| Xavflarning nomenklaturasi - xavfning muayyan belgisi, xususiyatiga ко`ra sistemaga solingan nom yoki so`zlar ro`yxatini anglatadi.
Masalan, tibbiyotda qo’llaniladigan dori-darmonlar (xavf) nomenklaturasi bir muncha to’liq tuzilgan. Jumladan, Antibiotiklar: TETRASIKLIN, AMPITSILIN, OKSOSILIN, RIOTSILIN, SEFAZOLIN, SEFAMIZIN va boshqalar. Yoki ko’z dorilari: PILOKARPIN, ALBUTSID. Yoki to`qimalardagi og`riqni qoldiruvchi surtmalar: Kapsikam, Fenalgon, Leotongel, Fastumgel, Dolgit
Ammo hozirgi kunda xavflar nomenklaturasi umumiy holda alfavit bo'yicha tuzilgan:
Jumladan: ajal, alanga, aziyat, vakuum, vulqon, vahima, gaz, gerbitsid, dinamik, zo’riqish, yemirilish, yong’in, zahar, zilzila, ifloslanish, ichimlik, iztirob, kuyish, lat yemoq, loyqalanish, momaqaldiroq, magnit maydoni, meteoritlar, radiatsiya, reanimatsiya, tebranish, tok urmoq, urmoq, ultratovush, xujum, xatar, shamol, shovqin, elektr toki, elektr maydoni, ekzema, yaxmalak, yadro zaryadi va boshqalar.
Xavflarni nomenklaturasini bunday tartibda tuzish, insonlar xavfsizligini to’liq ta’minlashda qiyinchilik tug’diradi. Chunki ular muayyan tizimga solinmaganligidan ularning xususiyatlarini to’liq aniqlashda muammolarga duch kelamiz.
Shuning uchun, xavflarning nomenklaturasini tuzishda har bir ob’ekt uchun, ishlab chiqarish jarayoni uchun, sexlar, ish o’rinlari, texnologik jarayonlar, kasblar va boshqa faoliyat o’rinlari uchun tuzilsa maqsadga muvofiq bo’lar edi.
Xavflar kvantifikatsiyasi
Murakkab tushunchalarni sifatini, xususiyatini, oqibatini aniqtashda sonli tavsiflarni joriy qilinishidir. Amalda kvantifikatsiyaning sonli, balli, darajali, tezlanishli (m/sek; km/soat), magnitudali va boshqa usullari qo'llaniladi. Xavflar oqibatini baholashda “tavakkal” qo’llaniladi. Tavakkal- xavflarni son jihatidan baholashdir. Xavflarning oqibatini sonli baholashda u yoki bu ko'ngilsiz oqibatlar sonini muayyan davrda (chegarada, vaqtda, xududda) bo'lishi mumkin bo'lgan songa nisbatidir.
MISOL-1 Biror ishlab chiqarishda, agar har yili 15000 odam o’lsa, o’rtacha ishlaydiganlar soni 15 mln. bo`lsa, u holda inson o’limi tavakkali quyidagicha topiladi:
O’lim tavakkali = (1,5*104)/(i,5*10-4) = l*108
MISOL-2 Biror mamlakat aholisi 200 mln.bo’lsa, turli xavf-xatarlar oqibatida 500 ming odam o’lsa, u holda mamlakatdagi aholining o’lish tavakkali quyidagicha bo’ladi:
O’lim tavakkali= (5·10·3)/(2·10·-3) =2,5·106
Xavf identifikatsiyasi
Identifikatsiya – so`zi o`rganish, isbotlash, tasdiqlash, ma`nolarini anglatadi. Masalan, dorishunoslikda birorta dori-darmonni to`liq identifikatsiya qilmasdan turib, uni kasallarga tavsiya etib bo`lmaydi. Jumladan, antibiotiklar sinfiga kiradigan ampitsilin dorisini tarkibi, kimyoviy tuzilishi va hususiyatlari isbotlanishi zarur.
Xavflarning identifikatsiyasini o`rganish esa biroz qiyinroq. Bunda har bir xavfni kelib chiqish sabablari, hususiyatlari va oqibatlarini o`rganishni taqazo qiladi. Chunki har bir xavfni yuzaga kelishiga sababchi omillarni, zarar keltirish darajalari, salbiy oqibatlari va boshqa hususiyatlari bo`ladi. Mana shu ko`rsatkichlar aniqlangandan keyingina xavfning nomini ayta olamiz.
Masalan, termik yoki radiatsiya xavflari yoki oqsil va yashur kasalligi yoki gerbetsid va biologic ta`sirlar va xokazo.
Xavflarni identifikatsiya qilishda albatta xavflarning nomenklaturasi aniq o`rganilgan bo`lishi lozim. Chunki xavfning aniq turini, nomini bilmasdan turib, uning keltiradigan talofatlarini, oqibatlarini o`rganib bo`lmaydi2.
2. Тожиев М.Х., Нигматов И.. Ҳаёт фаолияти хавфсизлиги.(лотин имлосида ўкув қўлланма) –Т.: “Тафаккур-Бўстони”, 2012 йил. – 170
Demak, xavflarni o`rganishda xavf-sabab-oqibat tushunchalari bir-biri bilan bog`liqlikda bo`ladi.
Mana shu uchchala tushunchalar ko`ngilsiz hodisaning asosiy ko`rsatkichlari hisoblanadi. Ko`ngilsiz hodisaning oqibatlari turli ko`rinishda bo`ladi.
Misolda oqibat havo transportini yaroqsiz holga kelishi, odamlarning turli darajada jarohat olishi, o'lim bo`lishi yong`in chiqishi, portlash yuz berishi, buzilishlar, atrof-muhitni zararlanishi va boshqa ko'ngilsiz hodisalar kiradi. Yoki:
|
