqichda turadi.

Texnologik mashina va jihozlarni o’rnatish ishlari yangi ishlab chiqarish korxonalari qurishda, faoliyat yuritayotgan korxonalarni kengaytirishda va texnologik jihozlarni kapital ta`mirlashda amalga oshiriladi.

Yangi sanoat korxonalarini qurish va ishlab turganlarini rekonstruktsiya qilishda bajariladigan montaj ishlarida texnologik jihoz loyihada ko`rsatilgandek vaziyatda texnik talablar bo’yicha o`rnatiladi; u nazorat va avtomatika vositalari, shuningdek xom-ashyo, suv, bug’, siqilgan havo, elektr energiya va boshqa bilan ta`minlaydigan hamda mahsulot va ishlab chiqarish chiqindilarini chiqarib tashlash uchun kommunikatsiyaga ulanadi, ya’ni texnologik jihoz undan ishlab charishda foydalanish darajasigacha keltiriladi.

Texnologik jihozlarni o’rnatish ishlari maxsus tayyorlanadigan o’rnatish ishlarini tashkil etish loyihasi bo’yicha amalga oshiriladi.

• 
  umumiy montaj ishlarini bajarish rejasi, shu jumladan asosiy ob`ekt va jihozlarni o’rnatish rejasi, alohida holda;
  
• 
  o’rnatish ishlari maydonchasining ust ko’rinish chizmasi;
  
• 
  o’rnatish ishlari uslublari, usullari va ularni mexanizatsiyalash; texnika xavfsizlik qoidalariga rioya qilish tadbirlari;
  
• 
  ayrim texnologik jihoz, gururlarini o’rnatish texnologik sxemalarini ustdan ko’rinishi va qirqim chizmasi;
  
• 
  ko’tarish-transportlash mashinalariga, qurilmalariga, mexanizmlariga, tayanch moslamalariga va asboblarga bo’lgan ehtiyoj;
  
• 
  ishchi va mutaxassislarga bo’lgan ehtiyoj;
  
• 
  o’rnatish, qurilish va maxsus-montaj ishlarini birlashtirish va bir vaqtda olib borish sxemalari;
  
• 
  o’rnatish ishlarini bajarish smetalari.
  

Korxona texnik jihatdan qayta jihozlanayotganda yoki kengayyotganda qurilish ishlarini korxona xo’jalik uslubida bajarib, texnologik va boshqa jihozlarni o’rnatish va sozlash ishlarini korxona direktsiyasi boshqa maxsus montaj korxonalari bilan tog’ridan-tog’ri shartnoma tuzib, ularni jalb qilishi mumkin. Bunday ishni tashkil qilishga qurilish-montaj ishlarining aralash uslubi deyiladi. Bu uslubning yana bir turi shefmontaj hisoblanadi. Shefmontaj bu - korxana o’z kuchi bilan o’rnatilayotgan texnologik jihozning o’rnatish, sozlash va ishga tushirish texnik shart va talablarini bajarishini boshqa korxona mutaxassislalari tomonidan kuzatib, yo’l-yo’riq ko’rsatib borish jarayonidir. Shefmontaj asosan texnologik jihozning zavod-tayyorlovchi mutaxassislari yoki uning mahalliy vakillari tomonidan amalga oshiriladi.

Murakkab montaj ishlarini bajarilishini maxsuslashtirish, ya`ni ba`zi texnologik jihozlar yoki ob`ektlarni o’rnatish va sozlash ishlarini (masalan, murakkab yoki katta hajmga va vaznga ega bo’lgan jihozlarni va ular bilan birikkan quvurlarni, texnologik jarayonlarni avtomatik boshqarish va kuzatish sistemalarini o’rnatish, elektromontaj ishlarini bajarish va h.k.) shu sohaga mutaxassislashtirilgan tashkilotlar tomonidan bajarilishi bu ishlarning sifatini, ish unumdorligini va ishlarni mexanizatsiyalash darajasini oshirishiga olib keladi. Chunki bu korxona mutaxassislari shu soha bo’yicha katta tajribaga, yuqori malakaga va maxsus texnikaga ega.

O’rnatish ishlari usullari. Texnologik jihozlar, konstruktsiyalar va quvurlarni o’rnatish qurilish-montaj ishlari bajarilish ketma-ketligiga qarab oqim-aralash va ketma-ket usullariga, mexanik-montaj ishlarini tashkil qilishiga qarab yirik blokli, oqim-agregat yoki oqim-tugunli va tiqinsiz(podkladkasiz) usullariga ajratiladi.

Oqim-aralash usuli o’rnatish usullari ichida eng progressiv va tejamkor hisoblanadi va muhandislik va iqtisodiy tayyorgarlikni puxta olib borilishini talab qiladi. Bunda barcha ishlar qurilish-montaj olib boradigan tashkilot, texnologik jihozlarni va materiallarni etkazib beruvchi tashkilot va buyurtmachi o’rtasida kelishilgan va shu ob`ekt uchun tuzilgan qurilish-montaj ishlarini olib borish grafigiga qattiq rioya qilgan holda olib boriladi.

Montaj ishlari quyidagicha olib boriladi: birinchi binoning asosiy kolonnalari o’rnatiladi va texnologik jihozlarni o’rnatish uchun poydevor, temirbeton yoki temir maydonchalar o’rni belgilanadi va ular quriladi; keyin texnologik jihozlar, metall konstruktsiya va sex ichidagi quvur qismlari loyiha holatiga ketarilib o’rnatiladi, undan keyin esa bino devorlari va qavatlarni ajratuvchi beton plitalar o’rnatiladi.

Bu usul bilan asosan katta hajm va vaznga ega bo’lgan texnologik jihozlar o’rnatiladi (masalan, un saqlanadigan siloslar, idish yuvuvchi mashinalar, bug’latgich apparatlari, pechlar va boshqalar).

Oqim-aralash usulining samaradorligi quyidagi omillar bilan belgilanadi:

• 
  texnologik jihoz, metallkonstruktsiya va quvurlarni loyihaga ko’rsatilgan o’rnatish joyida emas, balki yig’ish uchun mo’ljallangan maxsus maydonchalarda yig’ish va birlashtirish ishlari amalga oshiriladi (yig’ish maydonchalarida maxsus takelaj qurilmalari va boshqa yig’ish va birlashtirish mexanizmlari bor, bu yig’ish ishlarini mexanizatsiyalash darajasini ko’taradi);
  

• 
  yuk ko’taruvchi kran va mexanizmlardan yuqori darajada foydalanish (bu usulda katta hajm va vaznga ega bo’lgan jihozlarni loyiha joyiga o’rnatishda og’ir yuk ko’tarish quvvatiga ega kranlarni ishlatish imkoniyati bor, chunki binoning devorlari va qavatlar o’rtasidagi beton pltitalar hali o’rnatilmagan);
  

• 
  sex ichida maxsus ko’tarish va takelaj moslamalarni qurish hojati yoqligi;
  

• 
  montaj ishchilari ish unumdorligining oshishi va mexanik-montaj ishlari tannarxining kamayishi;
  

• 
  ob`ekt qurilish-montaj ishlari muddatining kamayishi.
  

Qurilish-montaj ishlarini rejalashda asosan kalendar va to`rli rejalash usullari qo`llaniladi.

Yangi qurilayotgan korxonalarda qurilish-montaj ishlarining kalendar grafigi tuziladi. U davom etish vaqtiga qarab 4 ga bo`linadi: yig’ma umumqurilish, kvartal, oylik va hafta-kunlik grafiklar.

Yig’ma umumqurilish grafigida boshlanf’ich ishlardan tortib, to ob`ektni ishga tushirishgacha bo`lgан hamma ishlar, ularning hajmi, bajarish vaqtining normasi, mehnat of’irligi, brigadalar tarkibi, ishni bajarish ketma-ketligi ko`rsatiladi.

Kvartal va oylik grafigi qurilish montaj korxonalari uchun tuziladi va unda 1 kvartal va 1 oyda bajariladigan ishlar ko`rsatiladi.

Hafta-kunlik o`rnatish ishlarining reja-grafiklari kompleks brigadalar uchun o`rnatish ishlarini operativ rejalash va kuzatib tekshirish maqsadida tuziladi. Faoliyat ko`rsatayotgan korxonalarda bu grafikni bosh mexanik tuzadi va bosh muhandis tasdiqlaydi. Kerak bo`lganda haftalik ish hajmi sutkalarga bo`linadi. O`rnatish ishlarining hafta-kunlik reja-grafigi 1.1.1-jadvalda keltirilgan.

Aylanacha bilan bajariladigan ish belgilanadi. Aylanacha 4 ta sektorga bo’linadi: yuqorigi sektorda bajariladigan ish raqami ko’rsatiladi: 01, 02, 03 va h.k. (1.1.1-rasm); chapdagi sektorda 01-02 ishning minimal bajarish muddati (masalan, 4 kun); o’ngdagi sektorda 01-02 ishning maksimal bajarish muddati (masalan, 6 kun) ko’rsatiladi; pastgi sektorda ish minimal muddatda bajarilgan taqdirda zahirada qoladigan kun soni ko’rsatiladi: 6-4=2 kun.

Bosh muhandis

* Qurilish-montaj ishlarini amalga oshirishning 3 ta tashkiliy-xo’jalik uslublari mavjud. Bular - pudrat, xo’jalik va pudrat-xo’jalik yoki aralash uslublari.

*Texnologik jihozlar, konstruktsiyalar va quvurlarni o’rnatish va qurilish-montaj ishlari bajarilish ketma-ketligiga qarab oqim-aralash va ketma-ket usullariga, mexanik-montaj ishlarini tashkil qilishiga qarab yirik blokli, oqim-agregat yoki oqim-tugunli va tiqinsiz(podkladkasiz) usullariga ajratiladi.

*Qurilish-montaj ishlarini rejalashda asosan kalendar va to`rli rejalash usullari qo`llaniladi.

1. 
   O’rnatish (montag) ishlariga tushuncha bering.
   
2. 
   O’rnatish ishlari bajarish uslublariga nimalar kiradi?
   
3. 
   “Shefmohtaj” uslubi haqida aytib bering.
   
4. 
   O’rnatish ishlarini bajarish usullarini aytib bering.
   
5. 
   Oqim-aralash montaj usulining afzallik va kamchiliklari nimadan iborat?
   
6. 
   Qaysi o`rnatish usulida qurilish va o`rnatish ishlari birga olib boriladi?
   
7. 
   Qaysi o`rnatish usulida yig’ish va o`rnatish ishlari birga olib boriladi?
   
8. 
   Qaysi montaj usuli bilan zavod tayyorgarligi juda past bo`lgan jihozlar montaj qilinadi?
   
9. 
   Qaysi montaj usuli bilan asosan katta hajm va vaznga ega bo`lgan jihozlar montaj qilinadi?
   
10. 
    O’rnaish ishlarinni kalendar va to’rli rejalash.
    

• 
  Tayanch ibora va tushunchalar.
  
• 
  Mavzu bo`yicha asosiy formulalar va jadvallar yozuvi.
  

AK, СMK, MKA va KС rusumidagi avtomobil kranlari 6,3-16 t yuk ko`tarish qobiliyatiga ega bo`lib, strelasining chiqib turishi (strelaning gorizontal proektsiyasi) o`zgartirilganda yuk ko`tarish qobiliyati va ko`tarish balandligi ham o`zgaradi. hamma avtomobil kranlari almashtiriladigan strelalar bilan ta`minlangan.

Yuklagichlar (avto yoki elektryuklagichlar) qurilayotgan yoki ishlayotgan tsex ichida ishlatilishi mumkin. Bunda birinchi holatda avtoyuklagich, ikkinchi holatda elektryuklagichlar ishlatiladi. Ularning yuk ko`tarish qobiliyati 0,5 - 5 tonnani tashkil qiladi.

СКГ, MГK va Э rusumidagi zanjirli kranlar asosan juda og`ir jihozlarni ko`tarishda yoki bir maydonchada juda ko`p hajm ko`tarish ishlarida ishlatiladi. Maksimal yuk ko`tarish qobiliyati 160 t, ko`tarish balandligi (kryuk bo`yicha) 50 metrgacha bo`ladi.

1,5 - 50 t yukni ko`taradigan va ko`tarish balandligi 45 m gacha bo`lgan minorali kranlar qurilish konstruktsiyalarini, materiallarni, texnologik jihozlarni qurilayotgan korxonalarda o`rnatish uchun ва nostandart jihoz hamda quvurlarni montaj maydonchalarida yig`ishda ishlatiladi. Bu kranlar ikki rels ustida to`rt tayanchli telejkada harakatlanadi.

50 t gacha yuk ko`taruvchi, ko`tarish balandligi (kryuk bo`yicha) 24 metrgacha bo`lgan tirgakli kranlar ham minorali kranlar ishini bajaradi. Bu kran tayanchlari relslarda o`rnatilgan etaklanuvchi telejkalarga tayanadi.

Ko’prikli kranlar sex ichida jihoz va konstruktsiyalarni ko’tarish va ko’chrish uchun xizmat qiladi. Ular bir balkali (eni 4,5 – 16,5 m; yuk ko’tarishi 3,2-8 t) va ikki balkali (eni 7,5 – 16,5 m; yuk ko’tarishi 12,5 va 20 t) bo’ladi.

Traktorlar og`ir vaznga ega bo`lgan jihozlarni qurilish maydonchasida va ishlab chiqarish binolarining 1 qavatida chang`i va boshqalar yordamida tortib tashish uchun xizmat qiladi. Traktorlarning ko`p tarqalgan rusumlari: С-80, С-100, T-300 va K-700. Ularning maksimal tortish kuchlari (kN da) 88, 90, 90, 60.

Elektrotelferlar (1.2.1-rasm) yuklarni vertikal ko`tarib, gorizontal tashishga mo`ljallangan. Ular ikkitavrli balkalardan tuzilgan osilib turuvchi yo`llar bo`yicha harakatlanadi. Telferlarinig yuk ko`tarish qobiliyati 0,5 dan 5 t gacha bo`lib, maksimal ko`tarish balandligi 12 metrni tashkil qiladi.

Kran-telejkalar (1.2.2-rasm) jihoz va montaj qismlarni tsex ichida gorizontal va vertikal tashishdа ishlatiladi. Ko`tarish qobiliyati - 1 t, yuk ko`tarish balandligi - 2,2 metrga teng bo`lib, dastdasidagi kuchlanish - 250 N ni tashkil qiladi.

1-ilgak; 2- tross; 3-baraban; 4-podshipnik tsapfasi joyi; 5-trolley;

6-rolik; 7- yuritma joyi; 8-egiluvchan kabel; 9-boshqaruv pulti; 10-monorels.




1.2.2-rasm. Kran-telejka.

1-rom; 2-lebyodka;

3- strela;

4- ko’tarish ilgagi.

Devorga suyanuvchi ko`targichlar (1.2.3-rasm) yordamida sovituvchi batareya va devor bo`ylab joylashgan quvurlar o`rnatiladi.

Mashinali yoki dastaki tayanchli montaj lebyodkalari (1.2.4-rasm) yuklarni vertikal ko`tarish, gorizontal va qiya tekislik bo`yicha tashishda ishlatiladi. Mashina yuritmali (elektrik) reversiv lebyodkalar yuk ko`tarishi 0,5 dan 5 t gacha, kanat sig`imi 80 metrdan dan 150 metrgacha bo`ladi (1.2.4- rasm, a).

Tayanchli lebyodka (1.2.4-rasm, b) korpus 14 ichiga o`rnatilgan tortuvchi mexanizmdan, oldinga harakatlantiruvchi richag 13, orqaga harakatlantiruvchi dasta va oxirida ilgak 16 bog`langan ishchi kanatdan 17 iborat. Richagni qo`l bilan harakatlantirib tortuvchi mexanizm ishlatiladi va qisqichlar yordamida kanat uzatiladi. Bularning yuk ko`tarish qobiliyati 0,75; 1,5 va 3 tonnagacha bo`ladi.

Ko`targichlar jihozlar va konstruktsiyalarni o`rnatishda ularning gorizontallik va vertikallik holatini rostlash uchun qisqa masofaga ko`tarishda ishlatiladi. Ko`targichlar (1.2.5- rasm) konstruktsiyasi bo`yicha vintli (yuk ko`tarish qobiliyati 3 dan 7 t gacha), reykali (yuk ko`tarish qobiliyati 3 dan 20 t gacha) va gidravlik (yuk ko`tarish qobiliyati 10 dan 200 t gacha) ko`targichlarga bo`linadi.







1.2.4- rasm. Montaj lebyodkalari.

a - elektrik; b - dastaki richagli;

1- podshipnik korpusi; 2-baraban; 3-shesternya; 4-g`ilof; 5- rubilnik; 6- elektrodvigatel; 7-val; 8- tormoz; 9- reduktor; 10- rama; 11- tayanch; 12- lebyodkani tayanchga osib qo`yadigan ilgak; 13 va 15- richaglar; 14- korpus; 16- yuk ko`taruvchi ilgak; 17- arqon (kanat).

1- korpus; 2- tutqich; 3- treshotka; 4- gayka; 5,8 - kallaklar; 6- vint; 7- reyka; 9- panja; 10- plunjer; 11- dastak; 12- monometr; 13 - bak; 14- shlang; 15- nasos; 16- silindr.

(Q - ko`tarayotgan yuk og`irligi)

Strop po`lat kanat yoki zanjirdan iborat bo`lib, xalqa yoki tugun shaklida bo`ladi. Stroplarning quyidagi turlari bor (1.2.7-rasm): УКС1, УКС2 1 va 2 bajarish universal turi; 1СК, 2СК, 3СK, 4СK - bir, ikki, uch va to`rt tarmoqli strop. Chizmalarda strop quyidagicha belgilanadi: УКС-0,32-1/5000 ГОСТ 19144-93, ya`ni 0,32 t ko`tarish quvvatiga ega bo`lgan, uzunligi 500 mm va 1 universal bajarish turidagi strop. Agar qiya chiziqcha oldidan 2 raqami bo`lsa, bu strop bajarish turi 2 ekanligini anglatadi.

Montaj kranlari ko`tarish quvvati 10 dan 16 t gacha bo`lgan uchiga ilgak ulangan, bir-biriga skoba yordamiga biriktirilgan 4 tarmoqli stroplar bilan ta`minlangan (1.2.7- rasm, d).

Har bir tarmoqning yuk ko`tarish qobiliyati kranning maksimal yuk ko`tarishi bilan barobar bo`lishi kerak. Stroplarni yasashda uzilishga qarshiligi 180 kg∙k/mm<sup>2</sup> bo`lgan kanatlar ishlatiladi.

Po`lat kimyoviy tarkibi bo`yicha uglerodli va legirlangan po`latga bo`linadi.

Ishlatilishiga qarab po`lat ГОСT 380-91* bo`yicha quyidagi guruhlarga bo`linadi:

A- mexanik xususiyatlariga qarab tanlanadigan;

Б- kimyoviy tarkibiga qarab tanlanadigan;

В- mexanik xususiyatlariga va kimyoviy tarkibiga qarab tanlanadigan.

Uglerodli po`lat oddiy sifatli va sifatli bo`ladi.

Oddiy sifatli po`lat quyidagi rusumda tayyorlanadi:

A guruhi - Ст0, Ст1, Ст2, Ст4, Ст5, Ст6;

Б guruhi - БСт0, БСт1, БСт2, БСт4, БСт5, БСт6;

В guruhi - ВСт0, ВСт1, ВСт2, ВСт4, ВСт5.

Po`lat konstruktsiyalarni yasashda ГОСТ 380-93 bo`yicha В guruhli ВСт5 po`latidan tayyorlangan prokat ishlatiladi.

Asosiy po`lat prokat turlari 1.2.10 -rasmda keltirilgan.

Bu po`lat prokatlar quyidagilarga bo`linadi:

• 
  katta o`lchamli po`lat - diametri 30 mm dan iborat aylana po`lat; tomoni 30 mm dan katta bo`lgan kvadrat po`lat; kengligi 56 mm dan katta yassi po`lat; profili № 3 dan № 25 gacha bo`lgan barcha qalinlikdagi teng tomonli burchak po`lat; profili 7,5/5 dan 26/16 gacha bo`lgan barcha qalinlikdagi har xil tomonli burchak po`lat; barcha shakldagi maxsus profilli po`lat (kichik va o`rta o`lchamdagilar bundan mustasno);
  
• 
  o`rta o`lchamli po`lat - diametri 20 mm dan 30 mm gacha bo`lgan aylana po`lat; tomoni 20 mm dan 30 mm gacha bo`lgan kvadrat po`lat; kengligi 50-56 mm bo`lgan yassi po`lat; profili 3,6; 4 va 4,5 bo`lgan barcha qalinlikdagi teng tomonli burchak po`lat; profili 4,5/2; 6,3/4; 4,5/2,8; 5/3,2; 5,6/3,6 va 6,3/4 bo`lgan barcha qalinlikdagi har xil tomonli burchak po`lat;
  
• 
  kichik o`lchamli po`lat - diametri 10 mm dan 19 mm gacha bo`lgan aylana po`lat; tomoni 10 mm dan 19 mm gacha bo`lgan kvadrat po`lat; kengligi 12 dan 45 mm gacha bo`lgan yassi po`lat; profili 3,2 gacha bo`lgan barcha qalinlikdagi teng tomonli burchak po`lat; profili 4/2,5 gacha bo`lgan barcha qalinlikdagi har xil tomonli burchak po`lat, boshqa shakldagi profilli po`lat;
  
• 
  tunuka po`lat - qalinligi 4 mm gacha bo`lgan yupqa tunuka po`lat va qalinligi 4 mm dan katta bo`lgan qalin tunuka po`lat;
  
• 
  10, 15, 20, 35, 40, 45, 50 markali sifatli uglerodli po`lat (ГОСТ 1050-74*) truba yoki doira va oltiburchak qirqim shaklida tayyorlanadi;
  
• 
  09ГС, 09Г2С va 14Г2 markali prokat qalinligi 4-60 mm bo`lgan legirlangan po`lat (ГОСТ 19281-73*) metall konstruktsiyalar va nostandart jihozlar yasashda ishlatiladi.
  

1- kvadrat; 2- dumaloq; 3- polosa; 4- burchakli; 5- qo`shtavrli;

6- shveller; 7- temir yo`l relsi.
Oziq-ovqat sanoatlarida qo`llaniladigan texnologik quvurlarni yig`ishda zanglamaydigan po`latdan (korroziyaga chidamli po`lat ГОСТ 9940-81 va ГОСТ 9941-81), rangli metallardan va qorishmalardan tayyorlangan (alyuminiy va uning qorishmalari ГОСT 18475-82, mis ГОСT 617-72) trubalardan, shisha (ГОСT 8894-77) va polimer (ГОСT 18599-83) trubalardan foydalaniladi.

Quvur detallariga qaytargich, taqsimlagich, egarcha, o`tkazgich, yopqich va flanetslar kiradi. Quvur armaturalariga jo`mrak (ventil), zadvijka, klapan, bosim rostlagich va kondensat haydovchilar kiradi. Ular uglerodli, legirlangan, zanglamaydigan po`latdan, cho`yan, latun, bronza va plastmassalardan yasaladi.

Quvur armaturasi val va shtoklarini, nasos valini zichlash uchun val va korpus orasiga salniklar uriladi. Ularning turlari, o`lchamlari 1.2.2 - jadvalda keltirilgan.

Suyuq moylar bilan katta tezlik bilan harakatlanuvchi detallari bo`lgan mashina va mexanizmlar, konsistent moylovchi moddalar bilan esa - katta yuklanish ostida, yuqori haroratda ishlaydigan va kichik tezlik bilan harakatlanuvchi detallari bo`lgan mashina va mexanizmlar moylanadi.

Abraziv materiallar detallar ustini ishqalab silliqlash va xastalarini yo`qotish uchun ishlatiladi. Ularga korund, najdak, olmos kukuni va xar xil pastalar kiradi.

36 yoki 127 V kuchlanishda ishlaydigan elektr asboblar sanoat elektr tarmog`iga (380/220 V) IV rusumidagi 0,5 dan 1,5 KVt quvvatli kuchaytiruvchi transformatorlar yordamida 50 Gs tok chastotasi bilan ulanadi. Bunda rezina izolyatsiyali KРПT kabellar va shtepselli biriktiruvchilar ishlatiladi.

Elektr asboblar bilan bir qatorda pnevmatik asboblar ham ishlatiladi (parmalash va shlifmashinkalar, gaykovertlar, pichoqli qaychilar). Pnevmatik yuritmali mashinalar elektrmashinalarga nisbatan ikki marta yengil va gabarit o`lchamlari kichik, albatta, ishlatish sharoitlarini oshiradi. Pnevmoyuritmasiga 0,6 MPa bosimli qisilgan havo harakatchan kompressordan uzatiladi.

O`rnatish va ta`mirlashda ishlatiladigan chilangarlik asboblari. O`lchov-belgilash ishlarida 200 g gacha bo`lgan bolg`a, har xil chilangarlik ishlari uchun 360-500 g massali bolg`a, tunuka po`latlarni kesish uchun 600-1000 g massali bolg`alar (1.2.14-rasm) ishlatiladi.

Temirchilik kuvaldalari 2 dan 8 kg gacha bo`ladi.

Boltli birikmalarni yig`ish va echish uchun 4-80 mm o`lchamli bir yoki ikki tomonli gayka kalitlari ishlatiladi. Tortsevoy kalitlar diametri 10-27 mm bo`lgan boltli birikmalar uchun ishlatiladi. Gayka razvodnoy kalitlar 12, 19, 30 va 46 mm li o`lchamda chiqariladi (1.2.15-rasm).



1.2.14 - rasm. Chilangarlik bolg`achalari

a- to`rt burchak muhrali; b -dumaloq muhrali; c- yumshoq metalldan quyma muhrali; d- yog`och bolg`acha.
Truba kalitlari truba va har xil rezbali birikmalarni biriktirish uchun ishlatiladi.

Eng ko`p tarqalgan truba kaliti bu 1-5 raqamli richagli truba kalitidir. 1-raqamli kalit diametri 2,4 sm gacha bo`lgan trubalar uchun, 5-raqamli kalit esa - 9,6 sm gacha bo`lgan trubalar uchun ishlatiladi.

Mas`uliyatli boltli birikmalarni yig`ish uchun 10 dan 1400 N∙m gacha aylantiruvchi momentga ega bo`lgan KД dinamometrik kalitlar ishlatiladi.

Metallni egovlash uchun egovlar, nadfil, shaberlar ishlatiladi. Egovlar (1.2.16- rasm) uzunligi 100-400 mm, shakli yassi, uch tomonli, aylana va kvadrat bo`ladi. Dastasi yog`ochdan ishlanadi. Nadfillar 1 dan 6 raqamigacha bo`ladi, shakli yassi, aylana va yarim aylana. Shaberlar (1.2.17-rasm) asbob yasaydigan po`latdan yaxlit yoki qattiq qorishmali plastinkadan yasaladi. Shakli yassi, uch tomonli va qoshiq shaklida bo`lib dastasi yog`ochdan ishlanadi.

Metallni kesish va qirqish uchun zubilo (2.18- rasm), proboynik, metall kesuvchi arracha (nojovka) va metall kesuvchi qaychilar ishlatiladi.


1.2.16- rasm. Chilangar egovi.



1.2.17- rasm. Almashtiriladigan kesuvchi plastinali shaberlar

a -universal; b - S.G. Kononenko konstruktsiyasi; c-siquvchi patronli;

1- almashtiriladigan plastinka; 2- tutqich; 3- korpus; 4-siquvchi burama; 5-dasta.

Detal va yig`ma birikmalarni moylash uchun quyidagi asosiy moslamalar ishlatiladi: press-maslenka, tomchili maslenka. Konsistent moyni sharikli press-maslenkaga uzatish uchun shprits va tomchili press-maslenka 1.2.23.-rasm (a) va (b) larda ko`rsatilgan.

Bundan tashqari maxsus qurilmalar ham ishlatiladi. Bular jumlasiga quyidagilar kiradi:

- mashina va elektrodvigatel vallari yarimmuftalarini o`rnatishda o`qdoshligini tekshiruvchi qurilma (1.2.27 -rasm). U ikkita xomutdan (1) iborat bo`lib birinchi xomutda ikkita boltli (5) kronshteyn (6), ikkinchisida yaxshi ishlov berilgan kvadrat detal (4) o`rnatilgan. U qurilmani ishlatishda a, joylaridagi barcha nuqtalar orasi bir bo`lishi kerak, shunda ikki val bir-biriga nisbatan parallel va o`qdosh joylashgan bo`ladi, a va b tirqishlarning qiymati xar xil jihoz turi uchun shu jihozni o`rnatishning texnik talablarida ko`rsatilgan bo`ladi;

- non pishirish va konditer pechlarining setkali lentalarini bog`lovchi qurilma (1.2.28-rasm). U qisqichli (1) ikkita kvadratdan (2) iborat bo`lib, bu kvadratlar talrepli (3) juft vint (4) bilan biriktirilgan;

- Trubalarga flanetslarni o`rnatishda ular ishchi yuzalarini truba o`qiga perpendikulyarligini ta`minlash uchun ishlatiladigan qurilmalar 1.2.29.-rasm va 1.2.30-rasmlarda ko`rsatilgan.


1.2.27- rasm.Elektrodvigatel va jihoz vallari o`qdoshligini

tekshirish sxemasi

1- xomut; 2- jihoz yarimmuftasi; 3- asos; 4- kvadrat detal;

5- mikrometrli rez'bali boltlar; 6- kronshteyn; 7- elektrodvigatel yarimmuftasi.





1.2.28- rasm. Non pishirish va konditer pechlarining setkali lentalarini bog`lovchi qurilma.

1- 20 x 45 x 100 mm o`lchamli qisqich; 2- 45 x 45 x 1000 mm o`lchamli kvadrat; 3- talrep; 4- M 24x1000 mm o`lchamli vint; 5- 3 mm qalinlikdagi prokladka; 6- bolt M16; 7-gayka.

Ruletkalar unchalik katta aniqliq talab qilinmaydigan katta uzunliklarni o`lchash) ichki va tashqi o`lchami 2000 mm gacha bo`lgan detallar o`lchamini olish uchun ishlatiladi. O`lchash chegarasi 0…125 mm gacha bo`lgan shtangentsirkullarda o`lcham bo`yinchasi ikki tomonlama (ichki va tashqi o`lchamlarni o`lchash uchun) va chuqurlikni o`lchash uchun lineyka mavjud. O`lchash aniqligi shtangentsirkullarda asosan 0,1 mm. Ruletkaning o`lchash belgisi 1 mm bo`lib, 1, 2, 5, 10, 20, 30 va 50 m uzunlikdagi ruletkalar bo`ladi.

Yig`iladigan metall metr chiziqli o`lchashlarni olib borish uchun ishlatiladi. Uning o`lchash aniqligi + 0,5 mm, o`lchash belgisi 0,5 yoki 1 mm.

Metall chizg`ichlar uzunligi 150, 300, 500, 1000 mm bo`ladi, o`lchash belgisi 0,5 yoki 1 mm, o`lcham aniqligi 0,25 mm.

Tekshiruvchi chizg`ich va plitalar detallar hamda yuzalar tekisligi yorug`lik tirqishi usuli, bo`yoq dog`i usuli bo`yicha tekshiriladi.

Rezba shablonlari rezba qadamini aniqlash uchun ishlatiladi (1 to`plam - metrli rezba uchun, 2 to`plam - dyuymli rez'ba uchun).





1.2.32- rasm. Obtarozilar

a- ramali; b- yog`ochli (1- korpus; 2- asosiy ampula; 3- o`rnatuvchi ampula);

c - ampulani mikrometr aniqlikda beruvchi (1 turi) (1- ampula; 2-mikrometrli vint; 3- qopqoq; 4- asos; 5-limb; 6- aylanish shkalasi; 7- optik qurilma);

d- ampulani mikrometr aniqlikda beruvchi (2 turi) (1- baraban; 2- stebel; 3- mikrometrli vint; 4- trubka; 5- asos; 6- asosiy ampula; 7- o`rnatuvchi ampula);

e- qiyalikni o`lchovchi obtarozi.



1.2.33- rasm. Gidrostatik obtarozi.

1 - korpus; 2- shkalalangan

trubka; 3- rezina shlang.



1.2.34- rasm. Shoqul

1- T - simon shablon;

2- yuk; 3- ip d = 0,2 mm;

4- tekshiruv chizig`i.

*Jihozlarni tashish va ko`tarish uchun quyidagi mashina va mexanizmlar ishlatiladi: o`zi yurar strelali kranlar (avtomobil, zanjirli, pnevmog`altakli), to’rt oyoqli (козловой), ko`prikli (мостовой) va minorali (башенный) kranlar, yuklagichlar (погрузчик), traktor va tyagachlar, elektrotelfer, tal, lebyodka, ko`targich (домкрат), kran-telejka va boshqalar.

*Takelaj (montaj) moslamalariga montaj machtalari, bloklar, polispastlar, stroplar, traverslar, amragichlar va kanatlar kiradi.

*Texnologik jihozlarni o`rnatishda, metallkonstruktsiyalar yasashda, yeyilgan detallar o`rniga yangi detal yasashda po`lat, rangli metallar va qorishmalar ishlatiladi. Po`lat kimyoviy tarkibi bo`yicha uglerodli va legirlangan po`latga bo`linadi.

* Sanoatda prokat profillaridan kvadrat, dumaloq, polosa, burchakli, qo`shtavrli, shveller va relslar ishlatiladi.

*Jihozlarni o`rnatish, ishga tushirish va ta`mirlashda quyidagi yordamchi materiallar ishlatiladi: bolt, gayka va shayba, prokladka (qistirma) va uriladigan salnik materiallar, moylaydigan, tozalaydigan va abraziv materiallar.

*O`rnatish va ta`mirlashda ishlatiladigan o`lchash asboblariga ruletka, yig`iladigan metall metr, metall chizg`ich, shtangentsirkul', nutromer, mikrometr, har xil obtarozilar, shoqul, tekshiruvchi lineyka và plitalar, rezbali shablonlar, shuplar va boshqalar kiradi.
TAKRORLASH VA MUNOZARA UCHUN SAVOLLAR

1. 
   O’rnatish mashina va mexanizmlariga nimalar kiradi?
   
2. 
   Montaj ishlarini bajarishda qaysi vosita bilan jihoz gorizontallik holati tekshiriladi?
   
3. 
   Qaysi vosita bilan jihozning vertikallik holati tekshiriladi?
   
4. 
   Montaj ishlarini bajarishda qaysi vosita bilan bir-biridan uzoqda joylashgan jihozlar gorizontallik holati tekshiriladi?
   
5. 
   Montaj ko`targichlariga misollar keltiring.
   
6. 
   Lebyodka va tal ishlash printsipini tushuntiring.
   
7. 
   Qaysi mexanizm yukni ham gorizontal, ham vertikal harakatlantirishda ishlatiladi?
   
8. 
   O’rnatish, foydalanish va ta’mirlashda ishlatiladigan materiallar va ularninig xususiyatlari?
   
9. 
   O’rnatish, foydalanish va ta’mirlashda ishlatiladigan asboblar.
   
10. 
    O’rnatish, foydalanish va ta’mirlashda ishlatiladigan o’lchash asboblari haqida ma’lumot bering.
    

• 
  Tayanch ibora va tushunchalar.
  
• 
  Mavzu bo`yicha asosiy formulalar va jadvallar yozuvi.
  
• 
  Mavzu bo`yicha asosiy rasmlar.