129
Yonuvchi gazlarni havo bilan aralashganda, alangalanish harorati va portlash
chegaralari
5.4-jadval
Yonishjarayoniodatdahavodagigazlarniharoratinivabosiminitezko‘tarilishigaolibkeladi.
Buholxonaichidasodirbo‘lsa, undagiyonuvchigazaralashmasiportlashi mumkin.
Yonuvchigazvahavoaralashmasiportlagandabosim 7-8 kg/sm
2
gachako‘tarilishimumkin.
Portlashjarayonidabosimniko‘tarilishiquyidagiformulabilananiqlanadi:
n
t
m
t
Р
Р
das
por
das
por
)
273
(
)
273
(
(5.4)
bundaR
por
-portlashvaqtidagihavoningmutlaqbosimi,
at;
R
das
-
aralashmaningdastlabkimutlaqbosimi, at; t
por
-portlashpaytidagimaksimalharorat,
o
C, jad. 2; t
das
-
aralashmaningdastlabkiharorati,
o
C;
m-
aralashmaningyonishreayaksiyasitenglamasidagimolekulalarsoni;
n-
aralashmaningportlasholdidagimolekulalarsoni.
Changzarrachalariningyonishvaportlashxususiyatlari,
ularningqandaymoddadantashkiltopganligi,
o‘z-
o‘zidanalangalanishharorativaquyichegaraviymiqdorlaribilananiqlanadi.
Yonuvchichangzarrachalarihavobilanaralashganda,
ma’lumharoratvabosimta’siridayonishiyokiportlashimumkin.
Ularningbundaysharoitdayonishi
(yokiportlashi)
uchunetarlibo‘lganengkammiqdoriga,
qo‘yialangalanuvchichegaramiqdoridebyuritiladi.
Qurilishme’yorlarivaqoidalarigabinoanchanglarikkiturgaajratilgan,
ya’niyonuvchanlikquyichegaramiqdori
65
g/m
3
danyuqoribo‘lgandayonishgaxavflivaportlashiningquyichegaramiqdori
65
g/m
3
danpastbo‘lgandaportlashgaxavflixisoblanadi.
Bundantashqarichangyonuvchanligivaportlashgamoyilligibo‘yicha
4-
tasinfgabo‘linadi,ya’niportlashxavfibo‘yicha ikkitasinfga:
1-sinf: qo‘yiportlashchegaramiqdori 15 g/m
3
gachabo‘lganportlovchi changlar;
2-sinf: qo‘yiportlashchegaramiqdori 15 g/m
3
danyuqoribo‘lganportlovchi changlar.
Hamda alangalanib yonish bo‘yicha ikkita sinfga bo‘linadi:
3-sinf: alangalanish harorati 250
0
Sgacha bo‘lgan yonuvchi changlar;
Gaz turlari
Alangalanish
harorati,
o
C
Maksimal
yonish
harorati,
o
C
Normal sharoitda
(T=20
o
C, P=760 mm.sm.us.)
yonuvchi gazlarni alangalanish
chegaralari (foiz hajmida)
Quyi chegara
Yuqori chegara
Butan
Butilen
Vodorod
Metan
Karbon oksidi
Propan
Propilen
Etan
Etilen
Koksli
Slanetsli
490
445
510
645
610
510
455
530
510
640
700
2120
2043
2230
2043
2110
2110
2224
2100
2020
2090
1900
1,9
1,7
4
5
12,5
2,1
2
3,1
3
5-6
6-8
8,5
9
75
15
75
9,5
9,7
12,5
28,6
30-32
30-40
130
4-sinf: alangalanish harorati 250
0
Sdan yuqori bo‘lgan yonuvchi changlar.
Ba’zi yonuvchi changlarning yonish va portlash quyi chegara miqdori quyidagicha.
Masalan, un changi- 30 g/m
3
, kraxmal changi- 40 g/m
3
, paxta changi 65 g/m
3
dan
yuqori,yog‘och changi- 67 g/m
3
, tamaki changi- 68 g/m
3
,tosh ko’mir changi-114 g/m
3
yonuvchilarga, kanifol changi- 5 g/m
3
, oltingugurt changi- 2,3 g/m
3
, shakar changi - 8,9 g/m
3
va
boshqalar portlovchilarga misol bo‘ladi.
Changlarni yuqori miqdroiy alangalanish chegaralari odatda etarli darajada baland
bo‘lganligi sababli, ishlab chiqarish sharoitida ularga etishib bo‘lmaydi.
Yonuvchi suyuqliklarning yonish xavfi, odatda ularning harorat ko‘rsatkichlari, kimyoviy
tarkibi hamda bug‘lanish xususiyatlari bilan belgilanadi. Ba’zi
engil alangalanuvchi
suyuqliklarni chaqnab portlashiga tashqi muhit haroratining ko‘tarilishi sabab bo‘lishi mumkin.
Yonuvchi suyuq moddalarni o‘rab turgan muhit haroratining ko‘tarilishi tufayli, ularning sirtida
yonuvchi bug‘lar yig‘ilib qolishi va tashqi issiqlik manbai ta’sirida, alangalanmasdan portlashga
moyil bo‘lgan holat yuzaga kelishi mumkin. Ana shu holatni yuzaga keltiruvchi eng kichik
harorat, chaqnash harorati deb qabul qilingan.
Suyuqliklarning yonuvchanlik darajasi ularning chaqnash haroratiga qarab belgilanadi va
ikki toifaga bo‘linadi. Ya’ni, chaqnash harorati 61
oС
dan past bo‘lgan
suyuqliklar engil
alangalanuvchi va yuqori bo‘lganlari esa engil yonuvchi suyuqliklar turkumiga kiritilgan. Ishlab
chiqarishda, harorati chaqnash haroratidan yuqori bo‘lgan muhitlarda, bu turdagi suyuqliklarni
qo‘llanilishi xavfli hisoblanadi. Davlat xavfsizlik me’zonida ba’zi
engil yonuvchi
suyuqliklarning chaqnash harorati quyidagicha berilgan: Atseton-1,8
0
C, benzol-15
0
C, benzin-
50
0
C, solyarka –38
0
C, kerosin –28
0
C, skipidar –34
0
C, toluol-6
0
C, ksilol –23
0
C, motor yonilg‘isi-
70
0
C va boshqalar.
Ormandi va Grevenlar tajribalarga tayangan holda,
har qanday yonuvchan
suyuqliklarning xavfli chaqnash harorati ularni qaynash harorati bilan bog‘liqligini quyidagicha
ifoda etishni taklif etganlar.
T
chaq
=0,736 T
qay
, (5.5)
Masalan, benzolni qaynash harorati t
q
=+80,1
o
Cbo’lsa, uning absolyut qaynash harorati
T
qay
=273+80=353
o
K
ga
teng
bo‘ladi.
Chaqnash
haroratining
mutloq
qiymati
bolsaT
chaq
=353·0,736=260
o
K yokit
chaq
=260−273=−13
o
C bo’ladi.
Bug‘larda hosil bo‘lishi mumkin bo‘lgan bosimni Tornton
formulasi orqali aniqlab
chaqnash haroratini topish mumkin
P
ch
= P
u
/[1+ (N-1) 4,76],
(5.6)
bunda P
ch
- bug‘ning chaqnash haroratiga xos bosimi, mm.sm.ust;
P
u
- bug‘ va havo aralashmasining
umumiy bosimi, mm.sm.ust;
N-1 g/mol. yonuvchi suyuqlikni yonishi uchun zarur bo‘lgan kislorodning atomlar
soni.
Masalan, ma’lumki havoning bosimi 750mm.sm.ust. teng bo‘lganda, benzol – С
6
N
6
ni
havoda yonishini quyidagicha kechadi:
С
6
N
6
+7,5O
2
+ 79/21·7,5N
2
+ 6СO
2
+ 3N
2
O + 79/21·7,5N
2
,
bundan ko‘rinib turibtiki N=15. Demak,
P
ch
= P
u
/[1+ (N-1)4,76]= 750/(1+(15-1)4,76)=11 mm.sm.ust.ga teng bo‘ladi.
Benzol bug‘larini bunday bosimni hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladigan
chaqnash harorati
t
ch
=−
12
0
С ga teng.
131
Chaqnash haroratiga mos keladigan bosim quyidagi formuladan ham oson aniqlanadi
R
ch
= R
u
/8M , (5.7)
bunda R
ch
- chaqnash haroratiga mos bosim, mm.sm.ust.
R
u
- aralashmaning havo bilan umumiy bosimi, mm.sm.ust;
M-1 mol yonuvchi aralashmani yonishida ishtirok etuvchi kislorodning molekulalar soni.
