§1.3. JIHOZLAR UCHUN TAYANCHLAR

Poydevor yuqori ishchi yuza tekisligi obrez deb, pastki yuza tekisligi esa – poshna (podoshva) deb ataladi. Poydevor poshnasi tayanib turadigan va hamma og’irlikni o`ziga qabul qilib oladigan yer qatlami asos deb yuritiladi. (1.3.1- rasm). Poydevorning yer usti balandligi (H₁) texnologik jarayon talabiga, ishlatish qulayligiga qarab belgilanadi.

Poydevorning yer osti qismi, ya`ni yer yuzasidan poydevor poshnasigacha bo`lgan masofa (H₂ ), isitiladigan xonalarda 500…700 mm, dinamik mashinalar uchun (masalan, ammiakli kompressorlar uchun) 2000…2500 mm gacha bo`lishi kerak. Isitilmaydigan joylar uchun poydevor yer osti qismi grunt muzlash chuqurligiga bog’liq.

Jihozlarni qavatlarda montaj qilinayotganida ularni maydonchalarda o`rnatiladi. Maydonchalar tuzilishi poydevordek, faqat ularning yer osti qismi bo`lmaydi, ya`ni H₂ = 0.

1– asos; 2– qumli tayyorgarlik; 3– kotlovan; 4– pol; 5– poydevor boltlari uchun quduqcha; 6– ishchi yuzasi (obrez); 7– poshna.

Grunt turi		Gruntga tushadigan ruxsat etilgan bosim, kPa
Kate-goriya	Tur
1 2 3 4	Qum yer: Kam suvli qumy er Suv bilan to`yingan qum yer Tuproq yer Loy yer Qum yer: O`rta kattalikdagi qum yer Yirik kattalikdagi qum yer Shag’al yer Tosh yer	200…250 100…150 200...300 100 va undan katta 250...300 350…450 500 gacha 600 va undan katta

Poydevor poshnasi yuzasi (m²) mashina staninasi yoki ramasidagi poydevor boltlari teshiklari o`qlari orasidagi masofaning har tomonga qo`shimcha ∆ qo`shish bilan topiladi (1.3.2-rasm):

bu erda a va b – poydevor boltlari o`qlari orasidagi masofa, m;

∆ - poydevor tomonlariga qo`shimcha, (∆ = 0,1…0,2 m).

Fundament balandligi H (m):

Poydevor hajmi quyidagicha topiladi:

Poydevor og’irligi (kN):

bu yerda γ – poydevor materialining solishtirma og’irligi (beton uchun γ = 12…25 kN/m³

Mashina og’irligini mashina texnik pasportida ko`rsatilgan massasiga qarab topiladi.

Agar hisoblash natijasida yerga ta`sir qiladigan haqiqiy bosim ruxsat etilgan bosimdan kichik bo`lsa, ya`ni P << R<sub>n</sub> bo`lsa, unda sharoitga qarab poydevor asosining yuzasi qo`shimcha ∆ hisobidan kichraytiriladi, agar hisoblash natijasida P > R<sub>n</sub> bo`lsa, unda poydevor asos yuzasi ∆ ni oshirish hisobiga ko`paytiriladi yoki yer qattiqlashtiriladi.

2-shart. Poydevorni loyihalashda mashina og’irlik markazi nuqtasi va poydevor asosi yuzasining markazi joylashishini e`tiborga olish lozim va ular bir vertikal to`g’ri chiziqda joylashishi kerak. Ekstsentrisitet miqdori (e), ya`ni mashina og’irlik markazi nuqtasidan o`tadigan vertikal to`g’ri chiziqning poydevor asos yuzasi markazidan og’ish qiymati, mashina og’irlik markazi poydevor asosining qaysi tomonida og’gan bo`lsa, o`sha tomon o`lchamining 5 % dan oshmasligi kerak. Agar ekstsentrisitet miqdori bundan katta bo`lsa, poydevor asos yuzasi bo`yicha mashina og’irligi tekis taqsimlanmaydi. Natijada mashina og’irligi o`sha tomonga ko`proq bo`lib, poydevorning shu tomoni cho`kib qolishi va poydevor qiyshayib qolishi mumkin. Bu hol mashina staninasi va boshqa detallariga shikast etkazadi.



1.3.4- rasm. Ekstsentrisitet e ni aniqlash sxemasi

(ustdan ko’rinish)

1 – poydevor asosi yuzasi (og’irlik markazi O ); 2 va 3 – separator va elektrodvigatel (og’irlik markazi O₁).
Jihozni qavat orasidagi beton plitada o`rnatish. Oziq–ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish korxonalarida jihozlar bir necha qavatlarda o`rnatiladi. Bunda jihoz uchun belgilangan tayanchga asos bo`lib qavatlat orasidagi beton plita xizmat qiladi va bu holatda asosan quyidagi variantlar kuzatilishi mumkin:

1–variant. Qavat orasidagi beton plitaga jihoz bevosita mahkamlanadi, ya`ni jihoz uchun ham asos ham poydevor bo`lib beton plitaning o`zi bo`ladi. Bunda jihoz gorizontallik va vertikallik holatini jihoz staninasi yoki ramasi ostida metall tiqinlar qo`yilib yoki vint oyoqlar yordamida rostlanadi. Asosni hisoblashda beton plitaga tushadigan yuklama hisoblanadi. Hisoblash tartibi poydevorni statik hisoblashdagidek, faqat bu yerda poydevor yo`q, shuning uchun G_f= 0, va poydevor yuzasi F jihoz tayanchlari (oyoqlari) yuzalari f yig’indisi deb qabul qilinadi, ya`ni F = ∑ f .

2–variant. Loyihada ko`rsatilgan balandlikda o`rnatish uchun jihoz ostida betondan plita ustida tayanch quriladi va u maydoncha deb ataladi. Bu holatda beton plitaga tushadigan solishtirma yuklamani P₁ hisoblab, qavat orasidagi beton plita chidab biladigan normativ (ruxsat etilgan) yuklama [R_n] bilan taqqoslaydilar.
P₁= (G_m + G_pl) / (α F_pl) ≤ [R_n] , kPa (1.3.6)
bu yerda G_m – mashinaning ishchi holatidagi og’irligi, kN; α – kichraytirish koeffitsienti; G_pl – maydoncha og’irligi, kN; F_pl – poydevor poshnasi yuzasi, m²; [R_n] – beton plita ko`taradigan ruxsat etilgan bosim, [R<sub>n</sub>]=15 ÷ 25 kPa.
Agar hisoblash bo`yicha plitaga tushadigan solishtirma yuklama P₁ qavat orasidagi beton plita chidab biladigan normativ (ruxsat etilgan) yuklama [R_n] dan katta bo`lsa, unda maydoncha yuzasi kattalashtiriladi, yoki birinchi variantdagidek jihoz bevosita beton plitada o`rnatilganda jihoz tayanchlari bino asosiy devori yoki kolonnasiga tayanadigan shveller yoki qo`shtavrga o`rnatiladi.

Ko’pchilik holatda katta hajmli sig’imlarni o’rnatishda tayanch oyoqlari alohida poydevorchalarda o’rnatiladi. Buni vertikal sig`im (В2-OMВ 2,5, sig`imi 2,5 m³) misolida ko’rib chiqamiz. U sutni qayta ishlash korxonasining sut saqlanadigan bo’limida polda alohida poydevorchalarda yoki ikkinchi qavatda bo’lsa qavat orasidagi beton plitalarda poydevorsiz o’rnatiladi. Sig`im oyoqlari uchun mo’ljallangan pol maydonchalari yoki boshqa tayanch poydevorchalar ishchi yuzasi bir gorizontal tekislikda bo’lishi kerak (bu chizg`ich yoki obtarozi bilan tekshiriladi). Kerak bo’lgan taqdirda tekislilik po’lat plastinkalar bilan rostlanadi (1.3.5-rasm, b). Sig`im takelaj qoidalariga asosan loyiha holatiga qo’yiladi. Uning vertikalligini 4 ta shoqulni bir biridan 90⁰ narida turgan nuqtalardan pastga yuborib tekshiriladi (1.3.5-rasm, a).

1- shoqul iplari; 2 - poydevorlar; 3 - po’lat tiqin; 4 - obtarozi; 5 - sig`im tayanch oyog`i.

* Poydevorni statik hisoblashning 1-sharti: poydevor ish jarayonida cho`kmasligi kerak. Bu shart “mashina + poydevor” sistemasidan grunt asosiga tushayotgan haqiqiy bosim P asos chidab biladigan ruxsat etilgan bosim R<sub>n</sub> dan kichik bo`lganda bajariladi.

* Poydevorni statik hisoblashning 2-sharti: poydevorni loyihalashda mashina og’irlik markazi nuqtasi va poydevor asosi yuzasining markazi joylashishini e`tiborga olish lozim va ular bir vertikal to`g’ri chiziqda joylashishi kerak.

TAKRORLASH VA MUNOZARA UCHUN SAVOLLAR

1. 
   Poydevor (fundament) deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Fundamentning yer osti qismi balandligi qancha bo’lishi mumkin?
   
3. 
   Fundament poshnasidan yerga beriladigan haqiqiy bosim qanday hisoblanadi?
   
4. 
   Poydevor hajmi qanday hisoblanadi?
   
5. 
   Agar hisoblash natijasida P > R_n bo’lsa nima ish qilinadi?
   
6. 
   Maydonchaning fundamentdan farqi nima?
   
7. 
   Maydoncha poshnasidan plitaga beriladigan haqiqiy bosim qanday hisoblanadi?
   
8. 
   Maydaoncha hajmi qanday hisoblanadi?
   
9. 
   Agar hisoblash natijasida P₁ > R_n bo’lsa nima ish qilinadi?
   
10. 
    Jihozlarni polda o’rnatish xususiyatlarini aytib bering?
    
11. 
    Polga beriladigan haqiqiy bosim qanday hisoblanadi?
    
12. 
    Sig’imlarni o’rnatish tartibi qanday?
    

• 
  Tayanch ibora va tushunchalar.
  
• 
  Mavzu bo`yicha asosiy formulalar va jadvallar yozuvi.
  
• 
  Mavzu bo`yicha asosiy rasmlar.
  

• 
  o`rnatish maydonchasini tashkil etish;
  
• 
  o`rnatishda ishlatiladigan material-texnik boyliklarni saqlash uchun omborxonalar tayyorlash;
  

• 
  vaqtinchalik ustaxonalar va o`rnatish ko`targichlari tayyorlash;
  

• 
  jihozni zavod-tayyorlovchidan korxonaga olib kelingandan keyin uni qabul qilib olish (dalolatnoma bo`yicha) va saqlash;
  

• 
  jihozni montajoldi ko`rikdan o`tkazish (kerak bo`lganda);
  

• 
  loyiha bo`yicha tayyorlangan jihoz osti tayanch va binoni montajga qabul qilib olish.
  

Montaj ishlari boshlanguncha ishchi-xizmatchilarning o`tishi uchun xavfli zonalar aniqlanib, maxsus ogohlantiruvchi yozuvlar osilib, ajratiladi. Yong`in xavfi mavjud bo`lgan joylar yong`inga qarshi vositalar bilan ta`minlanadi. Birinchi tibbiy yordam aptechkasi tayyorlanib, tibbiyot burchagiga qo`yiladi.

O`rnatish maydonchasi tekis qum, shag`al yoki shlak yotqizilgan va zichlashtirilgan bo`lishi, maydonchaning ko`tarish qobiliyati 0,3-0,4 MPa ni tashkil etishi kerak. Maydonchaning qiyalik darajasi ko`tarish kranlarini ishlatish texnik shartlariga asosan 0,052 rad (3<sup>0</sup>) dan oshmasligi kerak. Maydonchani elektrenergiya va boshqa energoresurslar bilan ta`minlanish talab etiladi.

Jihozlarni bino qavatlari orasidagi beton plitalarga ko`tarib olish uchun maxsus montaj joylarida chiqib turuvchi maydonchalar quriladi.

Jihoz to`liq komplektda bo`lishini zavod-tayyorlovchi tomonidan yuborilgan jihoz xujjatlaridagi komplektlash qaydnomalari, qadoqlash varaqalari, spetsifikatsiyalar va jihoz chizmalari bo`yicha tekshiriladi. Agar jihoz komplektida yetishmovchilik, jihoz detallari va tugunlarida nuqson bo`lmasa yoki uni transportlash vaqtida shikastlanish etkazilmagan bo`lsa, jihoz dalatnoma bo`yicha qabul qilib olinadi. Aks holda zavod-tayyorlovchi yoki shartnoma asosida yetkazib beruvchi tashkilot nomiga reklamatsiya (e`tiroz xati) yoziladi. Bu e`tirozda aniqlangan yetishmovchilik yoki nuqson ko`rsatiladi, transportlashda shikastlanish yetkazilgan bo`lsa, fotosuratga olinib, e`tirozga ilova qilinadi.

O`rnatishga mo`ljallangan jihozlar yopiq qulf bilan berkitiladigan va yong`inga qarshi xavfsizlik qoidalariga to`la javob beradigan omborxonalarda saqlanishi lozim. Omborxonada jihozlar o`rnatish tartibiga qarab joylashtiriladi. Bunda birinchi navbatda o`rnatiladigan jihozlar omborxona darvozasi oldida, keyin o`rnatiladigan jihozlar omborxona ichkarirog`iga joylashtiriladi. har bir yashikda uning ichidagi jihozning nomi va ehtiyot qismlari ro`yxat yozuvi bo`lishi kerak. Agar jihoz omborxonada ko`p vaqt saqlansa uning metall qismlariga korroziyadan saqlanish uchun texnik vazelin surtiladi va omborxonada saqlanadigan jihozlar vaqt-vaqti bilan nazorat qilib turiladi.

Jihozni va quvur armaturasini montajoldi ko`rikdan o`tkazish. Normaga nisbatan uzoq vaqt omborxonada saqlangan jihoz va quvur armaturasi o`rnatishdan oldin ularning saqlanish holati texnik talablarga javob berilishi maxsus tekshiruvdan o`tkaziladi. Bu tekshiruv montajoldi ko`rikdan o`tkazish deyiladi. Bu tekshiruvda jihoz ust qismidagi korroziyadan himoyalanish qatlami olinadi, jihoz yechiladi, detallardagi bo`lgan korroziya yuviladi, yog`lash moylari yangisiga almashtiriladi, zichlagichlar, sal'nikli tiqinlar, detallar va podshipnik ishchi yuzalarida xasta yoki boshqa nuqsonlar paydo bo`lgan-bo`lmaganligi, bolt, gayka, shpil'kalardagi rez'balar yeyilishi, tebranish podshipniklardagi lyuft kattaligi tekshiriladi, nuqsonga uchragan bolt-gayka va boshqa kichik detallar almashtiriladi va jihoz yig`iladi.

Montajoldi ko`rigi buyurtmachi yoki montaj tashkiloti tomonidan amalga oshirilishi mumkin.

Jihoz ishlab chiqarilganidan so`ng kamida 9 oy omborxonada saqlangan va ko`rikdan keyin 6 oydan so`ng o`rnatilishi mo`ljallangan bo`lsa, montajoldi ko`rigi o`tkaziladi.

Saqlash muddati jihoz texnik pasportida ko`rsatilgan muddatdan oshmagan yoki jihoz zavod-tayyorlovchidan maxsus plombalangan holda keltirilgan bo`lsa, bunday jihoz uchun montajoldi ko`rigi shart emas.

Nasos va kompressor qurilmalari, sentrafuga yoki havo haydovchi qurilmalar va boshqa yordamchi jihozlar o`rnatiladigan xonalarda montaj oldidan shtukaturka ishlari tugatilib, eshik va derazalar o`rnatiladi. Jihozlarni kompleks sinovdan o`tkazish vaqtida esa pardozlash ishlari ham tugatiladi.

Jihozni poydevorga o`rnatib keyin bolt quduqchalariga suyuq beton quyiladi. Poydevorlar balandligi loyihada ko`rsatilgan, o`rnatiladigan jihoz asosiy tayanch yuzasi balandligidan 50-80 mm past qilib beton qilinadi.

Jihoz o`rnatiladigan xona va poydevorlar qorishma saqlagichlar, qurilish axlatlari va boshqalardan tozalanadi. Xonalarda va poydevor ishchi yuzalarida o`lchov-belgilash ishlarini olib borish uchun asosiy o`rnatish o`qlari joyi va balandlik belgilari ko`rsatiladi. (Balandlik belgisi - xonaning "nolinchi sathidan" o`rnatiladigan jihozning eng baland nuqtasigacha bo`lgan masofa).

Jihozni montaj qilish uchun tayyor poydevorlarni qabul qilayotganda asosiy montaj o`qlari va balandlik belgilarining chiziqlari, poydevor o`lchamlari hamda poydevor boltlari uchun quduqchalar loyihadagi o`rnatish chizmalariga mos kelishi tekshiriladi.

Poydevor o`lchamlarining cheklanishlari quyidagi qiymatlardan katta bo`lmasligi kerak (mm da):

- asosiy o`lchamlar gorizontal proektsiyada ± 30 ;

- poydevor yuqori balanlik o`lchamlari ± 30 ;

- poydevor boltlari uchun quduqchalar o`lchamlari gorizontal proektsiyada ± 20 ;

- anker boltlari o`qlari gorizontal proektsiyada ± 5 ;

- anker boltlarining chiqib turadigan yuqori qismi belgisi +20 (anker boltlari poydevor boltlarining konstruktiv varianti bo`lib, jihoz va konstruktsiyalarni tayanchlarga qotirish uchun xizmaq qiladi).
Agar anker boltlari quduqchalarda betonlangan bo`lsa, ularning yuqori chiqib turgan qismining vertikallik bo`yicha og`ishi 1,5 mm dan ko`p bo`lmasligi kerak.

Ba`zi holatlarda ruxsat etilgan cheklanishlar texnologik jihozning pasportida ko`rsatiladi.

Mas`ul poydevorlari qabul qilib olishda betonning laboratoriya tekshiruvi bo`lgan bajaruv sxemasi tuziladi.

O`rnatish ishlarini boshlashga faqat bino va poydevorlarning o`rnatishga tayyorligini tasdiqlovchi dalolatnoma tuzilgandan keyin ruxsat beriladi. Bu dalolatnomalar shakli СНиП 3.05.05-84 (qurilish ishlarining norma va qoidalari) hujjatining 1 va 2 ilovasida ko`rsatilgan.

1. 
   O’rnatishga tayyorgarlik ishlarini aytib bering.
   
2. 
   O`rnatish maydonchasiga qo’yuladigan texnik talablar.
   
3. 
   Jihozni o`rnatishga qabul qilish va saqlash tartibini tushuntiring.
   
4. 
   Jihozni va quvur armaturasini montajoldi ko`rikdan o`tkazishda qaysi ishlar amalga oshiriladi?
   
5. 
   Jihoz osti tayanchi va binolarni o`rnatishga qabul qilib olishda qo’yuladigan texnik talablar.
   

• 
  Tayanch ibora va tushunchalar.
  
• 
  Mavzu bo`yicha asosiy formulalar va jadvallar yozuvi.
  
• 
  Mavzu bo`yicha asosiy rasmlar.