Yangi o’quv materialini mustahkamlash

110 
13 - Mavzu: Kreditning zarurligi, mohiyat va funksiyalari
Reja: 
1. Kredit tushunchasi. 
2. Kreditning zarurligi va mohiyat. 
3. Kreditning asosiy tamoyillari. 
Tayanch so’z va iboralar:
Kredit, kreditning imkoniyati, kreditning funksiyasi 
bank
Kreditning mohiyatiga qator iqtisodchi olimlar tegishli ta’riflarni shakllantirgan. 
Xususan, Shegorsova V.A. tahriri ostida tayyorlangan darslikda, 
―Kredit - qaytarish va to’lov sharti bilan qarzdorga vaqtinchalik foydalanish 
maqsadida pul mablag’i yoki moddiy buyum ko’rinishida berish jarayonida vujudga 
keladigan iqtisodiy munosabatlar tizimidir‖ tarzidagi ta’rifi shakllantirilgan. Professor 
O.I.Lavrushin tahriri ostida nashr etilgan darslikda kreditning mohiyatga aniq ta’rif 
berilmagan. Biroq, ularning fikricha, kredit ijtimoiy munosabatlarning bir ko’rinishi 
bo’lib, iqtisodiy kategoriyadir. Shu bilan birga, kredit turlicha ijtimoiy munosabatlarda 
emas, balki iqtisodiy munosabatlarni aks ettiruvchi qiymatning harakati jarayonida 
namoyon bo’ladi.
Kreditning mohiyatni yanada aniqroq va to’liqroq ochib berishda uning subyektiv va 
obyektiv mohiyatga e’tibor qaratish lozim. Kredit munosabatlarining vujudga kelishida, 
shuningdek, uning mohiyatni ochib berishda kreditning subyektiv mohiyat ham alohida 
o’rin tutadi. 
Kreditning subyektiv mohiyat bir - biriga bog’liq bo’lgan ―kreditor va ―kredit 
oluvchining munosabatlarida namoyon bo’ladi. ―Kreditor va ―kredit oluvchi 
o’rtasida vujudga keladigan munosabatlarning asosida tovar - pul aylanmasi yotadi. 
Jamiyat da vaqtinchalik bo’sh mablag’larning mavjudligi va tovar aylanmasining 
mavjudligi kredit va qarz oluvchining manfaatlarini bir - biriga to’qnashishiga xizmat 
qiladi. Agar, ushbu manfaatlar bir - biriga mos kelsa ular o’rtasida kredit munosabatlari 
vujudga keladi. 
Kreditor - kredit munosabatlarini tashkil etishda kredit beruvchi sifatida maydonga 
chiqadi. Kreditor pul mablag’larini vaqtinchalik foydalanishga beruvchi subyektlar 
hisoblanadi. Ma’lumki, jamiyat faoliyatining asosini ishlab chiqarish tashkil etadi. 
Ishlab chiqarishni uzluksizligini ta’minlashda esa kreditning o’rni muhim hisoblanadi. 
Boshqacha aytganda korxonalarning bozor iqtisodiyoti sharoitida ish yuritishida 
ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlash, korxonaning asosiy va aylanma 
fondlarining aylanishini to’xtab qolishiga yo’l qo’ymaslik, korxonalarni moliyaviy 
resurslari bilan ta’minlash, korxonalar tomonidan tovar maxsulotini sotganda, sotilgan 
tovar uchun to’lov summasini olish va boshqa obyektiv va subyektiv sabablar 
kreditning zarurligiga olib keladi. 
Kredit 
(lotincha - ishonish - verit, doveryatsiya) deganda o’z egalari qo’lida 
vaqtincha bo’sh turgan ayrim qiymat yoki pul mablag’larining boshqalar tomonidan 
ma’lum muddatga haq to’lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish yuzasidan 
kelib chiqadigan munosabatlar tushuniladi. 

111 
Shu va boshqa xolatlar tovarlarni kreditga sotishga olib kelgan. Kredit tovar ishlab 
chiqarishning va tovar muomilasining ajralmas qismi bo’lib hisoblanadi va uning 
rivojlanishi bilan bog’liq. Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan pul shaklidagi 
kredit paydo bo’ldi. Keyinchalik kredit berish mustaqil faoliyatga aylanib, uning asosiy 
funksiyasi bo’lib pul egalari va unga vaqtincha muxtoj bo’lganlar o’rtasidagi 
vositachilikdir. Hozir bu faoliyat maxsus malaka va texnikaga ega bo’lgan maxsus 
ixtisoslashgan muassasalar-banklar tomonidan amalga oshirilmoqda. 
Kreditning imkoniyati va zarurligi shu bilan bog’liqki korxonalar maxsulot sotishda, 
xodimlarga mehnat haqi hisoblanganda, korxona va jismoniy shaxslar o’z pullarini 
banklarda saqlashi va boshqa hollarda vaqtinchalik bo’sh bo’lgan pul mablag’lari 
bo’lgani xolda boshqa korxona va tashkilotlarda o’z faoliyatlarini uzluksizligini 
ta’minlash uchun tegishli pul mablag’iga ehtiyoj sezadi. Bu holat qishloq xo’jalik 
korxonalariga ham tegishli bo’lib, bu ishlab chiqarishni mavsumiyligi, maxsulot ishlab 
chiqarish vaqti bilan uni sotish hajmini ko’pchilik maxsulotlar bo’yicha mos kelmasligi, 
sotilgan maxsulotlarga pulni o’z vaqtida kelib tushmasligi va boshqa xolatlar ularni 
kreditdan foydalanishni taqozo etadi. 

Download 4,02 Mb.