Pestitsidlar (zaharli ximikatlar)

Zaharli xirnikatlar qishloq xo’jaligida oziq-ovqat ekinlarini bego-na o’tlardan, zararkunandalardan va kasalliklardan himoya qilish hamda o’sishini tezlashtirish maqsadida qo’llaniladigan sintetik va kimyoviy moddalardir. Pestitsidlar o’z tabiatiga va kimyoviy tuzili-shiga ko’ra: a) organik (fosfororganik, xlororganik, simoborganik va boshqalar); b) anorganik (mis, rux, qo’rg’oshin va shu kabilarni saqlaydigan preparatlar); d) o’simliklar (anabazin, piretrum) kabi Pestitsidlarga bo’linadi.

Qishloq xo’jaligida ishlatiladigan hamma pestitsidlar o’z vazifasi-ga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linadi: gerbitsidlar - begona o’tlarga

91
qarshi, fungitsidlar - zamburug’larga qarshi, defoliantlar — barglar-ni to’kish uchun, deflorantlar - o’simlik guli va tugunchasini to’kish uchun, insektitsidlar — hasharotlarni o’ldirish uchun, akaratsidlar kanalami o’ldirish uchun ishlatiladi. Qishloq xo’jaligida ishlatiladi-gan pestitsidlar ichida quyidagi «xavfli uch belgi» xossasiga ega bo’l-ganlari inson uchun ayniqsa xatarlidir.

1. Tashqi muhitda o’zining zaharlilik xossalarini yo’qotmasligi.

2. Kumulativ, ya'ni turli organ va to’qimalarda asta-sekinlik bi-lan surunkali to’planib borishi.

3. Sut orqali o’tishi.

Qishloq xo’jaligida oziq-ovqat ekinlariga zaharli ximikatlar bilan ishlov berishda aholi salomatligiga zararli ta'sir ko'rsatishiriing oldini olish maqsadida xirnikatlar miqdorini kamaytirish, isWatilishini chek-lash, oziq-ovqat mahsulotlarida qoldiq miqdorini nazorat qilish DSENM xodimlariga katta mas'uliyat yuklaydi. Bunda ular me'yoriy hujjatlarga tayanib, qishloq xo’jaligi ekinlariga zaharli ximikatlar bi-lan ishlov berish qoidalariga rioya qnirhshini laboratoriya tekshiruv-lari o’tkazish yo’li bilan nazorat qilib boradilar. Sanitariya me'yor-larini buzgan shaxslarga nisbatan 309-hisobot formasi bo’yicha ba-yonnoma tuzilib, bu shaxslar ma'muriy va jinoiy javobgarlikka torti-ladi. DSENM xodimlariga — sanitariya shifokorlari va sanitariya shi-fokori assistentlariga oziq-ovqat mahsulotlarida pestitsidlar ruxsat etilgan konsentratsiyadan yuqori bo’lganda ulardan foydalanish masalasini hal qilishlariga to’g’ri keladi. Bunday oziq-ovqat mah-sulotlarini realizatsiya qmshning quyidagi yo’llari tavsiya qilinadi:

1. 
   g’alla va donli mahsulotlarda DDT bo’lganida uni urug’lik yoki texnik ehtiyojlar uchun ishlatish;
   
2. 
   fumigantlar ko’proq miqdorda bo’lganda ularni uzoq muddat degazatsiya qilish va qoldiq miqdorini aniqlash;
   

4. 
   g’allada simob organik preparatlari bo’lganda ishlatishga yo’l qo’ymaslik;
   
5. 
   meva va danakli mevalar, rezavor mevalarni filtratsiya qilin-gandan keyingina vino va sharbatlar tayyorlash uchun ishlatishga rux-sat berish;
   
6. 
   fosfor organik birikmalar tutadigan mevalar bo’lsa, ularni ikki haftagacha saqlab qo’yish, shu muddat ichida mahsulotlar buzilgu-dek bo’lsa, ularni jem va murabboga qayta ishlash;
   
7. 
   tarkibida pestitsidlar ruxsat etsa bo’ladigan konsentratsiyadan ko’p bo’lgan kartoshkani kraxmalga aylantirish yoki urug’lik sifatida ishlatish;
   

i) xlor organik pestitsidlari ruxsat etilgan konsentratsiyadan ko’p-roq bo’lgan sutning yuzini va chuchuk sariyog’ini qandolat mahsu-lotlariga ishlatish;

j) xlor organik pestitsidlar saqlagan go’shtning bir qismini qayta ishlab, kolbasa mahsulotlariga qo’shish, tuxumlarni esa qandolat korxonalarida ishlatish.

Pestitsidlar ta'siriga uchragan oziq-ovqat mahsulotlarining sani-tariya ekspertizasi uch bosqichda o’tkaziladi:

1) o’simliklar va hayvonlarga pestitsidlar bilan ishlov berishning muddati va usullarini, pestitsidlarni saqlash muddati va sharoitlariga oid maTumotlarni to’plash va uni amaldagi sanitariya qoidalari bi-lan taqqoslash;

2) mahsulotlarni yaxshilab ko’zdan kechirish va organoleptik xos-salarini aniqlash;

3) laboratoriyada mahsulotlar pishgan vaqtda tekshiriladi, bunda mahsulot namunalariga tegishli ma'lumotlar: zaharli ximikatlar turi, ishlov berish muddati va usullari, preparat konsentratsiyasiga doir malumotlar bo’lishi kerak.

Quyidagilar laboratoriya tekshiruvidan o’tkazilishi shart:

1) zaharli xirnikatlarning qo’llanilishi bo’yicha yo’riqnoma va qoidalarga zid ishlov berilgan mahsulotlar;

2) noma'lum ximikatlar bilan ishlov berilgan mahsulotlar;

3) yuzasida zaharli ximikatlar yuqi bo’lgan mevalar;

4) kuchsiz begona hid aniqlangan oziq-ovqat mahsulotlari.

Yuqoridagi malumotlarga asoslangan holda sanitariya eksperti-zasidan o’tkazilgan, organoleptik xossalari o’zgarmagan, zaharli ximikatlar miqdori yo’l qo’ysa bo’ladigan darajadan oshmagan mah-sulotlarni ovqatga ishlatishga ruxsat beriladi. Simoborganik ximikat-lardan ifloslangan mahsulotlarni ovqatga ishlatishga ruxsat berilmay-di. Ammo bu mahsulotlarda zaharli ximikat miqdori yo’l qo’ysa bo’ladigan darajadan oshmasa, masalan daryo balig’ida 0,2 mg/kg gacha, undan tayyorlangan konservada 0,3 mg/kg gacha, dengiz balig’ida va undan tayyorlangan konservada 0,5 mg/kg gacha bo’l-ganda ovqatga ishlatishga ruxsat beriladi. Laboratoriyada pestitsid-larning qoldiq miqdorini aniqlash uchun oziq-ovqat mahsulotlari ekspertizadan o’tkaziladi. Sanitariya shifokori va assistenti zaharli ximikatlarni laboratoriyada qay tariqa tekshirilishini yaxshi bilishi kerak. Mahsulotlardan namunalar olib jo’natishning sanitariya-gigi-yena qoidalari buziUshlarini aniqlanganda dalolatnoma va bavonno-
malar tuziladi. Sanitariya shifokori assistenti laboratoriyaga keltiril-gan oziq-ovqat mahsulorlaridagi zaharli ximikatlarning qoldiq miq-dorini aniqlashni bihshi lozim.

Amaliy mashg’ulotlarda sanitariya shifokori assistenti quyidagi topshiriqlarni bajara bilishi kerak:

Kerakli jihozlar va reaktivlar: tiqini ishqab berkiti-ladigan shisha banka; elektr phtka; suv hammomi; probirkalar; in-dikator qog’ozlar; etil spirt.

Sutni tekshirishda 100 ml sut oMnadi, quriguncha bug’latiladi va quruq qoldiqni tekshiriladi. Quruq sut tortimidan 10 g olinadi. Tek-shm^hning borishi yuqorida keltirilganga o’xshash.

Kerakli jihozlar va reaktivlar: kimyoviy texniktarozi; tiqini ishqab berkitiladigan shisha; granozanga reaktiv qog’oz.

Reaktiv qog’ozlarni yopiq bankada yoki probirkada quruq joy-da saqlash kerak. Qog’ozlar faolligini bir necha oygacha saqlab qoladi.

Kerakli jihozlar va reaktivlar: ultrabinafsha nur manbayi; spirtovka; probirkalar; 1% li rezorsin eritmasi; 1% li o’yuvchi natriy eritmasi.

Kerakli jihozlar va reaktivlar: ultrabinafsha nur manbayi; 0,1 N o’yuvchi natriy eritmasi; 50% li etil spirti.

Tampon ultrabinafsha nurlar oqimiga qo’yiladi. Sevin bo’lganda tampon ko’kimtir-zangori rangli, bo’lmaganda esa to’q binafsha rangli shula beradi. Reaksiyasi spetsifik. Tekshirishga 3—5 daqiqa sarf bo’ladi. Usulning sezuvchanligi namunada 0,05 mkg sevin bo’lishidir.

Keltirilgan usullarning hammasi sifatiy hisoblanadi. Miqdoriy aniqlash uchun uzoq muddat tekshirishni talab etadigan maxsus usullar tavsiya qilinadi.

Oziq-ovqat sanoatida va ovqatga aloqador muassasalarda oziq-ovqat mahsulotlari solinadigan turli idishlar, jihozlar va mahsulotlarni o’rash uchun polimer materiallaridan keng foydalanilmoqda. o’zbe-kistonda tadbirkorlikni rivojlantirishga keng yo’llar ochihshi, qo’shni va chet davlatlar bilan birgalikda oziq-ovqat ishlab chiqaruvchi qo’sh-ma korxonalar barpo bo’layotganligi va chetdan ko’p miqdorda polimer materiallari bilan qadoqlangan oziq-ovqat mahsulotlari kelti-rilayotganligi sanitariya organlariga mas'uliyatli vazifani yuklaydi.

Oziq-ovqat sanoatida va ovqatga aloqador muassasalarda idish-dan, jihozlardan, o’rash uchun ishlatiladigan plyonkalardan oziq-ovqatga o’tadigan zaharli moddalardan zaharianishning oldini olish muhim ahamiyatga ega.

Oziq-ovqat sanoatida yelimlar, loklar, bo’yoqlar qoplangan buyumlar, ovqat mahsulotlarini shisha idishlarda saqlash uchun jipslash materiallari, poliamidli, poliasetatli, polietilenli pohvinilase-tat, polistirollar, har xil rezina birikmalari, ionlashish natijasida olingan qatronlar, organik oyna, ftoroplastlar, har xil markali sello-fan, jihozlar va qutilarni qoplash uchun har xil sirlar ishlatiladi. Bu-larni oziq-ovqat korxonalarida faqat Sog’hqni Saqlash VazMigining, Bosh sanitariya-epidemiologiya boshqarmasining ruxsati bilan ish-latish tavsiya etiladi.

Oshxona anjomiari (idish-tovoq, o’rash materiallari) ovqat mah-sulotlariga ko’proq og’ir metallarning tuzlari (qo’rg’oshin, mis, rux) va har xil organik moddalar tushishi mumkin. Ular oziq-ovqat mah-sulotlariga texnologik uskunalar, idishlardan tushishi, shuningdek, yanglishib ishlatib qo’yilganda tushishi mumkin. Qo’rg’oshindan za-harlanish ancha ko’p uchraydi.

Qo’rg’oshindan zaharlanish. Ichi qo’rg’oshinlangan idishlarda uzoq muddat saqlangan har xil qiyomlar, marinadlar, tuzlangan mahsulotlar, mevalarni iste'mol qilish natijasida qo’rg’oshindan za-harlanish kelib chiqadi. Qo’rg’oshin organizmga oz miqdorda tushsa ham, unda saqlanib qolish xususiyatiga ega. Suyaklarda to’planadi. To’planish davri deyarli beziyon o’tadi. Biroq ayrim hollarda (char-chash, och qolish, spirtli ichimliklar ichish, kislotalar ichib qo’yishda, yuqumli kasalliklar bilan og’rishda) qo’rg’oshin tuzlari erib, qonga o’tadi va zaharh ta'sir ko’rsatadi. Qo’rg’oshin organizmga 0,2—0,25 mg dan ortiq miqdorda tushganda surunkah kasalliklar ro’y berishi mumkin.

96
Qo’rg’oshindan zaharlanish kamqonlik, vaqti-vaqti bilan ichning buzilib turishi va qorinda qattiq og’riq paydo bo’lishi (qo’rg’oshin sanchig’i) bilan kechadi. Qo’rg’oshindan surunkali zaharlanishning o’ziga xos belgisi terining kulrang tusga kirishi — qo’rg’oshin tusi paydo bo’lishidir. Qo’rg’oshin bilan zaharlanishda parezlar, falajliklar va talvasa kabi holatlar ro’y beradi.

Hozirgi vaqtda amaldagi sanitariya qonunchiligiga ko’ra kulolchi-likda eng kam miqdorda (40-60% o’rniga 12%) qo’rg’oshin saqla-gan «filtrlangan» sir qo’llash lozim. Bundan tashqari, tayyor sopol idishlar qo’rg’oshin ajratishiga sinovdan o’tkaziladi, bunda sinala-yotgan idish 4% li sirka kislotasi eritmasida 30 daqiqa mobaynida qaynatilganda eritmaga qo’rg’oshin chiqmasligi kerak.

Qo’rg’oshindan zaharlanishning oldini olishda qalayi sifati us-tidan nazorat qilish katta ahamiyatga ega. Idish sirtidagi sir qo’rg’o-shin bilan qalayi qotishmasidan iborat bo’lib, u oziq-ovqat uchun ishlatiladigan tunuka va mis idishlarga (plitaga qo’yiladigan qog’oz-lar, bachoklar) qoplash, shuningdek, texnologik uskunalar qismlarini zanglashdan saqlash maqsadida qo’llaniladi. Idishlarning ichki yuza-sini sirlash uchun qo’llaniladigan qalayida qo’rg’oshin miqdori sani-tariya me'yori bo’yicha 1% dan oshmasligi kerak. Idishning tashqi choklarini kavsharlash uchun qalayidan qo’rg’oshin miqdori 10% dan ziyod bo’lmasligi shart.

Margunushdan zaharlanish. Aksari odamlar margimush saqlangan zaharli kimyoviy birikmalar bilan ishlov berilgan qishloq xo’jalik mahsulotlarini iste'mol qilganda zaharlanadi. Sabzavotlar, meva-lardagi zaharli ximikatlarning qoldiqlari yetarlicha tozalanmaganda organizmga tushishi mumkin.

Zaharlanishning klinik belgilari ketma-ket qusish, to’sh ostida kuchli og’riq paydo bo’lishi va ko’p marta suvdek ich ketishi bilan namoyon bo’ladi. Margimushdan zaharlanishda axlat guruch shil-lig’iga o’xshaydi. Ko’p ich ketish va qusish natijasida organizm suv-sizlanadi, bu chiqariladigan siydik miqdorining kamayishi, talvasa tutishi, sianoz bilan yuzaga chiqadi. Margimushdan zaharlanish ko’pincha o’Um bilan tugaydi.

Margimushdan zaharlanishning oldini olish uchun:

1. Margimush tutgan birikmalar bilan dorilangan g’allani va za-harli ximikatlarni alohida saqlash hamda qattiq nazorat qilish.

2. o’simliklar, danakli meva daraxtlari va boshqalarga o’z vaqti-
da ishlov berilsa, meva pishishiga yaqin zaharli ximikat to’hq par-
chalanadi. Sabzavotlar, mevalar va danakli mevalarni ovqatga ishla-
tishdan oldin yaxshilab yuvish kerak.
⁷ M.R. Tilovov va boshq. 97
Mis va ruxdan zaharlanish. Asosan zaharlanishlar mis yoki rux bilan qoplangan metalli idishiarda saqlangan oziq-ovqat mahsulot-larini yoki taomlarni (ayniqsa, nordon taomlarni) iste'mol qilish nati-jasida ro’y beradi. Qayd etilgan metallarning tuzlari me'da shilliq pardasiga qitiqlovchi va kuydiruvchi ta'sir ko’rsatadi, shunga ko’ra zaharlanish bir marta reflektor qusish bilan yuzaga chiqadi. Ba'zan ich ketishi mumkin.

Zahariarushdan saqlanish uchun oziq-ovqat mahsulotiari va tay-yor taomlar saqlanishini nazorat qilish kerak. Rux qoplangan idish-lardan sochiluvchan ozuqa mahsulotlari (un, yormalar, shakar, tuz va boshq.) va ichimlik suvi saqlash uchungina foydalaniladi.

Mis idish-tovoqlar va moslamalar sir bilan qoplanishi kerak, sirlanmagan idishlarni oziq-ovqat sanoatining ayrim korxonalarida (qandolat, konserva sanoati) oksidlardan o’z vaqtida yaxshilab toza-lab (yaltiroq bo’lguncha) ishlatishga ruxsat etiladi.

Polimer materiallari (plastmassalar). Oziq-ovqat sanoatida, umumiy ovqatlanish va savdo korxonalarida idishlar, har xil buyum va narsalar, mashinalarning qismlari, termostatlar, muzlatkichlar va boshqalarda polimerlardan keng foydalaniladi.

Plastmassaning ham foydali, ham zararli tomonlari bor. Ta'sir qiladigan birikma plastmassa emas, balki unga qo’shiladigan qo’-shimchalar (stabilizatorlar, antioksidantlar, plastifikatorlar, bo’yoq-lar), polimerizatsiyalanmagan monomerlar hisoblanadi.

Polimerlar, organik birikmalarning ovqat mahsulotiga o’tishidan saqlanish uchun bunday birikmalar tayyorlangan idishlar hamda o’rash matolarini qo’llashda gigiyenik tadbirlarga to’la rioya qilish lozim. Masalan, o’simlik moyini suvga mo’ljallangan plastmassa idishda saqlash mumkin emas. Agar oziq-ovqat mahsulotlarini gigi-yenik ekspertizadan o’tkazish jarayonida sanitariya-gigiyenik qoidalar va epidemiyaga qarshi choralar qo’pol ravishda buzilganligi aniqlan-sa, DSENM xodimlari tomonidan javobgar shaxslar jarimaga torti-ladi, zarur hollarda oziq-ovqat muassasasi faoliyati to’xtatiladi.

I Nazorat savollari

1. Oziq-ovqat mahsulotlarining oziqlik va biologik qiymatini aniq-

lashda qanday mezonlar hisobga olinadi? 2.

nadi?

ga oshiriladi? 4. Go’sht va go’sht sifatini belgilovchi gigiyenik ko’rsatkichlar. 5. Shartli yaroqli go’shtlarning ishlatilishi, go’sht orqali tarqaladigan

invaziya kasalliklarini bayon qiling. 6. Kolbasa mahsulotining sifatini belgilovchi gigiyenik ko’rsatkichlar. 7. Botulizmning kelib chiqishida kolbasaning ahamiyati. 8. Tuxumga sanitariya jihatdan baho berishda nimalar hisobga olinadi? 9. Tuxum orqali tarqaladigan kasalliklar. 10. Baliq mahsulotlariga organoleptik baho berish va sifatini belgilov-

chi gigiyenik ko’rsatkichlar. 11. Gijja kasalliklarining tarqalishida baliq mahsulotlarining ahamiyati. 12. Sut va sut mahsulotlarini oziqlik qiymati va yuqumli kasalliklar tar-

qalishida sutning epidemiologik ahamiyati. 13. Sutni ivitib, achitib tayyorlanadigan mahsulotlar va kasal hayvon-

dan olinadigan sutlarni zararsizlantirish usullarini ayting. 14. Don mahsulotlari. Un sifatini belgilovchi gigiyenik ko’rsatkichlar. 15. Nonning biologik va oziqlik qiymati, sifatini belgilovchi gigiyenik

ko’rsatkichlar. 16. Sabzavotlar, mevalarning oziqlik va biologik qiymati, ular sifatiga

qo’yiladigan gigiyenik talablarni tushuntiring. 17. Sabzavot va mevalardan qayta ishlangan mahsulotlarni saqlashga

qanday gigiyenik talablar qo’yiladi? 18. Ovqat konsentratlari nima va ularni saqlashga bo’lgan gigiyenik talab

nimalardan iborat? 19. Bankali konservalarning gigiyenik ko’rsatkichlari va bankali kon-

servadan zaharlanishlarning oldini olish choralari. 20. Ovqatga ishlatiladigan yogiarning sinflanishi, ularni ishlab chiqa-

rishga bo’lgan gigiyenik talablar. 21. Alkogolsiz ichimliklar, ularni saqlash muddatlari va sharoitlari. 22. Qandolat mahsulotlari. Kremli qandolat mahsulotlarining epidemi-

ologik ahamiyati. 23. Ovqatga qo’shiladigan moddalarning sinflanishi va ularga boigan

gigiyenik talablar. 24. Pestitsidlar (zaharli ximikatlar)ning tavsifi va sinflanishi, ularning

qishloq xo’jaligida ishlatilishi. 25. Pestitsidlarning qoldiq miqdorini aniqlash uchun oziq-ovqat mah-

sulotlarini ekspertiza qilish. 26. Pestitsidlarning miqdori ruxsat etilgan konsentratsiyadan yuqori boi-

ganda oziq-ovqat mahsulotlarini realizatsiya qilish shartlari. 27. Polimer materiallarning qo’Uanilishiga qo’yiladigan gigiyenik ta-

lablar. 28. Oziq-ovqat mahsulotlarining gigiyenik ekspertizadan o’tkazilganligi

to’g’risida qanday me'yoriy hujjatlar toidiriladi?

99
VI BOB

Go’shtni qayta ishlaydigan zamonaviy korxonalar uchta katta sex (zavod) kompleksidan iborat bo’lib, bularning har qaysisi mustaqil korxona sifatida ishlay oladi. Go’sht kombinati tarkibiga quyidagilar kiradi: a) go’sht-yog’ sexi, uning mollar so’yilishidan oldin turadigan bazasi bo’ladi. Bu sexda mollar so’yikdi va nimtalanadi; b) kolbasa sexi, bu sexda go’shtdan kolbasa mahsulotlari, kulinariya mahsulot-lari (chuchvaralar, somsalar, kotletlar va boshq.), shuningdek, dud-langan mahsulotlar tayyorlanadi; d) kolbasa ishlab chiqarish uchun kerakli xomashyoni saqlab qo’yish, go’sht-yog’ sexidan olingan go’shtni sovitish, muzlatish va saqlab qo’yishni ta'minlab beradigan sovitkich. Mana shu sexlarning har biridagi texnologikjarayonlarning o’ziga xos sanitariya rejimi bo’ladi.

Go’shtni qayta ishlaydigan sanoat korxonalari ustidan kundalik sanitariya nazoratini ohb borishda sanitariya shifokori assistenti ol-dida uchta asosiy vazifa ko’ndalang bo’lib turadi: a) go’sht ohshda sanitariya qoidalariga rioya etilishini nazorat qilib borish; b) go’sht-kolbasa mahsulotlari, dudlangan mahsulotlar, kulinariya mahsulot-lari, go’sht konservalari va boshqalarni ishlab chiqishda olinadigan mahsulotlar sifatini nazorat qilib borish; d) korxonada sanitariya qoidalariga rioya qilinishi va xodimlarga yuksak sanitariya madaniyati malakalarining singdirib borilisM ustidan nazorat qilib borish.

100