§ 2.3. TA`MIR ISHLARIGA TAYYORGARLIK VA UNI OLIB BORISH

1. 
   Ta`mir ishlariga tashkiliy-texnik va material-texnik tayyorgarlik
   

Ta`mir ishlarini boshlashdan oldin tashkiliy-texnik va material-texnik tayyorgarlik o`tkaziladi.

Korxona bosh mexanigi qo`l ostidagi bo`lim bilan quyidagi tashkiliy-texnik ishlarni amalga oshiradi: ta`milash va texnik xizmat ko`rsatish ishlarining yillik va oylik reja-grafigini tuzish; har bir jihozni hisobga olib inventar raqam berish va har bir jihoz uchun texnik pasport tayyorlash; ishlab chiqarish sexlarida jihozlarning texnik holatini aniqlash va smenaning topshirish-qabul qilish jurnalida chilangarlar tomonidan yozuvlarni olib borish; kapital va o`rta ta`mir o`tkazish uchun texnik ko`rsatmalar berish; detallar va yig`ma birliklar katalogi va ta`mirlash chizmalarini tayyorlash; ehtiyot qism va materiallar sarflash normasini tayyorlash.

Ta`mirlashning yillik reja-grafigi har bir jihoz birligi uchun alohida tuziladi. Bu uchun jihozning ishlash hisobotida ko`rsatilgan ma`lumotlardan, ta`mirlash davrining strukturasi va davom etishi, oxirgi ta`mirdan keyin jihozning ishlash muddati haqidagi ma`lumotlardan foydalanadi.

Tasdiqlangan yillik reja-grafik asosida har bir oy uchun reja grafik tuziladi. Oylik grafikda ta`mirlash ishlarini o`z vaqtida sifatli qilib bajarish uchun javobgar shaxs va ta`mirlovchi ishchilarning bir me`yorda ish bilan ta`minlanishi ko`rsatiladi.

Mavsumiy ishlaydigan korxonalar uchun ta`mir ishlari korxona mavsumiy to`xtatilgan paytda bajariladi.

- ishlarni o`z vaqtida va komplekt material-texnik boyliklar bilan ta`minlash;

- ta`mirlovchi mutaxassislarni ta`mirlash ishlari hajmi va turiga to`g`ri keladigan ta`mirlovchi jihoz, qurilma, o`lchov-nazorat asboblari, ehtiyot qismlar va materiallar bilan ta`minlash;

- detallar, asboblar va boshqalarni qabul qilib olish, saqlash va sarflashning ratsional hisobini olib borish.

Har bir material sarflanishini N_s (kg/yil) ob`ektiv differentsial sarflash normalari (N<sub>k</sub>, N<sub>o`</sub>, N_j) va alohida ta`mirlar orasidagi davrga asosan aniqlaydilar:
N<sub>s</sub> = N<sub>k</sub> K<sub>k</sub> + N<sub>o`</sub>K + N_jK_j (2.3.1)
bu yerda K_k, K<sub>o`</sub>, K<sub>j</sub> - bir yildagi kapital, o`rta va joriy ta`mirlar soni.
Detallarning zahira normasi (dona) quyidagicha aniqlanadi:

(2.3.2)
bu yerda: O_det - bir mashina yoki agregatdagi bir xil detallar soni; O_m - bir xil mashina yoki agregatlar soni, M - ko`rilayotgan davrdagi oylar soni (3 dan 6 gacha qabul qilinadi); С<sub>x.m</sub> - detallarning xizmat muddati, oy; K<sub>z</sub> - detallar zahirasini kamaytirish koeffitsienti.
Detallar xizmat muddatini shu detallarning haqiqiy sarfi va shu sarf bo`lgan muddatga asosan aniqlanadi, bunda detallarning omborda saqlanayotgan kun miqdorini shu muddatga sarflangan detallar soniga bo`ladilar. Arvariyaga uchrab singan detallar bunda hisobga olinmaydi.

Detallar zahirasini kamaytirish koeffitsienti bir guruh jihozlarga to`g`ri keladigan bir xil detallar soniga qarab qabul qiladilar (2.3.1 - jadval).

2. 
   Asosiy ta`mirlash jarayonlari
   

Yuqorida aytib o`tganimizdek, jihozning sarflangan resursi va ish qobiliyatini tiklash ishlariga ta`mirlash deyiladi.

Jihozni ta`mirlashda quyidagi jarayonlar bajariladi:

• 
  jihozni to`xtatish va yuvish;
  
• 
  jihozni qismlar va detallarga ajratish;
  
• 
  detal va qismlarni yuvish va tozalash;
  
• 
  detallarning nuqsonini aniqlash va saralash;
  
• 
  yeyilgan detallarni qayta tiklash yoki yangisiga almashtirish;
  
• 
  rotorlarni muvozanatlashtirish;
  
• 
  komplektatsiya ishlari;
  
• 
  jihozni yig`ish;
  
• 
  jihozni yakka sinovdan o`tkazish va sozlashga topshirish.
  

Dastlab mashina tuzilishi mukammal o`rganiladi, uni detallarga ajratish ketma-ketligi aniqlanadi. Bunda umumiy qoidalar quyidagilardan iborat bo`ladi:

1) ajratishda shunday asbob va moslamalardan foydalanish lozimki, ulardan foydalanish yaroqli detallarni ishdan chiqarmasin;

2) avval alohida guruh va yig`ma birliklar ajratiladi, so`ngra ular alohida detallarga ajratiladi. Qiyin ajraladigan detallarni zo`riqtirmasdan, ehtiyot bo`lib ajratish lozim;

3) yig`ishni osonlashtirish uchun detallarni birikmadagi joylashuvini eslab qolish, ajratish ketma-ketligida yumshoq latta yoki yog`och ustiga joylashtirish, ularni yoyib tashlamaslik kerak;

4) detalga bolg`a bilan uning ustiga yog`och yoki metalldan tayyorlangan maxsus jismlarni qo`yib zarb berish;

5) bolt, gayka, shaybalarni ajratgandan so`ng yana o`z teshiklarga burab qo`yish, bir nechta bir xil detallarni simga o`tkazib bog`lab qo`yish;

6) yirik detallarni ta`mirlanayotgan jihoz yoniga tokchalarga qo’yish, uzoq saqlanadigan bo`lsa moylash talab qilinadi.

Bir nechta bolt yoki shpilka bilan mahkamlangan yig`ma birlikni ajratishda dastlab ularning barchasini bo`shatish, so`ngra birin-ketin ochib olish lozim.

Gayka qiyinchilik bilan buralsa, gaykaning ochilish tomoniga qarab bolg`a bilan ohista urish, 20-30 daqiqa davomida kerosin bilan ho`llab qo`yish, kavsharlash lampasi yoki gaz gorelkasi bilan isitish lozim.

Uzilgan shpilka yoki vintni ajratish uchun dastlab unda parma yordamida teshik teshiladi va teshikka uch qirrali sterjen kiritilib burab ochiladi. Agar singan bo`lak teshikdan chiqib turgan bo`lsa, undan yoriq ochiladi va otvertka bilan burab ochiladi.

Shkiv, tishli g`ildirak va yulduzchalar mexanik yoki gidravlik ajratgich (s`yomnik) lar yordamida ochiladi. Ajratgich bo`lmagan taqdirda ularni bolg`a yordamida yog`och bo`laklari orqali asta urib chiqariladi.

Detallar mashinadan echib olingan ketma-ketlikda terib qo`yiladi.

Keyin detallar tozalab yuviladi. Bunda detallar zangdan va boshqalardan metall shyotkacha, skreboklar bilan tozalanadi. Detallar kerosinda yuviladi. Buning uchun ikkita idishdan foydalaniladi: birinchisida detallar kerosinda 1-8 soatga botirib qo`yiladi, ikkinchisida yakuniy yuviladi va vetosh bilan yaxshilab artiladi. Yog`li detallar, kaustik soda issiq eritmasida, keyin issiq suv bilan yuviladi va quritiladi. Detallardagi teshiklar va yog`lash yo`llari qisilgan havo yordamida tozaladi.

So`ngra detallar nuqsoni aniqlanadi. Asosiy nuqsonlash usullari:

• 
  detalni ko`zdan kechirish va paypaslab ko`rish. Tajribali chilangar yoki mexanik detalni ko`zdan kechirib yoki qo`li bilan paypaslab buralish deformatsiyasini, detal yuzasidagi xastalarni, rezbalar yeyilishini va h.k. aniqlashi mumkin;
  
• 
  detalni bolg`acha bilan taqillatish. Detal ichida darz ketgan yoki boshqa deformatsiyaga uchragan bo`lsa, o`sha joyidan tovush detalning yaxlit darz bo`lmagan joyidagi tovushdan boshqacha chiqadi;
  
• 
  o`lchov asboblari bilan tekshirish yoki mikrometraj usuli. Bu usul detallarni ishlatishdan oldingi va ma`lum vaqt mobaynida ishlatilgandan keyingi o`lchamlarini o`lchab, bir-biri bilan solishtirishga asoslangan. Agar solishtirish natijasida detal o`lchamlari ruxsat etilgan o`lcham (yeyilish) chegarasida bo`lsa, detal ta`mirlanmaydi. Agar taqqoslash natijasida detal o`lchami (yeyilishi) chegaraviy o`lchamdan o`tgan bo`lsa, detal ta`mirlanadi yoki yangisiga almashtiriladi. O`lchash asboblari tariqasida shtangentsirkul, mikrometr, shtangenglubomer foydaniladi;
  
• 
  kerosin sinama usuli. Bunda yassi detal bir tomoni bo`r bilan bir qavat oqlanadi, qarama-qarshi tomoniga bo`lsa kerosin surtiladi. Agar bo`r qoraysa, detalning shu joyida ichidan darz ketgan;
  
• 
  magnitdefektoskopiya usuli. Detal magnitlanib, detal ustiga quruq temir kukuni sepiladi, magnit kuch chiziqlari ta`sirida detal ichidan darz ketgan joylarida temir kukunlari to`planib qoladi. Detalni magnitlash uchun 77 ПМД-3M, M-217 ЗИЛ va boshqa defektoskoplar ishlatiladi.
  

1- ta`mir talab qilinmaydigan detallar;

2- ta`mir talab detallar;

3- yangisiga almashtiriladigan detallar.

Ta`mir talab detallar keyingi ma’ruzalarda ko`rib chiqiladigan usullar yordamida ta`mirlanadi va qayta tiklanadi, aylanuvchi rotorlar muvozanatlashtiriladi.

Keyingi bajariladigan operatsiya - komplektatsiya, ya`ni mashinaga kerakli barcha detal va qismlardan komlekt qilib yig`ishga tayyorgarlik ko`rish.

Jihozni yig`ish uni ajratishga qarama-qarshi tartibda olib boriladi. Bunda zavod-tayyorlovchidan yuborilgan ishchi yig`ish chizmalarida ko`rsatilgan ruxsat etilgan dopusk, markazlash va boshqalarga e`tibor berish kerak.

Yig`ish jarayoni juda mas`uliyatli operatsiya bo`lib, ehtiyotsizlik bilan yig`ish detallarni tiklash natijalarini yo`qqa chiqarish mumkin. Undan tashqari yig`ish sifatining pastligi mashinaning foydalanish samaradorligini, uning foydali ish koeffitsintining va xizmat muddatini kamayishiga, iste`mol quvvatining ortishiga, sifatsiz mahsulot chiqarish va avariyaga olib kelishi mumkin.

Tugunli va umumiy yig`ish ishlari o`tish (переход) va yig`ish (сборка) operatsiyalaridan iborat. Yig`ish operatsiyasi deb bir yig`ma birlik bir ish joyida bir ishchi tomonidan amalga oshiriladigan yig`ish texnologik jarayonining bir qismiga aytiladi. Bir asbob yordamida ma`lum birikmada bajariladigan operatsiya qismiga o`tish deyiladi. Masalan: qotirilgan nakladkali kolodkani separator markazdan qochma friktsion muftasining diski o`qiga o`rnatish operatsiyasi uchta o`tishdan iborat: kolodkani o`qqa o`rnatish, o`qqa shaybani o`rnatish va o`qqa shplintni o`rnatish.

Mashina tuzulishinining murakkabligiga ko`ra yig`ishning ketma-ket yoki parallel usuli qo`llaniladi. Ketma-ket usulda detallarni ketma-ket yig`ma birliklarga yig`ib, mashinaga o`rnatiladi. Oddiy mashinalar, nasos, separatorlar shu usulda yig`iladi.

Parallel usulda bir vaqtda bir nechta yig`ma birliklar yig`iladi. Bir detalning ikkinchisi ichiga kirishi bilan birlashtirilishga birikish deyiladi. Bir detal ikkinchisiga nisbatan harakatlanmasa, birikish qo`zg`almas, aks holda qo`zg`aluvchan bo`ladi. Bunda tashqari birikmalar ajraluvchan va ajralmas bo`lishi mumkin.

Birlikni va detallarni zararlantirmasdan to`liq ajratish mumkin bo`lsa, bunday birikmalar ajraluvchan deyiladi. Zamonaviy mashinalarning 85% gacha birliklari ajraluvchandir. Qo`zg`almas ajraluvchan birikmalarga rezbali, shponkali va ponali birikmalar misol bo`ladi. Qo`zg`aluvchan ajraluvchi birikmalarga val bo`yining sirpanish podshipniki bilan, tishli uzatmalar g`ildiraklarining tishlari misol bo`ladi.

Qo`zg`almas ajralmas birikmalarga payvandlangan, kavsharlangan, elimlangan, razvaltsovkalangan, presslangan, to`mtoqlangan (zaklyopkali) birikmalar misol bo`ladi. Qo`zg`aluvchan ajralmas birikmalarga radial sharikli podshipniklar sharik va halqali birikmalar misol bo`ladi.

Yig`ish ishlari yakunlangach, mashina sinovdan o`tkazilib, quyidagilar tekshiriladi:

1. Barcha detal va yig`ma birikmalarning mavjudligi, birikish mustahkamligi;

2. Birikishlar, qopqoqlar, bo`shatish tiqinlari va moy ko`rsatkichlari orqali moy sizib chiqmasligi;

3. Aylanadigan detallar: mufta, tasma, zanjir, ochiq tishli uzatmalardagi himoya vositalarining mavjudligi;

4. Ishqalanish sirtlarining moylanganligi;

5. Podshipnik, salniklarning zichligi;

• 
  mashina shaxsiy kartochkasi,
  
• 
  rejali texnik ko`rik jurnali,
  
• 
  jihozni topshirish-qabul qilish smena sex jurnali,
  
• 
  nuqsonlar qaydnomasi,
  
• 
  jihozni ta`mirlash reja-grafigi,
  
• 
  jihozni ta`mirdan qabul qilib olish dalolatnomasi.
  

Nuqsonlar qaydnomasi quyidagi shaklda bo`ladi:

“Tasdiqlayman"

___________________________

(bosh muhandis)

____________________________

(sex,bo`linma)

Mashina (agregat) nuqsonlar qaydnomasi

Mashina nomi ________________________________________________

Pasport raqami ___________ Inventar raqami___________________

Turi, markasi ______________________

O`rnatilgan vaqti __________________

T.r.	Ta`mirlanishi yoki almashtirilishi kerak bo`lgan detal va qismlar	Chizma raqami	Detallar soni	Detal yoki qismlar nuqsonining batafsil yozuvi	Bajariladigan ishlar ro`yxati	Ýhtiyot qismlarga talab	Materiallarga talab
							Material turi	soni

Ta`mirlash "____" _________20__ yildagi yillik rejag`ta`mirlash grafigi bo`yicha olib borish belgilangan.

Ta`mirlash "____" ________ dan "____" ___________20__ yil gacha olib borildi.

Qaydnomani tuzdi

"____" _________ 20__ yil _______________

imzo
Jjihozni ta`mirlash reja-grafigini tuzish tartib-qoidasini alohida mavzyda o’rganiladi.

Jihozni ta`mirdan qabul qilib olish dalolatnomasi. Kapital ta`mir yakunlangandan keyin ta`mirlash ishlari olib borgan brigada boshlig`i, korxona bosh mexanigi va ishlab chiqarish sexi boshlig`i ishtirokida jihozni ta`mirdan qabul qilib olish dalolatnomasi tuziladi. U quyidagi shaklda bo’ladi:
Jihozni ta`mirdan qabul qilib olish dalolatnomasi №____

"____" _______________ 20__ yil
Quyidagi tarkibga ega bo`lgan komissiya:

Komissiya raisi ___________________________________________

Komissiya a`zolari _________________________________________

(familiyasi, lavozimi)

(jihoz nomi, turi, markasi)

(ta`mir turi)

(ta`mirlash ishlari sifati ko`rsatiladi)

* Jihozni ta`mirlashda quyidagi jarayonlar bajariladi:

• 
  jihozni to`xtatish va yuvish;
  
• 
  jihozni qismlar va detallarga ajratish;
  
• 
  detal va qismlarni yuvish va tozalash;
  
• 
  detallarning nuqsonini aniqlash va saralash;
  
• 
  yeyilgan detallarni qayta tiklash yoki yangisiga almashtirish;
  
• 
  rotorlarni muvozanatlashtirish;
  
• 
  komplektatsiya ishlari;
  
• 
  jihozni yig`ish;
  
• 
  jihozni yakka sinovdan o`tkazish va sozlashga topshirish.
  

• 
  joriy ta`mir - 8 soat;
  
• 
  o`rta ta`mir - 16 soat;
  
• 
  kapital ta`mir -24 soat.
  

1. 
   Ta’mirlash ishlariga qanday tayyorgarlik olib boriladi?
   
2. 
   Jihozlarni ta’mirlash jarayonlarini tushuntiring.
   
3. 
   Detallarni nuqsonlash usullari va ularning tavsifi.
   
4. 
   Mashinani qismlarga ajratish va yig’ish tartibi.
   
5. 
   Qaysi ta’mirlash-texnik hujjat qog’ozlarini bilasiz?
   

• 
  Tayanch ibora va tushunchalar.
  
• 
  Mavzu bo`yicha asosiy formulalar va jadvallar yozuvi.
  
• 
  Ta’mirlash-texnik hujjat qog’ozlarini