§2.1. JIHOZLARNING TEXNIK HOLATINI BAHOLASH BO’YICHA TUSHUNCHALAR
2.1.1. Jihoz ishonchliligi va chidamliligi
Ishonchlilik (надёжность) - bu mashinaning ish qobiliyatini ma`lum muddat ichida yoki ma`lum bajargan ish hajmida saqlab turish xususiyati.
Ishonchlilik nazariy va amaliyga bo`linadi. Nazariy ishonchlilik jihozni konstruktsiyalash (loyihalash) jarayonida ta`minlanadi. Amaliy ishonchlilik jihozni yasashda ta`minlanadi va uni to`g`ri transportlash, saqlash va ishlatishda muayyan darajada saqlab turiladi. Ishonchlilikning miqdoriy ko`rsatgichlarini aniqlash uchun ehtimollar nazariyasi va matematik statistika qonunlariga asoslangan ishonchlilik nazariyasi qo`llaniladi. Bu nazariyaning asosiy vazifasi mashinaning buzilish va nosozliklarini oldindan ro`y berish ehtimolini aniqlash va ular ro`y berishining oldini olishdir. Mashinaning ishonchliligini oshirishning asosiy yo`li - bu uning konstruktsiyasini soddalashtirishdir, ya`ni mashinaning tashkil qilgan ishchi organlar (detallar) konstruktsiyasi qancha sodda bo`lsa, ularning ishdan chiqish ehtimoli shuncha kichik bo`ladi va aksincha.
Ishonchlilik miqdor jihatdan buzilish orasidagi ish hajmi va buzilmasdan ishlash ehtimolligi bilan belgilanadi.
Bajargan ish hajmi (наработка) - mashina bajargan ishlarning miqdori yoki davom etish vaqti; t, kg, m3, litr, soat va boshqalarda o`lchanadi.
Bajargan ish hajmining quyidagi turlari bo`ladi: smenadagi, sutkadagi, oydagi va buzilish orasidagi ish hajmi.
Buzilish orasidagi ish hajmi (BO’IH) - ta`mirlanayotgan jihoz uchun ikki ketma-ket buzilishlar orasidagi ish hajmlarining (IH) o`rtacha qiymati. Agar ish hajmi vaqt birligida belgilansa, unda buzilish orasidagi ish hajmi deb mashinaning buzilmasdan ishlash muddatlarining o`rta qiymati tushuniladi.
 (2.1.1)
bu yerda n - ikki ta`mirlash orasidagi buzilishlar soni.
Buzilish orasidagi ish hajmi jihozni ta`mirlashning rejali ogohlantirish sistemasidagi ta`mirlash davriyligi strukturasi va ta`mirlash orasidagi davrni aniqlashning ilmiy asoslanishi uchun muhim ko`rsatgich hisoblanadi.
Buzilmasdan ishlashlik (безотказность) - mashinaning ma`lum bajargan ish hajmida yoki ma`lum muddat ichida ish qobiliyatini saqlab turish xususiyatidir.
Mashinaning umrboqiyligi (долговечность) - mashinaning o`z ish qobiliyatini chegara holatiga etgancha texnik ko`rik va ta`mirlash uchun tanaffusni hisobga olgan holda saqlash xususiyati. Umrboqiylikning miqdoriy ko`rsatgichlari bo`lib jihozning chegara holati, xizmat muddati va resursi, umrboqiylik koeffitsienti xizmat qiladi.
Jihozning chegara holati (предельное состояние) - jihozdan bundan keyin foydalanish imkoniyati bo`lmagan holati.
Mashina xizmat muddati (срок службы) - mashinadan chegara holatigacha foydalanishning kalendar vaqti.
Mashina resursi - mashinaning ma`lum muddat ichida bajargan ish hajmi. Mashina resursining "birinchi kapital ta`mirgacha", "ikki ta`mir orasidagi" va "tayinlangan" turlari bo`ladi. Tayinlangan mashina resursi miqdori zavod-tayyorlovchi tomonidan texnik pasportida ko`rsatiladi.
Umrboqiylik koeffitsienti UK (mashinaning texnik ishlatish koeffitsienti) - bu nazorat qilinayotgan mashinaning ma`lum davr ichida mahsulot ishlab chiqargan vaqtining (MIChV) shu davrga to`g`ri keladigan ishlatish vaqtining (IV) ta`mirlashga va texnik xizmatga ketgan vaqt bilan (TV) yig`indisiga nisbatidir.
 (2.1.2)
Bu koeffitsient miqdori qancha 1 ga yaqin bo`lsa, shuncha mashina umrboqiy hisoblanadi.
Texnik qurilmaning "ishonchlilik" va "umrboqiylik" tushunchalari bir-biri bilan bog`liqdir.
Mashinaning umrboqiyligini oshirish uchun undan foydalanish, texnik ko`rik o`tkazish va ta`mirlar talablarini to`liq bajarish, detallarni yasashda mustahkam materiallardan tayyorlanishi, detallarga mexanik ishlov berish sifati yuqori bo`lishi kerak va h.k.
2.1.2. Jihozlarning ishchi organ va detallarining yeyilishi
Texnologik jihoz ishlayotgan paytida uning detal-juftliklari bir-biriga nisbatan qo`zg`almas turadi yoki aylanma (yoki ilgarilanmag`qaytarma) harakatda bo`ladi. Harakatlanayotgan detallar yuzasi orasidagi ishqalanish natijasida vaqt o`tishi bilan detallar yuzasidan metall zarrachalar tushib, yuzalar plastik deformatsiyaga uchraydi va detal o`lchami asta-sekin o`zgarib (kamayib) boradi. Bu jarayon natijasi detallarning yeyilishi deyiladi.
Yeyilishning asosiy xarakteristikalariga quyidagilar kiradi:
-
mutloq yeyilish - detal hajmining, o`lchamlarining va massasining o`zgarishi;
-
yeyilish tezligi - detal yeyilish hajmining u sodir bo`lgan vaqtga nisbati;
-
yeyilish jadalliligi - yeyilish hajmining yeyilish paydo bo`lgan vaqtda mashina bajargan ish hajmiga nisbati;
-
yeyilishga turg`unlik - detal materialining yeyilishga qarshilik ko`rsatish xususiyati.
Yeyilish asosan keltirib chiqaruvchi sabablarga ko`ra 4 turga bo`linadi: mexanik, termik, kimyoviy (chirish) va avariyali.
Mexanik yeyilish - detal materiali "charchagani" tufayli qo`shma detallar yuzasining sirpanish va ishqalanishi natijasida kelib chiqadi.
Termik yeyilish detallarning katta tezlikda harakatlanayotganida va katta solishtirma bosim ostida ishlayotganida ishqalanish natijasida hosil bo`ladigan issiqlik ta`sirida kelib chiqadi.
Chirish (korroziya) - elektrokimyoviy va kimyoviy jarayon tufayli metallning emirilishi. Metallning havodagi kislorod bilan qo`shilishi chirishning keng tarqalgan turidir.
Detal tayyorlashning qoniqarsizligi, moylash rejimining buzilishi, o`rnatish va ta`mirning noto`g`ri bajarilishi, texnik ishlatish qoidalarining buzilishi va ishqalanish yuzasiga begona zarrachalarning o`tirib qolishi natijasida detallning avariyali yeyilishi yuzaga keladi.
Yeyilish tezligi va hajmiga quyidagi sabab va omillar ta`sir ko`rsatadi:
1. Detal yasalgan material sifati. Ishqalanayotgan detal yuzalarining turli xil materiallardan yasalgani, materiallarning qattiqlik va ishqalanishga turg`unlik xususiyati detallar yeyilish darajasiga katta ta`sir ko`rsatadi. Bir juftlik bo`lib ishlayotgan ikkita detallning birini (tayyorlanishi bo`yicha murakkab va mas`uliyatli detalni) qattiqroq, yeyilishga turg`un materialdan, ikkinchisini esa - nisbatan yumshoqroq, kichik ishqalanish koeffitsientiga ega bo`lgan materialdan yasalishi tavsiya etiladi. Masalan, val-vtulka juftligida val qattiq po`lat materialdan, vtulka bo`lsa yumshoqroq po`lat, cho`yan va boshqa yumshomroq mariallardan tayyorlanadi.
2. Ishqalanish va qo`ndirish yuzalarining mexanik ishlov berish sifati. Detallarni mexanik ishlov berish sifatsiz o`tkazilgan bo`lsa, detal yuzasidagi mikro notekisliklar yeyilish jadalligini belgilaydi.
3. Moylash rejimi va sifati. Detallarning ishlashini uzaytirish uchun moylash materialini to`g`ri tanlab, ishqalanish yuzasiga to`g`ri aniq etkazish lozim. Shuningdek, moylash rejimining normal holatini tanlash kerak.
4. Detal harakat tezligi va detallarga tushadigan solishtirma bosim kattaligi. Yuqori aylanish chastotasi bilan ishlayotgan mashina detallari kam aylanish chastotasi bilan ishlayotgan detallarga nisbatan, boshqa teng sharoitlarda, tezroq yeyiladi. Solishtirma bosim qancha ko`p bo`lsa, ishqalanayotgan yuzalar shuncha tez yeyiladi. Buni quyidagicha tushuntirish mumkin: solishtirma bosim oshishi bilan moy detallar orasidan siqib chiqariladi, quruq ishqalanish kuchayadi.
5. Detal ishlaydigan muhit sharoiti, harorati va boshqalar. Changli sharoitlarda ishlayotgan jihozlarda chang zarrachalari detallar orasiga kirib, moylash materialining sifatini tushiradi, detallar orasida abraziv zarrachalar paydo qiladi, shuning uchun bunday detallar tez yeyiladi. Yeyilish tezligi yana atrof-muhitning harorati, namligi va xizmat ko`rsatayotgan ishchi-chilangarlarning malakasiga bog`liq.
Detalning yangisiga almashtirilishi yoki ta`mirlash kerakligi yeyilish hajmiga qarab aniqlanadi. Bu uchun detalning nominal, ruxsat etilgan va chegaraviy o`lchamlarini bilish kerak.
Nominal o`lcham - detal tayyorlash chizmasida ko`rsatiladi. Ruxsat etilgan o`lcham (yeyilish) - detalni ta`mirlamasdan mashinani ish qobiliyatini saqlagan holda ishlatish mumkin bo`lgan o`lchami. Chegaraviy o`lchamga ega bo`lgan detalni ta`mirlash kerak, yoki yangisiga almashtirish kerak bo`ladi, chunki bu o`lchamdagi detalni ishlatish mashinani avariya holatiga olib kelishi mumkin.
Misol qilib ba`zi detallarning yeyilish chegaralarini keltiramiz. Shpindel bo`yinchasinining yeyilish chegarasi 0,01 dan 0,05 mm gacha, tebranish podshipnigi valining bo`yinchasi uchun - 0,03-0,04 mm, shlitsa yeyilishi eni bo`yicha 0,01-0,15 mm bo`lishi kerak. Tishli uzatmalar tishining yeyilishi tishning birlamchi qalinligining (o`rta diametri bo`yicha) 10 % ni tashkil qilishi kerak (v = 2 m/s va zarbsiz yuklama ostida ishlaydigan uzatmalar uchun). Reversli yoki zarbli yuklama ostida ishlaydigan tishli uzatmalar uchun bu ko`rsatgich 5 % ni tashkil qilishi kerak.
2.1.3. Jihozlarning nosozlik va buzilishlarining foydalanish-texnik sabablari
Jihozlarning buzilish va nosozlik sabablaridan asosiylari quyidagilardan iborat:
-
jihozni yig`ayotganda aylanadigan qismlarini muvozanatlashtirish, chilangarlik-yig`ish, payvandlash va boshqa ishlarning sifatsiz bajarilishi;
-
jihozni o`rnatish, sozlash-foydalanish va ta`mirlash ishlarining qoniqarsiz bajarilishi;
-
jihozni ishlatish vaqtida qoniqarsiz texnik xizmat ko`rsatish.
Silliq va pog`onali vallarning xarakterli zarar ko`rishi: charchash, mustahkamlik va qattiqlik etarli bo`lmaganligi sababli valning burilish deformatsiyasiga uchrashi; yeyilish sabablari: podshipniklar, tishli uzatma g`ildiragi, yulduzcha va shkiv qo`nadigan val bo`yinchasi va sapfalarining shakli va holatining o`zgarishi; shponkaning val materialidan qattiqroq materialdan tayyorlanganligi yoki shponkani noto`g`ri qo`ndirish sababli valning shponka ariqchalarining yeyilishi; val rezbalari va markaziy teshiklarining yeyilishi va h.k.
Jihozdagi podshipniklarning isib ketish sabablari:
-
podshipnik sapfasi (korpusi)dagi yog`lash materialining abraziv zarrachalar bilan ifloslanishi;
-
korpusda keragidan ko`p moylash materiali bo`lishi;
-
moylash materiali noto`g`ri tanlanishi yoki vaqtida moylanmasligi ;
-
korpus tirqishlaridan moylovchi moddaning sizib chiqarilishi sababli "quruq" ishqalanishning hosil bo`lishi natijasida;
-
podshipnikning haddan tashqari yeyilishi;
-
podshipnik xalqasida darz va xasta paydo bo`lishi;
-
podshipnik separatorining yeyilishi;
-
vallar o`qdoshligi noto`g`ri yoki podshipnik valga qiyshiq o`rnatilgan bo`lib, podshipnikka katta yuklama tushishi natijasida;
-
uzatmalar (tasmali, zanjirli) qattiq tortilgan bo`lsa, ishlash paytida zarba va silkinish paydo bo`lishi natijasida va h.k..
Rezbali birikmalarning susayishi natijasida zarbali yuklama paydo bo`lib, bu jihoz korpusi va detallarida darz ketishi yoki sinishiga sabab bo`ladi.
Tishli uzatmalarda nuqsonlar vallar o`qdoshligining qiyshayishi, ilashma yuzalarining ifloslanib yoki moylash moddasining kamligi tufayli vujudga keladi. Ilashmaning yuqori yuklama ostida ishlashi, tishli g`ildiraklarning valga noto`g`ri qo`ndirilishi natijasida paydo bo`ladigan yon tomon va radial urilish, o`q bo`yicha g`ildirakning ko`chishi yoki qiyshayishi tishlarning sinishiga olib keladi.
Zanjirli va tasmali uzatmalarda bo`ladigan nuqsonlarga sabab: val deformatsiyasi va vallar qiyshiqligi, moylash materialining yo`qligi, shponkani qo’ndirish (посадка) noto`g`riligi, zanjir yoki tasmaning haddan ziyod tortilganligi yoki bo`shligidan iborat bo`ladi.
ASOSIY TAYANCH IBORALAR:
1. Jihozlarni ta’mirlash;
2. Mashinaning ish qobiliyati;
3. Jihoz mustahkamligi va chidamliligi;
|
4. Buzilish;
5. Nosozlik;
6. Jihozlarning ishonchliligi;
7. Detallarning yeyilishi.
|
ASOSIY TAYANCH TUSHUNCHALAR:
*Ta`mirlash (remont – fransuzcha “remonter” – to’g’rilash, to’ldirish, qayta yig’ish) – jihozlarni, texnika qurilmalari va mexanizmlani, yig’ma birlik va detallarning ishga yaroqliligini tiklash uchun o’tkaziladigan tashkiliy va texnik tadbirlar majmuasi tushuniladi.
*Harakatlanayotgan detallar yuzasi orasidagi ishqalanish natijasida vaqt o`tishi bilan detallar yuzasidan metall zarrachalar tushib, yuzalar plastik deformatsiyaga uchraydi va detal o`lchami asta-sekin o`zgarib (kamayib) boradi. Bu jarayon natijasi detallarning yeyilishi deyiladi.
*Yeyilishning asosiy xarakteristikalari: mutloq yeyilish; yeyilish tezligi; yeyilish jadalliligi; yeyilishga turg`unlik.
*Yeyilish asosan keltirib chiqaruvchi sabablarga ko`ra 4 turga bo`linadi: mexanik; termik; kimyoviy(chirish); avariyali.
*Yeyilish tezligi va hajmiga ta`sir ko`rsatuvchi sabab va omillar:
detal yasalgan material sifati; ishqalanish va qo`ndirish yuzalarining; mexanik ishlov berish sifati; moylash rejimi va sifati; detal harakat tezligi va detallarga; tushadigan solishtirma bosim kattaligi; detal ishlaydigan muhit sharoiti, harorati va boshqalar .
TAKRORLASH VA MUNOZARA UCHUN SAVOLLAR
-
Ta’mirlash deganda nima tushuniladi?
-
Buzilish va nosozlik nima?
-
Jihozlarning isonchliligini tushuntiring.
-
Jihoz detallari yeyilishini asosiy xarakteristikalari.
-
Yeyilishning kelib chiqish sabablariga ko`ra qaysi turlari bor?
-
Yeyilish tezligi va hajmiga ta`sir ko`rsatuvchi sabab va omillar.
-
Jihozlarning nosozlik va buzilishlarining foydalanish-texnik sabablari.
O`QUV-USLUBIY TARQATMA MATERIALLARIGA MISOLLAR:
-
Tayanch ibora va tushunchalar.
-
Mavzu bo`yicha asosiy formulalar va jadvallar yozuvi.
§2. 2. TA`MIRLASH ISHLARINI TASHKIL ETISH
2.2.1. Jihozni rejali-ogohlantirish ta`mirlash sistemasi. Ta`mir turlari
Jihozni rejali-ogohlantirish ta`mirlash sistemasi (ROTS) deb oldindan ishlangan reja bo`yicha bajariladigan jihozni ta`mirlashning barcha tashkiliy va texnik ishlar ko`lamiga aytiladi.
ROTSning maqsadi korxonadagi barcha turdagi mashina va apparatlarni, transport qurilmalarni, avtomatik boshqaruv va muhandislik ta`minot sistemalari ishi to`xtovsizligini ta`minlash.
ROTSning asosiy vazifasi jihozning ta`mir orasidagi xizmat muddatini uzaytirish, ta`mirga ketadigan sarf-xarajatni kamaytirish, ta`mirlash ishlari sifatini oshirish.
ROTSning asosi – barcha ta`mir ishlari oldingan tuzilgan reja asosida bajariladi.
ROTS sistemasiga quyidagi xizmat ko`rsatish va ta`mir turlari kiradi: ta`mir oralig`idagi xizmat ko`rsatish, texnik ko`rik, joriy ta`mirlash, o`rta ta`mirlash, kapital ta`mirlash.
Ta`mir oralig`idagi xizmat ko`rsatish. Bu ish har kun bajarilib, jihozni texnik to`g`ri ishlatilishini ko`rib borish va mexanizmlarni rostlash, kichik nosozliklarni yo`qotish ishlaridan iborat. Bu xizmat turi sex ishida tanaffus bo`lganda, texnologik rejimni buzmagan holda navbatchi chilangarlar tomonidan amalga oshiriladi.
Texnik ko`rik. Jihozni ishlatish davomida ish qobiliyatini quvvatlab turish va jihozni aniq ishlashini ta`minlash maqsadida jihoz texnik ko`rikdan o`tkaziladi. Bunda quyidagi ishlar bajariladi: jihozni tozalash va ishqalanish yuzalarini moylash, podshipniklar holatini tekshirish, o`lchash asboblari, uzatmalar holatini, rezba va shponkali birikmalarni tekshirish va boshqalar. Ko`rik paytida aniqlangan kichik nuqsonlan rostlash va sozlash yordamida bartaraf etiladi va navbatdagi ta`mirlash vaqtida bajariladigan ishlash ko`lamini aniqlanadi. Texnik ko`rik korxona ta`mir ishlarining reja-grafigida ko`rsatilgan muddatda, smena orasidagi tanaffuslarda yoki ish bo`lmaganda korxonaning ta`mir personali tomonidan amalga oshiriladi.
Joriy ta`mirlash. Jihozni ishlatish paytida navbatdagi rejali ta`mirgacha ish qobiliyatini kafolatli ta`minlash maqsadida joriy ta`mir o`tkaziladi. Bunda yig`ma birikma ochib yig`iladi, undagi nosozliklar aniqlanadi, yeyilgan detallar almashtiriladi yoki qayta tiklanadi, qistirmalar, zanjirlar va tasmalar holati tekshiriladi va kerak bo`lganda ta`mirlanadi yoki almashtiriladi, podshipniklar va yog`lash sistemalari tekshiriladi va tozalanadi hamda oraliqlar rostlanadi. Joriy ta`mir jihoz o`rnatilgan joyida ishlab chiqarish sexi kuchi yordamida ta`mirlash reja-grafigi asosida amalga oshiriladi. Joriy ta`mirlashni sifatli va vaqtida o`tkazish uchun javobgar shaxs sex mexanigi hisoblanadi.
Joriy ta`mirlash ishlariga ketgan sarf-xarajatlar korxona ishlab chiqarayotgan mahsulot tannarxiga qo`shiladi.
O`rta ta`mirlash. Bu ta`mirlashni bajarishdan maqsad jihozning texnik xarakteristikalarini ishlab chiqarish jarayonida yeyilgan va nuqsonga uchragan detallarni almashtirish yoki ta`mirlash yo`li bilan qayta tiklashdir. Ish hajmi jihatidan bu ta`mir turi joriy va kapital ta`mirlash o`rtasida turadi. O`rta ta`mirda jihoz o`rnatish joyida demontaj qilmasdan ochiladi va quyidagi ishlar bajariladi:
- mashina barcha mexanizmlari qisman yechilib, tekshiruvdan o`tkaziladi;
- ruxsat etilgan chegaraviy o`lchamdan ortiq yeyilgan detallar almashtiriladi yoki ta`mirlanadi;
- yeyilgan tros, zanjir, tasma va friktsion lentalar tekshiriladi va yangisiga almashtiriladi;
- barcha podshipniklar tozalanadi, tebranish va sirpanish podshipniklari reja asosida almashtiriladi;
- reduktorlar tekshiriladi va yuviladi;
- xasta bo`lgan yuzalar tozalanadi;
- tiqinlar, zichlagichlar, mahkamlovchi detallar tekshiriladi va kerak bo`lganda yangisiga almashtiriladi;
- kerak bo`lganda mashina ba`zi qismlari bo`yaladi;
- mashinani yig`ish, qismlar va mexanizmlar ishini rostlash va sinovdan o`tkazish ishlari.
O`rta ta`mirda mashina ayrim qismlarini kapital ta`mirlash mumkin. O`rta ta`mir ishlab chiqarish va ta`mirlash-mexanika sexlari ta`mirlash personali tomonidan sex mexanigi yoki bosh mexanik boshchiligida amalga oshiriladi.
Bu ta`mirga ketadigan sarf-xarajatlar, agar o`rta ta`mirlash har yili o`tkazilsa, mahsulot tannarxi hisobidan, agar ta`mirlash ishlari har yil o`tkazilmasa, sarf-xarajatlar jihozning amortizatsiyasi kamayishi hisobidan qoplanadi.
Kapital ta`mirlash. Ta`mirning eng qiyin va ko`p mehnat talab qiladigan turidir. Bunda mashina (agregat) demontaj qilinadi, butunlay birlamchi detallargacha ajratiladi va defektovka qilinadi, barcha yeyilgan detallar yangisiga almashtiriladi, shu jumladan asosiy detallar ham, bir-biriga ilashgan detallar qo`ndirilganligi va ruxsat etilgan o`lchamlari texnik shartlarga ko`rsatilgan talablarga to`g`ri kelishiga erishiladi. Mashina tashqi ko`rinishi yangilanadi. Boshqacha qilib aytganda, kapital ta`mir natijasida jihozning pasport xarakteristikalari qayta tiklanadi.
Kapital ta`mirlash ishlariga quyidagilar kiradi:
- barcha yeyilgan detal va qismlarni almashtirish yoki o`lchamlarini texnik talablarga ko`rsatilgan kattaliklarga yetkazgan holda qayta tiklash (boshlang`ich ruxsat etilgan o’lchamlar va qo`ndirmalar (посадка) ishchi chizmalari va texnik shartlar bo`yicha olinadi);
- mashina detallari va qismlarini markazlashtirish va muvozanatlashtirish;
- mashina stanina va ramasini ta`mirlash (kerak bo`lganda poydevorni ham ta`mirlash);
- quvurlarni va havo yetaklanuvchi trubalarni yopuvchi-rostlovchi armaturasi bilan birga tekshirish, tozalash va ta`mirlash;
- boshqaruvchi va nazorat qiluvchi barcha avtomatik qurilma va asboblarni rostlash yoki yangisiga almashtirish;
- kerak bo`lganda mashina qismlarini yoki hamma joyini bo`yash;
- mashinani kompleks tekshirish, rostlash va sinovdan o`tkazish.
Kapital ta`mirlash ishlari bosh mexanik boshchiligida korxona ta`mirlash sexi xodimlari tomonidan bajariladi.
Kapital ta`mirga ketgan sarf-xarajatlar jihoz amortizatsiyasi kamayishi hisobidan qoplanadi.
ROTSning rejaviy ta`mirlaridan tashqari korxonada avariya holati yuz berganda o`tkaziladigan ta`mir bo`ladi. Bu avariyali ta`mir ish hajmi bo`yicha sodir bo`lgan avariya va jihoz qanday darajada ishdan chiqishiga qarab joriy, o`rta va kapital bo`lishi mumkin. Avariya holati deb ishlab chiqarish jarayonini buzgan holda mashina detallarining sinishi yoki shikast yetishi sababli mashinaning buzilish holati tushuniladi.
Avariya holatini keltirib chiqaruvchi sabablar:
- mashina konstruktsiyasida nuqson mavjudligi va detallarining sifatsiz tayyorlanishi;
- jihozni ishlatish qoidalariga rioya qilmaslik (sifatsiz texnik xizmat ko`rsatish, texnologik jarayon talablariga rioya qilmaslik, jihozni yuqori yuklama ostida ishlatish va h.k.);
- jihozni noto`g`ri o`rnatish va sifatsiz ta`mirlash;
- jihoz ishchi qismlariga begona predmetlarning tushib qolishi va h.k.
2.2. 2. Ta`mir ishlarini tashkil etish va boshqarish
Ta`mir ishlarini rejalashda bajariladigan ishlarning hajmi, muddati va narxi ko`rsatiladi.
Ta`mirlash ishlarining muddati va hajmini aniqlash uchun har bir jihoz turi uchun ta`mir davri va ta`mirlar orasidagi vaqtni bilish kerak.
Ta`mir oralig`i davriylik strukturasi – bu rejali ta`mir va texnik ko`riklarni ma`lum vaqt va navbat bilan o`tkazish tartibidir.
Ta`mir oralig`i davriyligi deb ikki kapital ta`mir orasidagi vaqtga, yangi jihozlar uchun ishlatish boshlanashidan birinchi kapital ta`mirgacha bo`lgan vaqtga aytiladi.
Ikki ta`mir oralig`idagi davr deb reja bo`yicha ikki navbatma-navbat keladigan ta`mirlash ishlari orasidagi vaqtga aytiladi.
Ta`mir orasi davriyligi va ikki ta`mir oralig`idagi davr har bir tur jihoz uchun alohida belgilanadi va bu jihoz detallarining xizmat muddati hamda korxona turiga bog`liq.
Dt = Xm / Vf (2.2.1)
bu yerda Dt - ikki ta`mir oralig`idagi davr muddati (oy yoki yil); Xm - detallar xizmat muddati; Vf - haqiqiy ishchi vaqt fondi.
O`rtacha haqiqiy ishchi vaqt fondi smenada uzluksiz ishlovchi jihozlar uchun 2.2.1-jadvalda keltirilgan.
Konstruktiv, texnologik yoki boshqa sabablarga ko`ra smenada davriy ishlovchi jihozlar uchun bu ko`rsatgich ishlab chiqarish ma`lumotlariga qarab belgilanadi.
2.2.1-jadval. Haqiqiy ishchi vaqt fondining jihozni ishlatish smenasiga bog`liqligi
-
Ishchi vaqti fondi, soat
|
Jihozni ishlatish smenasi
|
I
|
II
|
III
|
Oylik
|
175
|
350
|
525
|
Kvartal
|
525
|
1050
|
1575
|
Yarim yillik
|
1050
|
2100
|
3150
|
Yillik
|
2100
|
4200
|
6300
|
Detallarni xizmat muddati normativlar asosida, agar ular bo`lmasa - ishlab chiqarish tajribaviy va statistik ma`lumotlarni yig`ib tahlil qilish bilan aniqlanadi.
Ta`mir ishlarining yillik reja-grafigini tuzish uchun:
1) O`tgan yilda qachon jihoz oxirgi rejali ta`mirlanganligini bilish;
2) Jihozni texnik ko`ruvdan o`tish va ta`mirlash davriyligini tuzish kerak.
Masalan, xamir bo`luvchi mashina uchun texnik ko`ruv va ta`mirlash davriyligi quyidagicha:
Faraz qilamizki, jihozni oxirgi marta o`tgan yili oktyabr oyida birinchi joriy ta`mir o`tkazilgan.
Demak, ta`mirlash davriyligining grafigiga qarab xamir bo`luvchi mashinaning ta`mirlash reja-grafigi 2.2.2-jadvaldagidek bo`ladi.
Ta`mir ishlarini tashkil etish uslublariga quyidagilar kiradi: markazlashtirilgan ta`mir, markazlashtirilmagan ta`mir va aralash ta`mir uslublari.
Markazlashtirilgan ta`mirlash uslubida barcha ta`mirlash ishlari korxona ta`mirlash-mexanika sexi yoki maxsus ta`mirlash korxonalari tomonidan industrial asosda amalga oshiriladi. Bunda barcha ta`mirlash ishlari, shu jumladan jihozning murakkab qismlarini kapital ta`mirlash, jihozni takomillashtirish va ta`mirdan keyin o`rnatish, ehtiyot va butlovchi qism hamda detallar, murrakkab bo`lmagan mexanizmlar, qurilmalarni tayyorlash ishlari ushbu sex yoki maxsus ta`mirlash korxonasi ishchi-mutaxassislari tomonidan bajariladi.
2.2.2-jalval. Ta`mirlash ishlarining yillik reja-grafigi
SHAKL № R-8
Korxona__________________________ "Tasdiqlayman" "___"__________200___y. Bosh muhandis ______________
20__ yil uchun ta`mirlash ishlarining reja-grafigi
Ob`ekt
|
Ob`ektning inventar raqami
|
Ta`mirlash turi:
T- texnik ko`rik
J- joriy ta`mir
K-kapital ta`mir
|
Ta`mir va texnik ko`rikning kalendar rejasi (yil boshidan boshlab oylarning tartib raqami)
|
Xamir bo`luvchi mashina
|
45
|
T - o`nta
J - ikkita
K - bajarilmagan
|
Т- Т -Т- J2 -Т- Т-Т- Т -Т - J3 - Т - Т
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
|
Bosh mexanik ______________________ (imzo)
Sex boshlig`i ______________________ (imzo)
Markazlashtirilmagan ta`mirlashda barcha ta`mirlash va texnik xizmat ko`rsatish ishlari korxona ishlab chiqarish sexi mexanigi boshchiligida shu sex chilangar va ishchilari tomonidan bajariladi. Korxona ta`mirlash-mexanika sexi tomonidan bu uslubda faqat ehtiyot qismlar tayyorlab beriladi. Bu uslub ishlab chiqarish quvvati katta bo`lmagan va har xil rusumli jihozlari ko`p bo`lgan korxonalarda qo`llaniladi.
Ta`mirlashning aralash uslubida texnik xizmat ko`rsatish va kapital ta`mirdan tashqari boshqa ta`mirlash ishlari korxona ishlab chiqarish sexi ishchi-chilangarlari tomonidan, kapital ta`mirlash esa korxonaning ta`mirlash-mexanika sexi tomonidan bajariladi.
Ta`mirlash ishlarining qaysi uslubini tanlash korxonaning ishlab chiqarish quvvatiga, jihozning murakkabligiga, korxonaning ta`mirlash uskunalari va qurilmalari bilan ta`minlanganligiga, ta`mirlash ishchilari shtatiga hamda ular malakasiga bog`liq holda korxona bosh muhandisi va bosh mexanigi tomonidan bajariladi.
Ta`mirlash ishlariga tayyorgarlikning asosiy shartlaridan biri – bu ta`mirlash ishlari olib borish texnologiyasini ishlab chiqish hisoblanadi. Bunda ta`mirlashning individual, tugunli, ketma-ket tugunli va agregat usullari qo`llaniladi.
Individual ta`mir usulida jihozdan ta`mirlash paytida yechib olingan detal yoki tugunlar ta`mirlanib, shu jihozning o`ziga o`rnatiladi (ta`mirga yaroqsiz detallar yangisiga almashtiriladi). Bu usulning kamchiligi – detal va tugunlarni ta`mirlash paytida jihoz to`xtab turadi, ta`mir tannarxi katta bo`ladi va qisqa muddat ichida detallarni ta`mirlab mashinani yig`ib ishga tushirish uchun yuqori malakali mutaxassislar talab etiladi.
Tugunli ta`mir usulida nosoz detal va tugunlar ehtiyot qismlar hisobidan almashtiriladi, yechib olingan detal va tugunlar ta`mirlanadi va ehtiyot qism sifatida saqlanadi. Bu usul bir turdagi jihozlarni ta`mirlashda qo`llaniladi. Bu usul jihozni ta`mirlashda to`xtab turish vaqtini qisqartiradi.
Ketma-ket tugunli ta`mirlash usulida hamma tugunlar bir vaqtda ta`mirlanmaydi, balki detallarning xizmat muddatiga qarab ketma-ket ta`mirlanadi. Ta`mir ishlari asosan ish vaqtidan tashqari vaqtda olib boriladi.
Agregat ta`mirlash usulida ta`mirlanadigan jihoz fundamentdan olinib, o`rniga oldindan ta`mirlangan yoki yangi shu rusumdagi jihoz o`rnatiladi. Fundamentdan olingan jihoz ta`mirlash uchun ta`mirlash ustaxonasiga yuboriladi. Bu usulni amalga oshirish uchun korxonaning mashina parki katta bo`lishi kerak. Bu usul ta`mirlash ishlarini butunlay mexanizatsiyalashtirish va tannarxni kamaytirish imkonini yaratadi. Bu usulni yaxshi ta`mirlash bazasiga ega bo`lgan korxonalarda demontaj, montaj va transportlash ishlari katta bo`lmagan nisbatan kichik o`lchamli jihozlarni ta`mirlashda qo`llash maqsadga muvofiq bo`ladi.
2.2.3. Korxona bosh mexanigi vazifalari
Ishlab chiqarish korxonasida jihozlarni o`rnatish, sozlash, foydalanish va ta`mirlash ishlari uchun javobgar shaxs korxona bosh mexanigi hisoblanadi. Bosh mexanik xizmat vazifasi yuzasidan quyidagi ishlarni tashkil qilishi kerak:
-
Jihozni texnik nazorat qilish (texnologik, sanitary-texnik, metall kesuvchi stanoklar, energetik bo`lmagan taqdirda, sovutgich, isitgich va elektr jihozlarni);
-
Korxonaga keladigan jihozlarni hisobga olish, moddiy va ma`naviy eskirgan mashina va qurilmalarni o`z vaqtida almashtirish va to`ldirish ishlarini tashkil etish;
-
Texnologik jihozlarni to`g`ri ishlatilishini tekshirish (tekshirish sex va uchastka boshliqlari bilan birga olib boriladi);
-
ROT sistemasi ishlarining oylik, yillik rejasini tuzish va uni bajarilishini ta`minlash;
-
Nuqson varaqasini va kapital ta`mir smetasini tuzish;
-
Asosiy va yordamchi korxonalarda jihozni o`z vaqtida ta`mirlash va o`rnatish; jihozning o`z vaqtida ishga tushishini nazorat qilish;
-
Bino va qurilmalar texnik holatini nazorat qilish va ularni ta`mirlash hamda kengaytirish ishlarini olib borish;
-
Avariya sabablarini tekshirish, avariya oldini olish va uning asoratlarini yo`qotish ishlarini tashkil qilish;
-
Korxonani issiq va sovuq suv, bug`, sovuqlik, elektrenergiya, qisilgan havo bilan ta`minlash, hamda isitish, ventilyatsiya, kanalizatsiya, suv ta`mirlash tizimining benuqson ishlashini ta`minlash;
-
Jihoz, bino va qurilmaning pasportini tuzish;
-
Korxona o`z kuchi bilan qilinadigan qurilish va montaj ishlari, rekonstruktsiya, texnik jihozlash ishlarining reja va smetasini tuzish.
ASOSIY TAYANCH IBORALAR:
1. Jihozni rejali-ogohlantirish ta`mirlash sistemasi;
2. Texnik xizmat ko’rsatish;
3. Texnik ko`rik;
4. Joriy ta`mir;
5. O’rta ta`mir;
|
6. Kapital ta`mir;
7. Ta`mir oralig`i davriylik strukturasi;
8. Ta`mir oralig`i davriyligi;
9. Ikki ta`mir oralig`idagi davr.
|
ASOSIY TAYANCH TUSHUNCHALAR:
*ROTS sistemasiga quyidagi xizmat ko`rsatish va ta`mir turlari kiradi: ta`mir oralig`idagi xizmat ko`rsatish; texnik ko`rik; joriy ta`mirlash; o`rta ta`mirlash; kapital ta`mirlash.
*Ta`mir oralig`i davriylik strukturasi – bu rejali ta`mir va texnik ko`riklarni ma`lum vaqt va navbat bilan o`tkazish tartibidir.
*Ta`mir oralig`i davriyligi deb ikki kapital ta`mir orasidagi vaqtga, yangi jihozlar uchun ishlatish boshlanashidan birinchi kapital ta`mirgacha bo`lgan vaqtga aytiladi.
*Ikki ta`mir oralig`idagi davr deb reja bo`yicha ikki navbatma-navbat keladigan ta`mirlash ishlari orasidagi vaqtga aytiladi.
*Ta`mir ishlarini tashkil etish uslublari; markazlashtirilgan ta`mir; markazlashtirilmagan ta`mir; aralash ta`mir uslubi.
*Ta`mirlash ishlarini olib borish usullari: individual; qismli yoki tugunli; ketma-ket qismli yoki ketma-ket tugunli; agregat usullari
TAKRORLASH VA MUNOZARA UCHUN SAVOLLAR
-
Rejali ogohlantirish ta`mirlash sistemasi deb nimaga aytiladi?
-
ROTS ning maqsadi, vasifasi nimadan iborat?
-
ROTS asosini nima tashkil qiladi?
-
ROTSdagi ta’mir turlarini ayting.
-
Ta`mirlash davri deb nimaga aytiladi?
-
Texnik xizmat ko`rsatish davriyligi deb nimaga aytiladi?
-
Jihozni ta’mirlash yillik reja-grafigini tuzishni tushuntiring.
-
Ta’mirlash usullari va uslublari.
-
Korxona bosh mexanigi vazifasi nimalardan iborat?
O`QUV-USLUBIY TARQATMA MATERIALLARIGA MISOLLAR:
-
Tayanch ibora va tushunchalar.
-
Mavzu bo`yicha asosiy formulalar va jadvallar yozuvi.
|
