O’quv – uslubiy majmua oliy ta’lim muassasalari o’qituvchilari va talabalari, umumiy fizika, nazariy fizika, astronomiya fanlarini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarini qo’llash jarayonlariga qiziquvchilar uchun mo’ljallangan

77 
nazariyasiga asosan elektron atomda tebranma harakat qilgani uchun atom 
monoxromatik elektromagnit tо‘lqin sochadi.
Bu elektromagnit tо‘lqin chastotasi elektronning tebranish chastotasiga tо‘g‘ri 
keladi. Tomson shu atom modeli bilan atomning nurlanish spektri chiziqli bо‘lishini 
tushuntirib berdi. G.N.Lorens, Tomsonning bu atom modeli asosida yorug‘lik 
dispersiyasining elektron nazariyasini yaratdi. Bu nazariya normal va anomal 
dispersiyalarini tushuntirib berdi. О‘z vaqtida Tomson modeli fizikada muhim rol 
о‘ynaydi. Ammo bu model uzoq yashamadi. 
Ingliz olimi Rezerfordning radioaktiv moddalardan chiquvchi 

- zarrachalarini 
yupqa metal qatlamidan о‘tganda sochilishini о‘rganib, 1911 yilda atom tuzilishining 
yangi modelini yaratdi. Rezerford atom tuzilishini quyidagicha faraz qildi: 
atomning 
nihoyat kichik sohasida musbat zaryad joylashgan, uning atrofidagi atomning barcha 
sohasi esa manfiy zaryadli elektronlar bulutidan iborat bо‘lib, bu elektronlarning 
tо‘liq zaryadi musbat zaryadga miqdoran teng. 
Rezerford yuqoridagi tajriba natijalari asosida atomning yadro modelini yaratdi. 
Bu modelga binoan atom markazida musbat zaryadlangan yadro («mag‘iz» degan 
ma’noni anglatadi) joylashgan. Yadro bilan elektronlar о‘zaro ta’sirlashishi natijasida 
elektronlar yadro atrofida aylana shaklidagi orbitalar bо‘ylab aylanma harakat 
qiladilar. Yadro kuchlari maydoni markazga intilma kuch vazifasini bajaradi. Yadro 
atrofida aylanayotgan elektron uchun Nyutonning III qonuni quyidagi kо‘rinishda 
yoziladi: 
r
m
r
е
e
2
2
0
2
4


=
(27.1) 
bu yerda 

– elektronning orbitadagi tezligi, 
e
m
– elektronning massasi, 
e
– elektron 
zaryadi, 
r
– orbita radiusi, 
0

=8,85

10
-12
F/m
– elektr doimiy. Elektronlarning 
umumiy zaryadi, yadrodagi musbat zaryadlarning umumiy zaryadiga teng bо‘lgani 
uchun atom elektr zaryadiga ega emas. 
Rezerford tajribaga va atom yadro modeliga asoslanib atom zaryadini va 
о‘lchamini aniqlashga muvaffaq bо‘ldi. Yadroning zaryadi elektron zaryadiga karrali 
bо‘lib, 
Ze
q
+
=
(27.2) 
ekanligi aniqlandi. Bu yerda 
Z
– elementning Mendeleyev davriy sistemasidagi tartib 
raqami. Rezerford ana shu narsaga aniqlik kiritadiki, elementning davriy sistemadagi 
о‘rni Mendeleyev kо‘rsatganidek, uning atom massasi bilan emas, balki yadro zaryadi 
bilan aniqlanadi. Rezerford ayrim elementlarning davriy sistemadagi о‘rniga 
tuzatishlar kiritdi, ya’ni ularning tartib raqamlarini о‘zgartiradi. Rezerford tadqiqotlari 
yadro о‘lchami (10
-13
sm
) ni aniqlashga imkon berdi. 
Ammo atom tuzilishi tо‘g‘risidagi Rezerford modeli klassik fizika qonunlari 
doirasida joylashmaydi. Bu model yadro atrofida aylanayotgan elektronning orbitasi 
nima sababdan turg‘un ekanligiga ham javob bera olmaydi. Atom sochilayotgan 
yorug‘lik spektri ham uzluksiz bо‘lmay, balki chiziqlidir. Daniyalik fizik Nils Bor 
M.Plankning kvant energiyasi haqidagi ta’limotini va tajribada kuzatilgan vodorod 
atomi spektral seriyalarini о‘rganib, atom tuzilishining yangi nazariyasini yaratdi.

78 
Atomning energetik holatlarining diskretligi tо‘g‘risidagi tasavvvurga tayanib, 
N.Bor 1913 yilda Rezerfordning atom modeliga о‘sha vaqtda tajribada kuzatilgan 
vodorod atomi spektri va nurlanish kvanti tushunchalarini mohirlik bilan 
umumlashtirib, atomning yangi nazariyasini yaratdi. Bor о‘zining atom nazariyasiga 
isbotsiz qabul qilinuvchi uch postulatni asos qilib oldi. Bu postulatlar quyidagicha 
ta’riflanadi. 
I postulat.
Atom yetarlicha uzoq vaqt turg‘un holatlarda bо‘lishi mumkin, bu 
holatlardagi atom enegrgiyasining qiymatlari 
1
W
, 
2
W
, 
3
W
, ...,
n
W
diskret qatorni 
tashkil etadi. Atom ana shu turg‘un holatlarini birida bо‘lishi mumkin xolos. Atomning 
turg‘un holatiga elektronning turg‘un orbitalarda aylanishi mos keladi. Elektronlar 
turg‘un orbitalarda aylanganda atom yorug‘lik sochmaydi va yutmaydi. 
II postulat. 
Atomdagi elektron ixtiyoriy orbitalar bо‘ylab aylanmasdan impuls 
momenti Plank doimiysiga karrali bо‘lgan orbitalar bо‘ylab aylanadilar: 

n
r
m
L
n
e
n
=
=

(27.3) 
bu yerda 
n
=1, 2, 3, ..., qiymatlarni oladi va elektron orbitasining tartib raqamini 
bildiradi, 
n
r
– 
n
-orbita radiusi, 

2
/
h
=

=1,055

10
-34
J

s
. 
III postulat.
Atom energiyasi 
n
W
bо‘lgan bir turg‘un holatdan energiyasi 
m
W
bо‘lgan ikkinchi turg‘un holatga о‘tganda energiyaning bitta kvanti chiqariladi yoki 
yutiladi. Bu kvantning chastotasi quyidagi

m
n
W
W
−
=

(27.4)
munosabat bilan aniqlanadi. 
m
W
<
n
W
shart bajarilsa, kvant nurlantiriladi, 
m
W
>
n
W
bо‘lganda esa kvant yutiladi. 
Elektron yuqori orbitadan quyi orbitaga tushsa, atom yorug‘lik kvanti sochadi. 
Elektron kuyi orbitadan yuqori orbitaga chiqishi uchun esa tashqaridan yorug‘lik 
kvanti yutadi. 

Download 3,61 Mb.