Favqulodda vaziyatning tavsifi. Har qanday favqulodda vaziyatlar 8 ta kо‘rsatkich bо‘yicha aniqlanadi:
Favqulodda vaziyatning nomlanishi (FV ni ta’rifi);
FV ning mohiyati (mazmuni);
FV ning sabablari;
FV ning shikastlovchi omillari;
FV da qaltislikni oshiruvchi omillar;
FV ni oldindan bilish mumkinligi (monitoring, bashorat, ogohlantirish, yumshatish);
FV ni bartaraf qilish (falokatdan qutqarish va boshqa kechiktirib bо‘lmaydigan ishlarni bajarish);
Moddiy zararni aniqlash (bevosita va bilvosita).
Har qanday turdagi xavf-xatarli holatlar muayyan sharoitlarda, muhitda favqulodda vaziyatlarga olib keladi. FV oqibatlari turli tuman bо‘ladi. Ular FV turiga, tusiga va tarqalish miqyosi (masshtabi)ga bog‘liqdir. FV oqibatining asosiy turlari: о‘lim, odamlarni kasallanishi, inshootlarning buzilishi, radioaktiv ifloslanishlar, kimyoviy va bakterial zaharlanishlar. Yana shuni alohida qayd qilish kerakki, FVning kо‘pgina holatlarida boshqa zararli omillar bilan birga ruhiy jarohatlovchi holatlar ham mavjud bо‘ladi. Bu paytda о‘ta kuchli tasodifiy ta’sirilar odamning ruhiy holatini buzulishiga olib keladi. Bu ta’sirning xavfli yeri shundaki, bu ruhiy holat faqatgina shu ta’sir hududidagina emas, undan chiqqandan keyin ham davom etishi mumkin. FV xavfini oldindan ma’lum aniqlikda aniqlash mumkin bо‘lsa-da, ammo, uning ruhiy ta’sirini aniq aytish mushkul hisoblanadi.
FVning zararli va xavfli omillari ta’siri ostida joylashgan aholi, hayvonlar, inshootlar, moddiy resurslarni barchasi - «Shikastlanish о‘chog‘i» deyiladi. Oddiy (bir turli) shikastlanish о‘chog‘i deb, faqat bir shikastlovchi omil ta’sirida hosil bо‘ladigan о‘choq tushuniladi. Masalan: portlash, yong‘in natijasida buzilish, kimyoviy zaharlanish kuzatiladi. Murakkab (kо‘p turli) shikastlanish о‘chog‘i deganda bir necha shikastlovchi omillar ta’sirida yuzaga kelishi tushuniladi. Masalan, kimyo korxonasidagi portlash - binolarning buzilishiga, yong‘in, kimyoviy zaharlanish kabi oqibatlarga, yer silkinishi - kuchli bо‘ron, inshootlarning buzilishidan tashqari, suv toshqini, yong‘inlar, elektr tarmoqlarining ishdan chiqishi, zaharli gazlarning chiqib ketishi natijasida zaharlanish va boshqa talofotlarga olib kelishi mumkin.
FV lardan himoyalanishning asosiy sharti, sharoitni baholay olish, keltirib chiqargan sababini va uning mexanizmini bilishdir. Jarayonning mohiyatini bilib, uning oqibatini oldindan aytib berish mumkin, o‘z vaqtida va aniq olingan ma’lumot samarali himoya uchun о‘ta muhimdir.
FV lar quyidagilar natijasida paydo bо‘ladi:
Og‘irlik kuchlari, yer aylanishi yoki haroratlar farqi ta’siri ostida paydo bо‘ladigan, tez kechadigan jarayonlar;
Konstruksiyalar yoki inshootlar materiallarining zanglashiga yoki chirishiga, fizik-mexanik kо‘rsatkichlarning pasayishiga olib keladigan tashqi tabiiy omillar ta’siri;
Inshootlarning loyiha ishlab chiqarish nuqsonlari (qidiruv va loyiha ishlaridagi xatolar, qurilish materiallari, konstruksiyalar sifatining pastligi, qurilish ishlarining sifatsiz bajarilganligi, qurish va sozlash ishlarida texnika xavfsizligiga rioya qilmaslik va hokazo);
Ishlab chiqarish texnologik jarayonlarning inshoot materiallariga ta’siri (me’yoridan ortiq kuchlanishlar, yuqori harorat, titrashlar, kislota va ishqorlar ta’siri, gaz-bug‘ va suyuq agressiv muhitlar, mineral moylar, emulsiyalar ta’siri);
Sanoat ishlab chiqarish texnologik jarayonlarining va inshootlarni ekspluatatsiya qilish qoidalarining buzilishi (bug‘ qozonlarining, kimyoviy moddalarning, kо‘mir konlarida metan gazining portlashi va hokazo);
Turli kо‘rinishlardagi harbiy faoliyatlar.
Mustahkamlash uchun savollar.
Fuqaro muhofazasi kuchlari nimalardan tarkib topadi?
FVlarni bartaraf etishda asosiy vazifa qanday kuch va vocitalar zimmasiga yuklatilgan?
FVDT kuchlariga nimalar kiradi va ular qanday huquqiy-me’yoriy hujjatlarda aks ettirilgan?
FVDTning asosiy vazifalari nimalardan iborat?
FVDT boshqaruv organlarining obyektlar darajasidagi vazifalari nimalardan iborat?
Obyekt FM shtati negizida qanday hizmatli tizimlar faoliyat ko’rsatadi?
FVVga bo’ysinuvchi qanday Respublika ixtisoslashtirilgan tizimlarni bilasiz?
Ba’zi yirik shaharlar miqyosida FVlarda aholi havfsizligini ta’minlash maqsadida qanday alohida xizmatlar tashkil topgan va ular zimmasiga qanday vazifalar yuklatilgan?
Fuqarolar muhofazasining asosiy vazifalari nimalardan iborat?
Fuqarolar muhofazasi organlarining tashkiliy tuzilishi qanday?
4-MA’RUZA. OLIY TA'LIM MUASSASALARIDA QO’LLANILADIGAN UMUMIY QONUNIYATLAR.
1.Rivojlangan mamlakatlarda oliy ta'lim tizimi.
2. Jahon ta'lim integratsiyasi.
3. Rivojlangan mamlakatlarda oliy ta'lim tizimlarining pedagogik tadqiqoti.
Bugungi kunda tobora aniq aylanayotgani biznes qilish va chuqur inqiroz chiqib, uning yo'lini jamiyatning saqlab qolish mumkin uchun mas'ul bo'lishi mumkin, faqat professionallar, milliy madaniy an'analar va boshqa mamlakatlar va xalqlar bilan to'la aloqalarni o'z qaytish.
Jahon ta'lim kosmosga O'zbekiston integratsiya kasb-hunar ta'lim va ayniqsa, oliy ta'lim mazmuni va uning professional komponent sohasida etakchi mamlakatlarning yutuqlari atroflicha ilmiy tahlil qilish talab etiladi.
Shu munosabat bilan, oliy ta'lim va bu sohada siyosati rivojlantirishning asosiy vositalaridan biri sifatida rivojlangan mamlakatlarning universitetlarida kasbiy ta'lim sohasida qiyosiy ta'lim tadqiqotlar kasb ahamiyati.
Ta'lim qiyosiy tadqiqotlar - turli mamlakatlarda bir taqqoslash, ta'lim tizimlari (yoki bu tizimlar komponentlar) kimligini va farqlarni, ularning sabablari, maqomi va yo'nalishlarini o'z mamlakatimiz ta'lim muammolarni hal mavjud ijobiy tajribani qo'llash imkoniyati ob'ektiv baho aniqlash maqsadida maxsus usullar orqali.
Bugungi kunda, ilmiy va texnologik taraqqiyot faqat vaqt siqilgan va masofani qisqartirib emas. U xalqaro aloqa sohasida chegaralarini surib, ta'lim tashkil jahon tajribasini chuqur tushunish uchun hissa qo'shdi. Shuning uchun, oliy ta'lim rus tizimini isloh boshlab, u jiddiy noyob va mazmun jihatidan muhim bir oliy ta'lim, Rossiya tajribasini o'rganish nafaqat zarur, xalqlarimizning madaniy merosini yaxshi so'riladi, lekin asrlik bilan boshqa mamlakatlar ham ta'lim yutuqlari, ilg'or ko'p jihatdan an'anaga.
G'arb mamlakatlari ta'lim, XIX asrning rus faylasufi sohasida ekspertiza murojaat qonuniyligi haqida bahslasharlar. KN Leontev, deb ta'kidladi ", boshqa hech qanday kuch ongli qarzlar va o'xshatma holda uning eşitlikçi islohotlar ishlab chiqarish mumkin emas", deb aytdi "shaxsiyatparastlik odamlar, viloyatlar va xalqlarning xosligini yo'q qilinadi."
High School, tarixan, ko'p yillar davomida, XX asrning 80-yillarida uchini qo'yib, o'z xususiyatlariga ostida "joylashtirilgan" hisobga Germaniya mumtoz universitetlari an'analarini olib yaratilgan. universitet ta'lim va kasbiy ta'lim milliy tizimi, etarli muvaffaqiyatli mamlakat malakali mutaxassislar bilan hayotning barcha sohalarini ta'minlash vazifasini amalga oshirish uchun.
Rivojlangan mamlakatlarning oliy ta'lim tizimini Balki-pedagogik tadqiqot kamida uchta asosiy muammolarni hal qilishi kerak.
Birinchidan, ular yanada mamlakatimiz oliy maktab rivojlantirish konsepsiyasining yangi amalga oshirish uchun qanday hisobga ularning xorijiy hamkasblari olib, aniqlash uchun katta ahamiyatga ega.
Ikkinchidan, qiyosiy ta'lim tadqiqot natijalari oydinlik va tadqiqot va ta'lim, kasb-hunar ta'lim va madaniy yadro mustahkamlash manbalaridan biri hisoblanadi,
- Ilgari oliy ta'lim vakili emas edi, uning joylarda ayniqsa.
Milliy oliy o'quv yurtlari bitiruvchilarini - bu tadqiqotlar talabalar, o'qituvchilar va yosh mutaxassislar xalqaro harakat rivojlantirish uchun zamin yotardi va bu muammo ta'lim sohasidagi davlat siyosatining, balki xorijiy mamlakatlarda ta'lim bo'yicha o'z bilim tan silliq faol xalqaro muloqot ta'minlashga intilib o'qituvchilar, mutaxassislar, talabalar, hujjatlar hayotiy manfaatlari nafaqat so'nggi joy emas.
Endi Balki-pedagogik yangi o'zbek universitetlari uchun xorijiy o'quv tizimlarini o'rganish va, albatta, tegishli emas. Ularning dolzarbligi bilan belgilanadi:
Oliy ta'lim va ilmiy-tadqiqot rivojlantirish va milliy jamoalarning omon qolish va umuman, dunyo hamjamiyati. oliy ta'lim va har qanday mamlakat yangi tadqiqotlar sohasida ilg'or texnologiyalarni tizimining samarali faoliyat holda global bozorida o'z o'rnini saqlab qolish uchun va jahon iqtisodiy tizimida o'zining munosib o'rnini saqlab qolish uchun ega bo'lmaydi. Shu nuqtai nazardan, ta'lim sifatini xalqaro taqqoslashlar muammosini ahamiyatini oshirish.
Umumiy ta'lim va kasbiy ta'lim mutaxassislari darajasiga ob'ektiv talablar tez dunyoda va rus jamiyatda yuz berayotgan tub o'zgarishlar tubdan ayniqsa maqsadlari, mazmuni va didaktik apparati, oliy ta'lim mutaxassislarni professional tayyorlash tizimini o'z yondashuvni o'zgartirish, ko'tarila.
Umuman, ilm-fan eng yaxshi yutuqlari har doim talqin emas, va shuning uchun har doim muvaffaqiyatli oliy ta'lim, jumladan, kasb-hunar darajasiga, uchun ekstrapolyatsiya emas ommaviy o'rta maktab pedagogika asoslangan, an'anaviy yuqori maktab pedagogika, zarur sezilarli qayta qurish.
Qiyosiy tadqiqotlar faollashtirish, bu sohada rivojlangan mamlakatlar ijobiy tajriba foydalanish universitetlarida mutaxassislar tayyorlash uchun o'quv imkoniyatlarini oshiradi.
Oliy ma'lumotli mutaxassislar kasbiy tayyorgarligi sohasida qiyosiy ta'lim tadqiqotlar uchun ehtiyoj ham ijtimoiy-iqtisodiy o'ta salbiy ta'sir Rossiya jamiyati, iqtisodiyot, siyosat, ijtimoiy soha, ta'lim va ilm-fan, ham chiqa olmaydi boshqaruv tizimlari barcha tuzilmalari bir butun-inklyuziv tizimi inqiroz mavjudligi bilan bog'liq millatning ta'lim va madaniyat munosib darajasini saqlab O'zbekistonning pozitsiyasi.
Oliy ta'lim va kasbiy ta'lim tizimi inqiroz vaziyat yuqori maktabi salohiyatini aniqlash, shuningdek, bitiruvchilari mutaxassislar salohiyati malakasini kamaytirish barcha ko'rsatkichlari keskin tushib ketishiga olib keldi.
Iqtisodiy, ta'lim va ma'naviy inqiroz ichki tizimlarini chiqish uchun shunga o'xshash ijtimoiy g'alayon qaragan ayrim xorijiy davlatlarning shunga o'xshash vaziyatlardan chiqib qimmatli tajriba.
Qiyosiy tadqiqotlar ahamiyati ham so'nggi yillarda ta'lim islohotlar doirasida oliy ta'lim rus tizimi hisobga ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar, madaniy an'analar hisobga olmagan holda Sanoati rivojlangan mamlakatlarda tajribasini taqlid yangiliklarni, ayrim hollarda, shoshqaloq qilib etarli ilmiy asoslangan emas va empirik sinov qilingan, deb aslida bilan bog'liq va aholimizning mentaliteti.
Qiyosiy ta'lim tadqiqotlar uchun ehtiyoj ham mehnat bozorida raqobatbardosh oliy ta'lim mutaxassislar tayyorlash, ta'minlash, yangi tizim-pedagogik yondashuvlarni ishlab chiqish va amalga oshirish zarurati bilan, yuqori maktablarda, kasb-hunar ta'lim mavjud tizimini ilmiy-nazariy va pedagogik amal yo'qligi bilan bog'liq.
Uning asosiy elementlari barcha kasb-hunar ta'lim joriy tizimi endi professional tayyorlash tizimini rivojlantirishda Rossiya jamiyat hayoti va global tendentsiyalari tez o'zgaruvchan ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar javob (vazifalari, tarkibi, mazmuni, usullari, degan ma'noni anglatadi).
U, shuningdek, mamlakatimiz, iqtisodiyot, madaniyat va ishlab chiqarishni rivojlantirish bilan o'tish davrida profilaktika vazifasi, rivojlangan.
Oliy ma'lumotli mutaxassislar professional faoliyatning turli sohalarida turli omillar o'rtasidagi munosabatlari va shovqinlarni tushunish va ijtimoiy ishlab chiqarish maydonlarini aniqlash uchun, - "shaxsi zamonaviy jamiyat" tizimida dolzarb masalalardan qator qoplash uchun Ishonchsizlik aziyat chekmoqda universitetlarida ta'lim jarayonini, evreleme tizimi-pedagogik xususiyatlari yo'qotadi .
Bugungi kunda pedagogik fan xorijiy mamlakatlar pedagogik ta'lim tizimlari qiyosiy o'rganish bo'yicha tadqiqotlar bir qator ijro etdi.
Ayni paytda, eng yuqori maktab professinapnoy hali hech izchil tizimi vakillik juda etarli uning tizimi o'zaro va, iqtisodiy, siyosiy, madaniy, ijtimoiy va ruhiy sistemami. Nedostatochno-biriga bog'liqligini bilan belgilanadi emas, davlatlar rivojlangan rivojlangan davlatlarda oliy kasb-hunar maktablari faoliyatini baholash sravnitelno-pedagogiches-Kie jihatlarini o'rganib.
Bunday sharoitda, ehtiyoj yangi, nostandart tizimi-pedagogik jihatdan va milliy tajriba asosida inqiroz sifatida oliy ta'lim tizimining chiqish qarorlari uchun avvalo keng qidirish yangilangan va tufayli boshqa mamlakatlarning tajribalarini davom uchun.
Yuqoridagi rivojlangan mamlakatlar oliy ta'lim tizimlari qiyosiy pedagogika tahlil dolzarbligini namoyish va quyidagicha muammoni shakllantirish qilingan tadqiqot mavzu tanlash, belgilaydi: rivojlangan mamlakatlarda faoliyat va oliy ta'lim tizimini isloh asosiy tendentsiyalari qanday?
Ushbu muammo hal o'rganish maqsadi hisoblanadi.
Tadqiqot ob'ekti - global o'quv jarayoni.
Inter tadqiqot - qonunlar, tamoyillari, mafkura, texnologiya va ishlab dunyo oliy ta'lim mazmuni.
MAQSADI: rivojlangan mamlakatlar oliy ta'lim tizimlarini o'qitish qiyosiy tahlil nazariy va metodologik asosini tashkil etadi nizomlar majmuini ishlab chiqish va tasdiqlash uchun; qiyosiy pedagogika tahlil qilish asosida, kompilyatsiya, tashkillashtirish va butunlay hozirgi uning asosiy yo'nalishlari va sohalari uchun rivojlangan mamlakatlarda oliy ta'lim tizimlari faoliyat jarayoni: mazmuni, ta'lim texnologiyalari va ta'lim yangilik, samaradorligini rivojlantirish uchun maqsadlari, milliy xususiyatlari, ustuvor vazifalari va strategiyasi, ta'lim islohotlar va muammolarni yengib o'tish uchun amalga oshirish bilan tajribasi; Oliy ta'lim rus tadqiqot instituti tomonidan YuNESKO tomonidan tavsiya etilgan va ishlab rivojlangan mamlakatlar va ko'rsatkichlar oliy ta'lim tizimini baholash qilish; rivojlangan mamlakatlarda oliy ta'lim tizimini rivojlantirishda muhim yo'nalishlarini aniqlash; Rossiya oliy maktabi - konstruktiv tarzda rivojlangan mamlakatlarda oliy ta'lim tajribani qo'llash imkoniyati ko'rib chiqish.
Tadqiqot usullari. Bu falsafa va ta'lim, systemology, madaniyat, umumiy, kasb-hunar va qiyosiy ta'lim Sotsiologiya eng muhim qoidalarini asoslangan. Uning mavzusi o'quv ijtimoiy va madaniy belgilash hisoblanadi. Qadriyatlar va madaniyat asoslar, sosyalizasyon omillar, shaxsning rivojlanishi va ta'lim tizimlari.
qiyosiy, retrospektiv va kontent tahlil, jumladan, ilmiy-tadqiqot usullari. funktsional tahlil qilish, ekspert baholash usuli, shuningdek, ta'lim statistik usuli va global ko'rsatkichlar foydalanish - tadqiqot ishlari usullari ham tarkibiy edi.
O'lchash mezonlar va o'lchov me'yorlarining tanlash gapirganda, bu qog'oz amalga oshirilayotgan qiyosiy tadqiqotlar natijalari gipotetik modeli tomonidan qabul qilingan o'lchov me'yorlarining uning standartlar va qoidalarga oliy ta'lim tizimi (OECD) professiongalnogo Aslida asoslangan ekanligini ta'kidlab o'tish lozim. tadqiqot manbai bazasi muallifi olingan va tizimga edi xorijiy mamlakatlarning oliy ta'lim, shuningdek, oxirgi o'n yil ichida tadqiqot instituti oliy ta'lim turli mamlakatlar laboratoriya hisobotlarni tizimlari oliy ta'lim yillik ilmiy qiyosiy tahlili tizimlarida nashrlar, hujjatlar, statistik qo'llanmalar ega.
o'rganish bir necha bosqichda amalga oshirildi.
birinchi bosqichi (1987 - 1994 gg.) - statistik o'rganish va ilg'or mamlakatlar oliy ta'lim tizimlari.
Ikkinchi bosqich (1995 - 1996 gg.) - statistik va ilmiy materiallar tizimli tahlil qilish.
Uchinchi bosqich (1997 - 1998 gg.) - natijalarini umumlashtirish va tizimlashtirish, adabiy dizayn dissertatsiyasini olingan.
Eng muhim natijalari shaxsan arizachi, ularning ilmiy yangilik va nazariy ahamiyatga tomonidan olingan.
U rivojlangan mamlakatlarda oliy ta'lim tizimlari qiyosiy pedagogika xususiyatlaridan katta ilmiy muammoning yechim mavjud nazariy taklif va xulosalar majmuini o'rganish mo'ljallangan. o'rganish: pedagogik oliy ta'lim tizimlari va rivojlangan mamlakatlarda oliy o'quv yurtlari, kasb-hunar ta'lim qiyosiy tahlil nazariy-uslubiy asoslari; ularning hozirgi holatini yaxlit view berilgan; oliy ma'lumotli mutaxassislar uchun davlat va jamoat talablar tahlil qilish; xususiyati vazifalari, rivojlangan mamlakatlarda oliy ta'lim mazmuni va texnologiyasi; faoliyat va Sanoati rivojlangan mamlakatlarda oliy ta'lim tizimini isloh asosiy tendentsiyalari; O'zbekiston oliy ta'lim yangilash jarayonida xorijiy tajriba ijodiy foydalanish uchun ochilgan imkoniyatlar.
Uslubiy pedagogik oliy ta'lim tizimlari va rivojlangan mamlakatlarda oliy o'quv yurtlari, kasb-hunar ta'lim qiyosiy tahlil qilish yondashuvlar, shuningdek o'rganish mavjud xulosalar va ko'rsatmalar O'zbekistonda ilmiy-pedagogik qo'llab-quvvatlash oliy ta'lim islohoti uchun zamin yaratish. Ular yangilash va mutaxassislar tayyorlashni yanada yaxshilash oliy ta'lim boshqaruvi foydalanish uchun mos, shuningdek, oliy o'quv yurtlari mavjud.
Amal qilish va ilmiy natijalarini ishonchliligi xolisligi, tizimli, fanlararo, 159 rektorlar ekspert baholash tomonidan tasdiqlangan tadqiqot usullari, etarli muammo, ob'ekt, obyekti, mantiq va tergov, manba baza vakili maqsadida, bir birlashmasidan foydalanish va tamoyillari bilan bog'liq o'rganish boshlang'ich parametrlarini uslubiy haqiqiyligini taqdim oliy o'quv yurtlari vitse-devonxona.
Himoya qilish to'g'risida quyidagi pozitsiya taqdim etiladi: rivojlangan mamlakatlarda oliy ta'lim tizimlari qiyosiy tahlil o'rgatish 1. Nazariy va metodologik va pedagogik asoslari. Bu asoslari ularning intellektual salohiyatini, bu mamlakatlarda bir sarmoya sifatida ijtimoiy Sanoati rivojlangan mamlakatlarda rivojlantirish, oliy kasbiy ta'lim ko'rib ta'lim ustuvorligi tamoyiliga bog'liq.
Ilg'or mamlakatlar oliy ta'lim tizimini tahlil - masala asosan uslubiy hisoblanadi. iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy jarayoni - bu erda asosiy narsa eng to'g'ri umumiy ijtimoiy oliy ta'lim tizimining o'rnini aniqlash uchun emas. shu asosda rivojlangan davlatlar oliy ta'lim tizimlarini joriy holati tizimlari yondashuv hisobga kerak.
Maqsad sharoitlari, global bozorlarda raqobat, ilmiy va texnologik taraqqiyot Compel rivojlangan mamlakatlar talablari malakali mutaxassislar sifati darajasini yaxshilash ta'minlash uchun samarali mexanizmlarini topish. Bu oliy ta'lim sohasida endi yuqori mamlakatlar rivojlangan ehtiyot e'tiborga loyiq juda qiziqarli o'zgarishlar bor etiladi. Bu o'z ichiga oladi:
- "Fan - ishlab chiqarish ta'limi" makro-yilda oliy ta'lim tizimini rivojlantirish;
- Tanlangan mutaxassis modeli muvofiq turli oliy o'quv yurtlari vazifalarini diversifikatsiyalash;
- Oliy ta'lim tizimini ko'p bosqichli tuzilishi takomillashtirish;
- Oliy ta'lim bir necha asosiy muassasalarida eng yuqori kalibrli tayyorlash konsentratsiyasi;
- Uzluksiz ta'lim jadal rivojlantirish;
- Aspirant tayyorlash turli shakllarini takomillashtirish;
- Oliy ta'lim tadqiqotlar sohasida ilmiy tadqiqotlar tashkiliy qo'llab-quvvatlash.
Oliy ta'lim pedagogika sohasida:
Rivojlangan mamlakatlarda oliy o'quv yurtlari ko'pchilik ishlashning asosiy shakli bo'lib qoldi talabalar mustaqil ish, asosiy e'tibor o'tkazish tomonidan o'quv jarayonida intensifikatsiyasi hisoblanadi.
Mustaxkamlash uchun savollar.
Ta’lim jarayoni qanday tashkillartiriladi?
Oily ta’limni boshqarish qanday?
Ilg’or rivojlangan mamlakatlarda oily ta’lim tizimli qanday tashkil etilgan?
5-MA’RUZA. YO’NALISHGA KIRISH FANINING ASOSIY TERMIN VA TUSHUNCHALARI.
Reja.
1.Yonalishga kirish fanining asosiy tamoili.
2. Asosiy termin va tushunchalarning mazmun va moxiyati.
3. Asosiy termin va tushunchalarning mazmun va moxiyatini o’rgatishdan maqsad.
Hayot faoliyat – bu insonning kunlik faoliyati, dam olishi va yashash tarzidir.
Atrof-muhit –bu insonni o’rab turgan muhit bo’lib, insonning hayot faoliyatiga, uning sog’ligi va nasliga to’g’ridan to’g’ri, birdan urinma yoki masofadan ta’sir etishga qobiliyatli omillarning (jismoniy, ximiyaviy, biologik, informatsion, ijtimoiy) shartli yig’indisidir.
Xavf-xatar deganda, odam sog’ligiga bevosita yoki bilvosita zarar yetkazadigan ko’ngilsiz hodisalar tushuniladi
Xavflar taksonomiyasi - bu murakkab hodisalarni, tushunchalarni, kishi faoliyatiga qaratilgan narsalarni tasniflash va tizimlash to’g’risidagi fandir.
Xavflar ruyxati – bu aniq bir tartiblar bo’yicha qo’yilgan nomlar, atamalardir (o’zgaruvchan harorat, havo harakatining tezligi, havo bosimi, yorug’lik, havoni ionlash, portlash, gerbitsid, shovqin, tebranish, yong’in, zaharli moddalar, lazer nuri, elektr yoyi va boshqalar).
Xavflar kvantifikatsiyasi hayot faoliyat xavfsizligini taminlashga qaratilgan tadbirlar uchun yetarli darajada kerak bo’lgan miqdoriy, vaqtincha, fazoviy va boshqa xususiyatlarni aniqlab amalga oshirish jarayonidir.
Texnosfera - o’tmishda biosferaga taalluqli bo’lgan keyinchalik insonlar tomonidan moddiy,ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarini yanada yaxshilash maqsadida to’g’ridan-to’g’ri yoki sirtdan texnik vositalar bilan ta’sir etgan hududdir.
S  og’lom turmush tarzi - bu avvalo qarilikkacha bo’lgan uzoq yillargacha har bir kishini sog’ligini mustahkamlovchi va ta’minlovchi turmush tarzining kechishidir.
Mehnat qobiliyati - bu insonning jismoniy yoki aqliy ishida unga yuklatilgan hajmdagi ishni bajarish qobiliyatidir.
Dam olish vaqti - xodim mehnat vazifalarini bajarishdan xoli bo’lgan va bunday u o’z ixtiyoriga ko’ra foydalanishi mumkin bo’lgan vaqtdir.
Mehnat muhofazasi - huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy texnologik va sanitariya me’yorlari sistemasi bo’lib, mehnatkashlarni ishlash sharoiti va hayot xavfsizligini ta’minlaydi.
Atrof muhitni muhofazalash-tirik (o’simliklar va hayvonot dunyosi) va o’lik (tuproq, suv, atmosfera, iqlim) tabiatni tiklash va muhofazalash va ulardan ratsional foydalanish bo’yicha kompleks tadbirlardir
Ishlab chiqarish sanitariyasi - ishchilarga zararli ishlab chiqarish omillarini ta’sirini oldini oluvchi vositalar, sanitarik-texnik gigienik va tashkiliy tadbirlar sistemasidir.
Ishlab chiqarishda shamollatish - bu davlat standarti talabiga mos holda, xonalardan ortiqcha issiqlikni, namlikni, changlarni, zararli gazlar va bug’larni chiqarish va mikroiqlimni yaratish uchun zarur qurilmalar sistemasidir.
Havoni konditsionirlash. Oddiy shamollatish sistemasi odamlar ega. Buning uchun havo maxsus chang ushlagich va filьtrdan o’tkaziladi. CHang ushlagichni keng tarqalgani tsiklon hisoblanadi (9.6.-rasm). Sanoat matodan, qog’ozdan, moyli elektrik va ulьtratovushli filьtrlar ishlab chiqariladi. Moyli filьtrni filьtrlovchi elementi moyga botirilgan metall to’r hisoblanadi.
Isitish ishchi zonada normal ishlash sharoitini taminlash uchun havo haroratini saqlab turishga mo’ljallangandir. Isitish mahalliy va markaziy ko’rinishlarda bo’ladi.
Ishlab chiqarishda yoritish-mehnatning muhim gigienik ko’rsatkichi, uni ilmiy tashkil etishning ajralmas qismi va ishlab chiqarish madaniyati hisoblanadi. Yorug’lik orqali biz tashqi omillarning sifati shakli haqidagi informatsiyalarni ko’zimiz orqali miyamizga yetkazamiz.
Favqulodda holat (FH) – bu qisqa muddatda sodir bo’ladigan, insonlarga, tabiiy muhitga va moddiy boyliklarga katta darajadagi zarar yetkazadigan voqealardir.
Favqulodda faziyatlar (FV) – bu ob’ekt va hudud yoki akvatoriyalarni FH dan keyingi holati bo’lib, bunda odamlarni hayoti va sog’ligiga tahdid soluvchi, aholi va iqtisodga moddiy zarar yetkazilgan, tabiiy muhit buzilgan holatdir.
Favqulodda holatlarning kompleks belgilarini quyidagi besh turga ajratish mumkin: lokal (ob’ekt bo’yicha), mahalliy, regional, milliy va global (umumiy, dunyo mikyosida).
Geologik favqulodda holatlarga – vulqonlar otilishi Yer qimirlashi – eng xavfli va vayron qiluvchi favqulodda holatdir.va yer qimirlashlari kiradi. Bo’ron, dovul va girdoblar – bu favqulodda tez yuz beradigan havo yoki shamolning ko’p holatdagi katastrofik harakatidir.
Er ko’chishi – o’z og’irligi ta’sirida ma’lum yer yuzasini balandlikdan pastga siljishi yoki so’rilishidir.
Suv toshqini - bu vaqtinchalik yomg’ir yoki tosh-shag’al aralash suv oqimi bo’lib kutilmaganda ko’p jala qo’yishi, qorlar erishi, yer qimirlash yoki boshqa sabablarga ko’ra ko’l, suv hovzalarining dambalarini buzilishida yuzaga keladi
-Ish joyidan evakuatsiya chiqish yo’ligacha masofa binolarni yong’inga chidamliligi darajasi, qavatliligi va ishlab chiqarish kategoriyalariga bog’liq holda 50 m dan 100 m gacha qabul qilinadi.
-Favqulodda holatlar vaqtida hayot faoliyat xavfsizligini taminlash insonning barcha sohadagi faoliyati davrida uning hayoti va sog’ligini saqlashga qaratilgan tashkiliy, muhandis-texnik tadbirlar Evakuatsiyani ruxsat etiladigan davomiyligi inson uchun sharoitni kritik holatga yetishishi, kritik harorat (60°S) xona havosida kislorod kontsentratsiyasining kamayishi, tutundan ko’rinishni kamayishi, toksik moddalarni paydo bo’lishiga bog’liq va vositalar majmuidan iboratdir bo’ladi.
-Favqulodda holatlar vaqtida ob’ektning turg’un ishlashiga tashkiliy, muhandis-texnik va boshqa tadbirlarni kompleks ravishda amalga oshirish natijasida erishiladi.
-Rejalashtirishda hujjat, reja tuziladi va u quyidagi qismlardan iborat bo’ladi: aniq ko’rsatkichlar (ish turi, tadbirlar); ushbu ishlarni bajarish vaqti; ishlarni bajarish uchun zarur resurslar (turi, soni, miqdori, manbai); ishni bajaruvchi mas’ul shaxs (har bir punkt bo’yicha); ishni bajarilishini nazorat qilish usuli.
-Favqulodda holatlar oqibatlarini bartaraf etishga qaratilgan barcha vazifalar bosqichma-bosqich, aniq ketma-ketlik asosida maksimal qisqa muddatlar ichida bajarilishi lozim.
Favqulodda holatlar ta’sir doirasini cheklash va uning oqibatlarini susaytirishga qaratilgan tadbirlar asosan: avariyalarni lokalizatsiyalash, ishlab chiqarish texnologik jarayonlarini to’xtatish yoki o’zgartirish, yong’inni oldini olish yoki uni o’chirish kabi vazifalarni o’z ichiga oladi.
- Elektromagnit maydonining inson organizmiga ta’siri natijasida qon, hujayralar oralig’idagi suyuqliklar tarkibida tashqi maydon ta’siridan ionlashgan toklar hosil qiladi. O’zgaruvchan elektr maydoni inson tanasi hujayralarini o’zgaruvchan dielektrik qutblanish, shuningdek, o’tkazuvchi toklar hosil bo’lishi hisobiga qizdiradi.
-Uzunligi 10 sm dan qisqa bo’lgan to’lqinlarning asosiy qismi teri hujayralarida yutilishi tajriba asosida tasdiqlangan. 10-30 sm diapazondagi nurlanishlar teri hujayralarida kam yutiladi (30-40%) va asosan ularning yutilishi insonning ichki organlariga to’g’ri keladi. Bunday nurlanishlar nihoyatda xavfli hisoblanadi.
-SVCH 30-300 000 MGts diapazonida ish kuni davomida ruxsat etiladigan maksimal nurlanish oqim kuchlanishi 10 mk Vt/sm2 , ish kunining 2 soatidan ortiq bo’lmagan vaqtdagi nurlanish 100 mk V/sm2 dan oshmasligi kerak. Bunda albatta muhofaza ko’zoynagi taqilishi kerak. Qolgan ish vaqti davomida nurlanish intensivligi 10 mk Vt/sm2 dan oshmasligi kerak.
-SVCH diapazonida kasbi nurlanish bilan bog’lanmagan kishilar va doimiy yashovchilar uchun nurlanish oqimi zichligi 1 mk Vt/sm2 dan oshmasligi kerak.
-Elektromagnit nurlanishlaridan muhofazalanishning asosiy usullaridan biri-ekranlar usulidir. Ekranni to’g’ridan-to’g’ri elektromagnit to’lqinlarini tarqatayotgan manbaga yoki ish joylariga o’rnatish mumkin. Nur qaytarish ekranlari elektr tokini yaxshi o’tkazadigan materiallardan yasaladi.
-Ionlashgan nurlar inson organizmiga zararli ta’sir ko’rsatib, og’ir kasalliklarning kelib chiqishiga sababchi bo’lishi mumkin. Uning ta’sirida inson og’ir kasallik hisoblanadigan nur, oq qon kasalligi va har xil xavfli shishlar, teri kasalliklariga duchor bo’lishi mumkin. SHuningdek ionlashgan nurlar ta’sirida genetik ta’sirlanish, ya’ni keyingi avlodlarga ham ta’sir ko’rsatuvchi nasliy kasalliklar kelib chiqishi mumkin.
-Radioktiv nurlanishlar ionlovchi nurlanishlar deb ataladi, chunki bu nurlar ta’sir etgan moddalar atom va molekulalarida ionlar hosil bo’ladi. Bunday ionlovchi nurlanishlarga rentgen nurlari, radio va gamma nurlari, alьfa va beta nurlari, shuningdek neytron oqimlari kiradi.
-Radioaktiv moddalarning eng xavfli tomoni shundaki, uning ta’siri inson organizmidagi sezish organlari orqali sezilmaydi. Ya’ni inson radioaktiv nurlar ta’sirida uzoq vaqt ishlashiga qaramasdan ularning zararli ta’sirlarini mutlaqo sezmasligi mumkin. Buning natijasi esa ayanchli tugaydi.
-Ko’pchilik radioaktiv moddalar organizmning ba’zi bir qismlarida yig’ilish xususiyatiga ega. Masalan jigar, buyrak va suyaklarda yig’ilishi butun organizmni tezda ishdan chiqaradi.
-Ishchilarni va boshqa ishlar bilan radioaktiv zonalarda shug’ullanayotgan va yashayotgan shaxslarning xavfsizligini taminlashning asosiy vositalari: xavfsiz oraliq masofalari bilan taminlash, nurlanish vaqtini kamaytirish, umumiy muhofaza vositalari va shaxsiy himoya vositalaridan foydalanishdir. Bunda radioaktiv nurlanishlar miqdorini o’lchash asboblaridan foydalanib nurlanish dozasini bilish muhim ahamiyatga ega.
Mehnat xavfsizligi-bu shunday mehnat sharoitiki, bunday ishlab chiqarishda ishchilarga zararli va xavfli omillarning ta’sirini butunlay oldi olingan bo’ladi.
Yong’in-maxsus joydan boshqa joyda yonuvchi, moddiy zarar keltiruvchi va nazorat qilib bo’lmaydigan yonish jarayonidir.
Tashqi arterial-puls bilan tez, qon rangi-och-qizil, shu bilan birga u jarohat joyidan favvoralanib oqadi, organizmda umumiy kuchsizlik va tananing shikastlangan joyida kuchli og’riq bilan kechadi.
Asos, bu - fikr, g’oya, maqsad (asosiy holat)dir. Usul, bu – eng umumiy qonuniyatlarni bilish orqali maqsadga erishish yo’lidir.
Asosiy termin va tushunchalarning mazmun va moxiyati
(ma’ruza matnida uchraydigan asosiy tushunchalarning о‘zbek , rus va ingliz tillaridagi sharhi)
|
Termin
|
О‘zbek tilidagi sharhi
|
Rus tilida
sharhi
|
Ingliz tilidagi sharhi
|
|
Hayot faoliyati xavfsizligi Bezopаsnost jiznedeyatelnosti
Safety to vital activity
|
Inson fаoliyatidа ungа tа’sir qiluvchi turli xil xаvflаrdаn muhofаzаlаnishni mаjmuаsi.
|
состояние деятелности человека, при которой с определенной вероятностю исключаются потенциалние опасности, влияюшие на жизн и здорове человека, его потомство.
|
a condition to activity of the person, under which with determined by probability are excluded potential danGers, influencing upon life and health of the person, his potomstvo.
|
|
Hayot faoliyati
Жизнедейaтелност
Витaл acтивитй
|
Insonni yashashi uchun xarakati. Inson о‘zi uchun doim faolligi
|
повседневная деятелност человека и отдих, способ сушествования человека. Для обеспечения своего сушествования человек постоянно преобразуэт среду обитаниЙ.
|
everyday activity of the person and otdyx, way of existence of the person. The ambience obitaniY. will constantly convert For provision of its existence of the person
|
|
Mehnat muhofazasi
Охрана труда
labour
|
Mehnat jarayonida insonni ish qobilyati va sog‘lig‘ini saqlashga, qulay mehnat sharoitini yashilashga qaratilgan chora tadbirlari majmuasidari.
|
система сохранения жизни и здоровя работников в процессе трудовой деятелности, включаюшая в себя правовие, социално-экономические, организасионно-технические, санитарно-гигиенические, реабилитасионние и иние мероприятиЙ.
|
a system soxraneniya lifes and health workman in process of labor activity, comprising of itself legal, social-economic, organizacionno-texnicheskie, sanitary-hygenic,
|
|
Texnosfera xavfsizligini baholash
Критерий безопасности техносфери
The Criterion to safety texnosfery
|
Texnosferadagi energiya almashinuv konsentrasiyalari
|
введение ограничений на концентрасии вешеств и потоков энергии в жизненном пространстве (среде).
|
an entering the restrictions on concentrations material and flow to energy in life space
|
|
Қулайлик мезонлари
Критерий комфортности
The Criterion
|
Ish zonasini mikroiqlim kо‘rsatkichlariga mos kelishi
|
установление и соблюдение нормативов по микроклимату и освешению в помешении (производственной и битовой среди).
|
a determination and observance standard on and illumination indoors
|
|
BIOSфера
BIOSфера
BIOSферa
|
Tidiatning hayot qobig‘i
|
област сушествования жизни на Земле, включаюшая в себя литосферу (верхнюю част земли), гидросферу и тропосферу (нижние слои атмосфери).
|
an area of existence to lifes on the Land, comprising of itself lithosphere
|
|
Техносфера
Техносфера
Техносферa
|
BIOSferaning bir qismi bо‘lib unda sanoat ishlab chiqarish tizimi mavjud
|
част BIOSфери (регион в прошлом), преобразованная людми с помошю технических средств, с селю наилучшего соответствия своим материалним и социално-экономическим потребностям (ее можно рассматриват как регион города, промишленной зони и др.).
|
a part BIOSferi (the region in past), transformed by people by means of texnicheskix facilities, for the reason best correspondence to its material and social-economic requirements (her possible consider as region of the city, industrial zone and others.).
|
|
Izotropiya
Aнйсотропй
Anizotropiya
|
Xossalarning xar xil yunalishda bir xilligi
|
Зависимост свойств среди от направления нагрузки
|
A gas: any substance in the gaseous state, as distinguished from the liquid or solid state.
|
|
Xudud
Регион
The Region
|
Ma’lum bir ishlab chiqarish yoki alohida tavsiflarga ega bо‘lgan joy
|
территория, обладаюшая обшими характеристиками состояния природной и производственной среди (BIOSфери или техносфери).
|
a territory, possessing general xarakteristikami conditions natural and production ambience
|
|
Metall
Метaл
Metall
|
Xarorat pasaygan sari elektr о‘tkazuvchanligi ortadigan element
|
Элемент у которого с уменшением температури увеличивается электропроводност
|
The ability of a gas to diffuse in air.
|
|
Ximiyaviy birikma
Chemikal compound
Химическое соединение
|
Komponentlar ximiyaviy reaksiya natijasida birlashadi va formula bilan ifodalanadi.
|
Компоненти при помоshи химической реаксии соединyayuтсya и описиваетсya формулой
|
A substance that releases energy when reacted chemically with oxygen.
|
|
Termik ishlash
Thermal treat ment
Термическаya обработка
|
Metallni qizdirib, ushlab turib, sovutib, xossalarini uzgartirish-yaxshilash
|
Eто операсиya нагрева, видержки и охлаждениya твердих металлических сплавов с селyu получениya заданних свойств за счет изменениya внутреннего строениya и структури.
|
Any substance that adds to the contamination or degrading of the environment. In a vehicle, any substance in the exhaust gas from the engine or evaporating from the fuel system.
|
|
Agregat
Party
Агрегат
|
mashinaning to‘la o‘zaro almashinadigan va texnologik jarayonda ma’lum vazifani bajaradigan yiriklashgan, unifikatsiyalashgan elementi.
|
Eлемент, которий в маshине полностyu укрупнённий, унифитсированний виполнyaемий определеннуyu задачу в технологическом проsессе
|
A system that operates on two fuels simultaneously, such as a fumigated diesel engine that runs on diesel and natural gas
|
|
Ishlab chiqarish muhiti
Производственнайa среда
Тhe Продуcтион aмбиeнce
|
Inson faoliyati davriya biror ish turi bilan band bo‘lishi
|
пространство, в котором соверshаетсya трудоваya деyaтелност человека.
|
a space, in which is made labor activity peaple.
|
|
Xavf
Опасност
Тhe Дaнгер
|
Inson sog‘lig‘iga salbiy ta’sir qiluvchi turli xil sabablar
|
свойство живой и неживой материи, способное причинит уshерб человеку, природной среде и материалним сенностyaм (ресурсам).
|
a characteristic alive and lifeless matter, capable to do harm person, natural ambience and material value
|
|
Qulay ish sharoiti
Оптималние условийa труда
The Optimum conditions of the labour
|
Ishlab chiqarish jarayonida xodiga nisbatan yaratilgan qulayliklar majmuasi
|
eто условиya, которие обеспечиваyuт максималнуyu производителност труда и наименshуyu напрyaженност организма.
|
a condition, which provide maximum capacity of the labour and least tension organizma.
|
|
Shovqin
Шум
The Noise
|
Inson uchun yoqimsiz va quloq pardalarini qomatga keltiruvchi sanoatdagi ovozlar
|
это неблагоприятно воздействующие на человека сочетание звуков различной частоты и интенсивности, беспорядочно изменяющиеся во времени.
|
disadvantage acting upon person combination sound of the different frequency and intensities, in disorder changing at time.
|
|
Titrash
Вибрацияи
The Vibration
|
Ishlab chiqarish korxonalarida stanok va dvigatellarning ishlashida hosil bo’lgan tebranish
|
это меxанические колебания упругиx тел или колебательные движения меxаническиx систем, передаваемые телу человека или отдельным его участкам.
|
mexanicheskie fluctuations uprugix tel or oscillatory motion mexanicheskix systems, sent tele person or separate his(its) area.
|
|
Elektrxavfsizligi
Электро безопасность
Electro safety
|
Elektr uskunalarini va jihozlarini texnik holatni me’yorlarga mos kelishi himoya qobiqlarini shikastlanishiga yo’l qo’ymaslik
|
защита от электрического тока, электрической дуги, статического и атмосферного электричества
|
protection from electric current, electric arc, steady-state and atmospheric electricity.
|
|
Tavakkalni qabul qilish
Предположение риска
Assumption of risk
|
Hodimlar ish bilan bog’liq tavakkallarni o'z zimmasiga oladilar va shu tariqa jarohatlar uchun badal olishga har qanday huquqdan mahrum bo'ladilar.
|
Служащие принимают риск связанный работой и делая так, лишать любое право собирать компенсацию за повреждения.
|
Employees accept risks associated with the job
and by doing so, forfeit any right to collect compensation for
injuries.
|
|
Ehtiyotsizlik
Неосторожность
Contributory negligence.
|
Hodimlar hay darajada aybdor bo'lishlaridan qat'i nazar, o'z jarohatlariga o'zlari sababchi bo'lgani bois, ularga badalni qaytarishga ruhsat berilmaydi.
|
повлекшая несчастный случай. С тех пор как служащие содействовали своим собственным повреждениям, независимо от того как немного, они не разрешены восстанавливать компенсацию.
|
Since the employees contributed to their
own injuries, regardless of how little, they are not permitted to
recover compensation.
|
|
O’rtoq-hizmatkor qoidasi.
Парень-слуга правил
Fellow-servant rule
|
Bahtsiz hodisa boshqa hodim yoki hodimlarning hatosi oqibatida yuz bergan bo'lsa, ish beruvchi aybdor hisoblanmaydi.
|
Предприниматель - не в дефекте поскольку авария была дефектом другого служащего или других служащих
|
The employer is not at fault because the accident
was the fault of another employee or other employees.
|
|
Qisman
Частичный
Partial
|
bunda hodim hali ham ishlashi mumkin, lekin jarohati tufayli barcha mehnat majburiyatlarini bajara olmaydi, bu ko'pincha barmoq sinishi yoki oyoq barmog’ining ajralishi kabi hollarda yuz beradi
|
когда служащий может все еще проложить но - не в состоянии выполнить все обязанности работы из-за повреждения, как это часто случается с разбитым пальцем или отсеченный палец ноги
|
when the employee can still work but is unable to perform
all duties of the job due to the injury, as is often the case with a
broken finger or a severed toe
|
|
To'liq
Итог
Total
|
bunda hodim mehnatga yoki ish joyida muhim majburiyatlarini bajarishga qobiliyatsiz bo'ladi, bu ko'pincha belning og’ir jarohatlanishi yoki ko'r bo'lib qolish kabi holllarda yuz beradi
|
когда служащий - не в состоянии проложить или выполнять надежные обязанности в работе, как это часто случается с серьезным обратным повреждением или слепотой
|
when the employee is unable to work or perform substantial
duties on the job, as is often the case with a severe back injury or
blindness
|
|
