52
Kalta elektrodli bevosita ulanadigan sensop
Uzun sim ( 1,5 m) yordamida ulanadigan
sensor
Uzun sim bilan ulanadigan dastakli sensor
Sensorni fisatsiya qilish vositasi
3.4 – rasm. Temperaturani o‘lchash asbobi (Testoterm)
Sensor belgisi
Turi
gg
t
(s)
Yuzaki sensor
57
Botiriladigan sensor
6
Kiritiladigan sensor
10
Havoda o‘lchaydigan sensor
70
*
gg
t
: natija qiymatining 99 % ni aks etishiga ketgan vaqt
3.2.1. Qarshilikni o‘lchash sensorlari (qarshilik termometrlari) bilan
temperaturani o‘lchash
Temperaturani o‘lchash uchun ishlatiladigan qarshilik sensorlarining
(qarshilik termometrlari) ishlash prinsipi metallar
elektr qarshiligining
temperaturaga bog‘liqligiga asoslangan. Metallar elektr qarshiligining
temperaturaning o‘zgarishiga bog‘liqligi har bir metall uchun aniq va o‘zgarmas
qiymatga ega bo‘lgani sababli, uni “α – temperatura koeffisienti” deb atashgan. Bu
temperatura koeffisienti 0°S va 100°S oralig‘i uchun o‘rnatiladi. Metall elektr
qarshiligining temperaturaga bog‘liqligi quyidagi formula bilan ifodalanadi:
R
θ
=
R
o
( 1 + α Δ T) bunda
R
θ
– temperatura
θ bo‘lgandagi qarshiligi,
Ω
R
o
- temperatura
θ = 0°C bo‘lgandagi qarshiligi,
Ω
α - temperatura koeffisienti ,
K
1
ΔT – temperaturalar farqi,
K
Temperatura koeffisienti va solishtirma qarshiligi katta bo‘lgan materiallar
qarshilik termometrlarini yaratishga yaraydi. Materiallarga qo‘yiladigan keyingi
talab- bu uning temperatura koeffisientining temperaturaga
iloji boricha kam
53
bog‘liq bo‘lishi, qarshilikning temperatura xarakteristikasi
R
θ
= f ( ΔT)
temperaturani o‘lchash diapazonida chiziqli bo‘lishi. Bunday talablarga eng yaxshi
javob beradigan metallar bu nikel va platina. Bu metallarning qarshiligi,
temperaturasini qancha marotaba ko‘tarib, tushirsa ham, ma’lum temperaturalarda
ma’lum aniq qiymatlarga ega bo‘lib
turaveradi, ya’ni ularning temperatura
xarakteristikalari mo‘’tadilligi bilan ajralib turadi. Bu metallarning nisbatan katta
solishtirma qarshiligi ulardan sensor yaratishda kam sim ketishini ta’minlaydi va
sensorning o‘lchamlari kichik bo‘ladi. Qarshilik termometrlari
mis simidan ham
yaratiladi.
Qarshilik termometrlari standart xarakteristikalarga ega bo‘lishi shart,
chunki ular ishdan chiqqanda, boshqasi bilan almashtirilish imkoni bo‘lishi kerak.
Shuning uchun ularning nominal qarshiliklari standart qiymatlarga ega bo‘ladi.
Nikel va platinali qarshilik termometrlarning temperaturasi 0°S nominal qarshiligi
R
o
= 100 Ω bo‘ladi. Qarshilik termometrlarining nominal qarshiligi ularning
belgisida yoziladi. Nikelli qarshilik termometri Ni – 100, platinaligisi esa – Pt –
100 belgisi bilan belgilanadi.
Nikelning temperatura koeffisientining o‘rtacha qiymati temperatura 0°S dan
100 °S gacha α = 0,00618
K
1
ga teng. Ni -100 va Pt – 100 qarshilik
termometrlarining ishlash temperaturasi – 60 °C ≤ θ ≤ 180 °C (Ni-100) va
– 200 °C ≤ θ ≤ 850 °C ( Pt – 100) diapazonlarida R
θ
= R
o
(1 + αΔT) formulasi
bo‘yicha hisoblangan qarshilik qiymatlari keltirilgan.
Pt – 100 platinali qarshilik termometrlarining ikki aniqlik sinfdagi A va V
turlari mavjud. V sinfiga mansub qarshilik termometrlari amaliy o‘lchashlarni
bajarish uchun ishlatiladi. Aniq o‘lchashlarni bajarish
uchun aniqligi yuqori
bo‘lgan A sinfdagi qarshilik termometrlari ishlatiladi, lekin ularning ishlash
temperaturalari 650 °S bilan chegaralanadi. DIN 43 760
standartida platinali
qarshilik termometrlari uchun temperaturalarga muvofiq qarshilik qiymatlari jadval
shaklida keltirilgan. Texnikada, ba’zi hollarda, nominal qarshiligi yuqori bo‘lgan
qarshilik termometrlari ham ishlatiladi.
Qarshilik termometrlarining rezistiv elementi juda ingichka nikel va platina
simlaridan ishlab chiqariladi. Simlarning diametrlari 0,05 dan 0,3
mm gacha
bo‘ladi. Sim dielektrik karkas ustiga to‘g‘ri va bifilyar usulida o‘raladi. Ularning
farqi 3.5 – rasmda ko‘rsatilgan.
