muvaffaqiyatsizlik achchig’ini birga tortishga tayyor bo’lish
Mavzu: Internet texnologiyasi. Internet ilovalarini ishlab chiqish haqida asosiy
tushunchalar
Reja:
1.Internet texnologiyasi.
2.Internet ilovalarini ishlab chiqish haqida asosiy tushunchalar
Internet (lotincha: inter – aro va net – tarmoq) – standart internet protokoli (I)
orqali maʼlumot almashuvchi kompyuter tarmoqlarining butunjahon va omma
uchun
ochiq
toʻplamidir.
Bu
maʼlumotlarning
asosiy
tashuvchi
protokoli TCP/IP dir. TCP/IP oʻzaro bogʻliq protokollar yigʻindisi boʻlib,
internetda maʼlumot tarqalishida asosiy oʻrin egallaydi. Internet tarmogʻini
minglab akademik, davlat, tijorat va xonadon tarmoqlari tashkil etadi.
Internet elektron
pochta, chat hamda
oʻzaro
bogʻlangan
sahifalar
va
boshqa Butunjahon oʻrgimchak toʻri servislaridan tashkil topadi.
Internet — katta (global) va kichik (lokal) kompyuter tarmoqlarini oʻzaro
bogʻlovchi butunjahon kompyuter tizimi. Unda geografik oʻrni, zamon va
makondan qatʼiy nazar, ayrim kompyuter va mayda tarmoqlar oʻzaro hamkorlikda
global informatsiya infratuzilmasini tashkil etadi. Qaydnomalar tizimi bilan
boshqariladigan barcha hosila tarmoqlar hamkorlikda isteʼmolchilarga ma'lumotni
saqlash, eʼlon qilish, joʻnatish, qabul qilish, izlash va maʼlum boʻlgan barcha
variantlar (matn, tovush, videotasvir, fotosurat, grafika, musiqa tarzida va b.
koʻrinishlar) da axborot almashinishga imkon yaratadi.
Internet tizimi 20-asr. 60-yillarida paydo boʻldi. Oʻsha paytlarda Amerika mudofaa
departamenti tashabbusi bilan kompyuterlar telefon tarmoqlariga ulana boshladi.
Dastlab, bunday faoliyat takomillashtirilgan loyihalar agentligi (AKRA)
tadqiqotlari doirasida olib borildi. Bu tadqiqotlar sovuq urush avj olgan davrga
toʻgʻri keldi. AQSH mudofaa departamenti urush boʻlib qolgan taqdirda oddiy
kommunikatsiya vositalari ishdan chiqqudek boʻlsa, oʻrniga yangi qoʻshimcha
kommunikatsiya vositalarini izlash bilan faol shugʻullandi. 60-yillar oxiri va 70-
yillarda Internet tarmogʻi uncha keng rivojlanmadi. Dastlabki oʻn yillik xalqaro
tarmoq, asosan, harbiylar va yirik olimlarning shaxsiy elektron liniyalari faoliyati
doirasi bilan cheklandi. Internetning beqiyos rivojlanish surʼati davlat, taʼlim,
akademik va ijtimoiy tuzilmalarning oʻziga xos umumiy moliyaviy va intellektual
ulushiga bogʻliq boʻldi.
20-asr 70-yillarida turli tarqoq kompyuterlar tarmoqlari orasida informatsiyani
uzatish va almashinish qoidalari tizimi ishlab chiqildi. Bular oʻzaro hamkorlikka
doir qaydnomalar – Internetworking protocols (IP) boʻlib, global tarmoqni
takomillashtirish uchun qulay muhit yaratdi. IP oʻrnatgan tartibga koʻra, har
qanday alohida tarmoq informatsiyani koʻp tarmoqlar orqali "birinchi punktdan to
oxirgi punktgacha" yetib borishini nazorat qilishi lozim. Shuning uchun Internet
negizini tashkil qiladigan qaydnomalar tizimi, xususan, Transmission Control
Protocol (TCP), File Transfer Protocol (FTP) ichida IP muhim qaydnomalardan
biri hisoblanadi.
Internet rivojlanishining dastlabki bosqichida uni, asosan, AQSH mudofaa
departamenti mablagʻ bilan taʼminlagan. 70-yillar oxiriga kelib esa, asosan, uch
taʼminlash manbai ajralib turdi: xukumat, un-tlar va tadqiqot laboratoriyalari (shu
jumladan mustaqillari ham).
80-yillarda Internet oʻziga xos tarzda universal koʻlamlargacha rivojlana boshladi.
Oʻsha davrda Internet vositasida uzatiladigan informatsiyaning oʻsishi "oyiga 20
foizdan koʻpaytirib borish" shiori ostida bordi. Mac, AQSH ning asosiy tarmogʻi
bir sekundda 165 mln. bayt informatsiyani qayta ishlaydi va uzatadi. Bu surʼat bir
sekundda "Brittanika" ensiklopediyasi"ni uzatish uchun yetarli. 80-yillar
oʻrtalarida Internetni jamoat va tijorat tarmoklariga ulash natijasida Internet tizimi
ham koʻlam, ham sifat jihatidan rivojlandi. 90-yillarda Internet tizimini boshqarish
borasida tub oʻzgarishlar yuz berdi.
Internet standartlar tizimi hisoblanadi. U oʻz faoliyatida oʻzini oʻzi rostlab turish,
oʻzini oʻzi boshqarish falsafasiga rioya qilib foliyat yuritadi. Hozirgacha uni
boshqarib turadigan yagona tashkilot yoʻq. Uning faoliyatiga doir qoidalar kirish
mezonlari sifatida ishlab chiqilgan. Texnik masalalar esa "Internet Engineering
Forse (IETL) kompaniyasining faol ishtirokida hal qilinadi, barcha standartlar
"Internet Architecture Board" (IAB) kompaniyasi tomonidan qabul qilinadi. 20-
asrning oxirgi oʻn yilligida Internet tizimi beqiyos darajada oʻsdi. Agar 80-yillar
oxirida Internet tizimiga taalluqli 28000 dan ortiq asosiy kompyuterlar faoliyat
koʻrsatgan boʻlsa, 90-yillar oxiriga kelib ularning soni oʻnlarcha mln.gayetdi.
Internet xizmatidan foydalanuvchilar soni butun yer yuzi boʻyicha 160 mln. kishini
tashkil qildi (1999).
Shveysariyadagi yadro tadqiqotlari markazlaridan biri multi-media tizimining
tarqoq kompyuterlarini yagona tarmoqqa "bogʻlash"ning ancha takomillashgan
usulini ishlab chikdi. U "World Wide Web" ("Jahon oʻrgimchak uyasi") tizimida
oʻz aksini topdi. Bu tizim Internetni oʻziga xos ommaviy axborot vositasiga
aylantirdi
hamda
u
informatsiya
texnologiyalari,
radio
eshittirish va
telekommunikatsiya imkoniyatlariga ega boʻldi. Endi Internet faqat matnni emas,
balki tasvirni, suratlarni, rasmlarni, tovush va videotasvirlarni ham uzatishga,
voqea yuz berayotgan joydan toʻgʻridantoʻgʻri olib berishga ham qodir.
Internet barcha anʼanaviy informatsiya tizimlari – telekommunikatsiya,
teleradioeshittirish, informatsiyalarni xalqaro miqyosda faol almashtirish va h.
k.ning texnologik imkoniyatlarni uygʻunlashtirib qoʻllanganligi uchun u bir necha
vazifani – informatsiya va bilimlar manbai; ommaviy axborot vositasi, insoniyat
faoliyatining barcha sohalari (shu jumladan, taʼlim-tar-biya, siyosiy, ijtimoiy,
iqtisodiy, madaniy, sayyohlik va h. k.) ga taal-luqli informatsiya xizmatlari tizimi;
istiqbolli bozor va milliy kom-paniyalarning xalqaro informatsiya maydoni va
jahon bozoriga eng tejamli va tezkor usulda qoʻshilish imko-nini beradigan vosita
vazifasini oʻtaydi.
Jamoat va tijorat tuzilmalari uchun Internetdan foydalanish imkoniyati oshgan sari
provayderlar (Internet bilan aloqa oʻrnatishga xizmat koʻrsatadigan kompaniyalar),
Internet informatsiyasi isteʼmolchilari soni ham koʻpaymoqda, informatsiya
manbai va ommaviy axborot vositasi sifatida Internet ommalashmoqda. Bularning
barchasi noshirlar, jurnalistlar, informatsiya agentliklari, i. ch. xamda savdo
kompaniyalari va firmalari muhitida raqobatning shakllanishiga ijobiy taʼsir qiladi.
Telefon simlaridan tashqari, optik tolali kabellar, radio tarmogʻi yoki sunʼiy
yoʻldosh orqali Internetga chiqish mumkin boʻldi. Buning uchun Internet bilan
aloqa oʻrnatishga xizmat koʻrsatadigan kompaniyalar – provayderlar boʻlishi
lozim. Oʻzbekistonda Internetga ulashga doir informatsiya xizmatlari 1997-yildan
koʻrsatila
boshladi.
Dastlab
Naytov
(http://www.naytov.com),
Uznet
(http://www.uznet.net Arxivlandi 2013-02-16 Wayback Machine saytida.) yoki
Istlink (http://www.eastlink.uz Arxivlandi 2020-06-12 Wayback Machine saytida.)
kabi provaydkompaniyalar faoliyat boshladi (1999). Oʻzbekistonda jadal
rivojlanayotgan kompyuterlashtirish va avtomatlashtirish sohalari Internet
tarmogʻining aloqa funksiyasidan keng foydalanishga imkon beradi. Internetga
ulangan abonent uydagi yoki ishxonadagi kompyuter orqali, aytaylik, AQSH,
Avstraliya yoki Afrikadagi kompyuterlarga kiritilgan xilma-xil mavzudagi
maʼlumotlarni matn, surat yoki videotasvir koʻrinishida olishi mumkin. Bu
maʼlumotlar Internet tizimiga oldindan kiritiladi. Dunyoning turli chekkalarida
joylashgan maxsus ixtisoslashgan kompaniyalar qidiruvni tezlashtirishga yordam
beradi. Ular "qidiruv dvigateli" deb ataladi, maʼlumotlarning mundarijasini
maʼlumotnoma (spravochnik) kabi saqlaydi va oʻsha maʼlumotlar joylashgan
"Internet adresi"ni abonentga beradi. Mazkur adres boʻyicha maʼlumotlar "Internet
varaqchalari" da saqlanadi. Abonent biror maʼlumotni, mas, "paxta" soʻzini qidiruv
dvigateli orqali qidirsa, shu soʻzga tegishli maʼlumotlarni, paxta bilan ish olib
boradigan kompaniyalar roʻyxatini yoki jahon birjasida paxtaning narxini abonent
kompyuterida chiqarib beradi. Internet varakchalari shaxsiy va rasmiy boʻlishi
mumkin. Shaxsiy varaqchalar alohida shaxslar tomonidan tuziladi va shu shaxslar
haqidagi maʼlumotlarni oʻz ichiga oladi. Rasmiy varaqchalar idoralar, tashkilotlar,
kompaniyalarga tegishli boʻladi, ularda hukumat idoralariga doir maʼlumotlar
saqlanadi. Internet orqali savdo-sotiq ishlari, kom-paniyalar xizmatlarini yoki
mahsulotlarni reklama qilishni keng yoʻlga qoʻyish, Internet varaqchalarida
suratlar bilan berilgan mahsulotlarni harid qilish mumkin.
Xalqaro Internet tizimida Oʻzbekiston haqida ham maʼlumotlar bor. Rasmiy
varaqchalardan Oʻzbekiston hukumati varaqchalari, Oʻzbekistonning AQSH dagi
elchixonasi varaqchalari va b. koʻplab rasmiy varaqchalar mavjud. Ularda
Oʻzbekiston Respublikasiga tegishli deyarli barcha maʼlumotlar bor. Bulardan
tashqari, Oʻzbekistonga taalluqli shaxsiy varaqchalar ham mavjud: "Umid"
varaqchasi, oʻzbek estradasi haqidagi varaqcha va boshqa 2000-yil fevral oyidan
boshlab Internet efiriga Oʻzbekiston televideniyesi (Oʻz TV)ning "Axborot"
dasturi chiqa boshladi, Oʻz TV sayti tuzilgan va takomillashtirilmoqda.
Informatsiya resurelariga oid koʻp masalalarni respublikadagi yirik kutubxonalar
shu sohadagi Internet tarmogʻi koʻlamiga suyangan holda hal qiladi. Mas, Tibbiyot
kutubxonasi,
Respublika
ilmiy-texnika
kutubxonasi, Oʻzbekiston fanlar
akademiyasining Asosiy kutubxonasi va boshqa.
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Internet"ning xalqaro axborot
tizimlariga kirib borishni taʼminlash dasturini ishlab chiqishni tashkil etish chora-
tadbirlari toʻgʻrisida"gi qarori (2001) Oʻzbekistonning bu borada xalqaro miqyosda
oʻz mavqeiga ega boʻlishiga xizmat qiladi. Oʻzbekistonda maʼlumotlarni uzatish
milliy tarmogʻi OʻzPAK Davlat kompaniyasi va OʻzNET tarmogʻidan iborat.
Internetdan
foydalanuvchilar
soni,
mas, AQSH da
55
mln., Xitoyda 55
mln., Yaponiyada 8
mln.dan
oshib
ketdi.
Keyingi
oʻrinlarni Angliya, Kanada, Germaniya davlatlari egallagan, RF millionli chegarani
egallamoqda. Oʻzbekistonning deyarli barcha hududlarida xalqaro Internet
tarmogʻiga ulanish Oʻz PAK Davlat kompaniyasining xalqaro kanallari orqali
taʼminlanadi. Respublikada 50 ga yaqin Internet-provayder roʻyxatga olingan.
Oʻzbekistonda Internetdan foydalanuvchilar soni 300000 dan ortiq. Internet
tizimida Oʻzbekistonning 300 dan ortiq sayti faoliyat koʻrsatmoqda (2002).
[1]
Internet yaratilish tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
1950-chi yillar davomida barcha kompyuterlarni yagona kommunikatsion
tarmoqqa ulash ehtiyoji tugʻildi. Bu ehtiyoj markazlashmagan toʻr, navbat
nazariyasi va paketlar kommutatsiyasi kabi sohalarda tadqiqotlarni olib borishga
olib keldi. Bu voqealarning natijasida AQShda ARPANETning paydo boʻlishi
voqealarning keyingi rivojlanishiga turtki boʻldi.
Dastlabki TCP/IP protokoliga asoslangan tarmoq tizimi 1984-yil AQSh Milliy
Fanlar Akademiyasida yaratilib, keyinchalik u NSFNet loyihasiga aylandi. 1995-
yil internetning tijorat versiyalari paydo boʻla boshladi.
1991-yil CERN Butunjahon oʻrgimchak toʻri loyihasini eʼlon qildi. Bu voqea Tim
Berners-Lee tomonidan HTML, HTTPlarning yaratilishi
va CERNda dastlabki
veb-sahifalarni paydo boʻlishidan 2 yil keyin sodir boʻldi. 1993-yil birinchi
internet brauzer Mosaicning 1.0 versiyasi paydo boʻldi va 1994-yilda internetga
ommaviy qiziqish tugʻila boshladi. 1996 yildan internet soʻzidan keng foydalana
boshlandi, biroq u asosan, Butunjahon oʻrgimchak toʻrini anglatadi.
Shu bilan birga internet 10 yil ichida juda tez tarqalib ketdi, uning ochiq
arxitekturaga asoslanganligi, birovning mulki emasligi, markaziy boshqaruvning
yoʻqligi uni organik rivojlanishiga sabab boʻldi. hozirda internet insoniyatning eng
katta texnologik yutuqlaridan biri sifatida tan olindi.
| 