• 4.2.-jadval Fermerlarning yaylovlaran foydalanish imkoniyatlari Ko`rsatkichlar
    		•

    Mulkchilik huquqlarini iqtisodiy asoslash




    Download 0,7 Mb.
    Pdf ko'rish
    bet24/101
    Sana28.05.2024
    Hajmi0,7 Mb.
    #255953
    1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   101
    Bog'liq
    institutsional iqtisodiyot 1 1 1

    3.4. Mulkchilik huquqlarini iqtisodiy asoslash
    Individlar uchun mulkchilik huquqlarini o`rnatish hamda bu huquqlarga
    ularning amal qilish zarurati qonunga ixtiyoriy bo`ysunish normalari bilan o`zaro
    uzviy bog`langan. Mulkchilik huquqlari individlar o`rtasida yuzaga keladigan
    o`zaro munosabatlardagi noaniqlikni kamaytiruvchi institutlardan biri hisoblanadi.
    Mulkchilik xuquqlarini tahlil qilish uchun ikkita fermer o`z podalarini biri
    past hosildor bo`lgan ikkita yaylovda o`tlatishi misolini ko`rib chiqamiz [47].
    Berilgan holatga ko`ra, yem-hashak zahiralari ushbu yaylovlarning har birida bir
    vaqtning o`zida ikkita podani o`tlatish imkonini bermaydi.
    4.2.-jadval
    Fermerlarning yaylovlaran foydalanish imkoniyatlari
    Ko`rsatkichlar
    2-fermer
    Birinchi yaylovda
    o`tlatish -R
    2
    Ikkinchi yaylovda
    o`tlatish-1- R
    2
    1-fermer
    Birinchi yaylovda
    o`tlatish - R
    1
    2; 2
    8; 4 [N
    2
    R
    2
    R St
    1
    ]
    Ikkinchi yaylovda
    o`tlatish -1- R
    1
    4; 8 [N
    1
    R
    1
    St
    2
    ]
    1; 1
    Ushbu holatda Pareto bo`yicha optimallik nuqtai nazaridan ikkita bir xil
    yakun (4; 8) yoki (8; 4) mavjud. Yakunlardan birini qayd etuvchi institutsional
    qarorlar bir nechta bo`lishi mumkin. Ulardan eng oddiysi yaylovdan
    foydalanishdagi ustuvorlikni unga birinchi bo`lib o`z podasini olib kelgan
    fermerga beruvchi qoidani qo`llashdan iborat. Kelish tartibi bo`yicha noyob resurs
    (yaylov)ni taqsimlash - navbat instituti faoliyat ko`rsatishining asosida yotuvchi
    tamoyillardan birini aks ettiradi. Biroq navbat institutidan foydalanish podani qaysi
    yaylovga olib borish to`g`risida qaror qabul qilish vaqtida fermerlarning
    ikkilanishini kamaytirmaydi, balki oshiradi. Bundan tashqari, ikkilanish undan
    keyin ham har safar yaylovni tanlashda takrorlanadi.
    Yaylovda mulkchilik huquqlarining o`rnatilishigina masalani hal etishning
    muqobil varianti bo`ladi. Masalan, 1-fermer birinchi yaylovning, 2-fermer esa
    ikkinchi yaylovning mulkdori hisoblansin. Hatto fermerlarning nafliligi nuqtai
    nazaridan bunday qarorning nomutanosibligini hisobga olgan holda,
    ikkalasining
    ham manfaatlari yo`lida mulkchilik huquqlarini tan olish va hurmat qilish lozim.
    Kam hosilli yaylovni oluvchi ikkinchi fermerning mulkchilik huquqlari joriy
    etilgunga qadar va undan keyingi nafliligini taqqoslaylik.
    Mulkchilik huquqlari o`rnatilgunga qadar ikkinchi fermer, agar u podasini
    birinchi yaylovga olib borsa, 2 R
    1
    Q 8 (1- R
    1
    ) q 8-6R
    1
    ga, agar u podasini ikkinchi
    yaylovga olib borsa, 4 R
    1
    Q 1 (1- R
    1
    ) q 3R
    1
    Q 1 ga ega bo`ladi. So`ngra, ikkinchi
    fermer tomonidan birinchi yaylovning tanlanishi ehtimolini hisobga olgan holda,
    R
    1
    , EU q R
    2
    (8-6R
    2
    ) (3R
    1
    Q1)ga, oddiy holatda R
    1
    q R
    2
    q 1G’2 ga ega bo`lamiz, bu
    EU q 3,75 ni beradi. Mulkchilik huquqlari o`rnatilganidan keyin esa ikkinchi
    fermerga 4; ya’ni, 4>3,75 ga teng bo`lgan yutuq kafolatlangan.
    Ikkala fermer ham bir vaqtning o`zida bitta yaylovdan foydalangan hollarda
    past yutuqlarga erishishiga alohida e’tiborni qaratish lozim. Mazkur holat ochiq

    34
    foydalanishda bo`lgan resurslarni nooqilona iste’mol qilishda o`z aksini topadigan
    «jamoat mulki fojiasini» namoyon etadi. Bunday resurslardan foydalanishning
    xususiy va jamoat sarf-xarajatlarining nomuvofiqligi ularning tugashiga olib
    keladi. Boshqacha aytganda, resursga nisbatan mulkchilik huquqlari aniq
    o`rnatilmagan hollarda uning iste’mol qilinishi salbiy tashqi ta’sirlar yoki
    eksternallarning paydo bo`lishi bilan bog`liq. Yana misol tariqasida ikkala fermer
    tomonidan bir vaqtning o`zida bir yaylovdan foydalanilishini tasvirlovchi holatni
    ko`rib chiqaymiz. Misolda ishlab chiqarishning faqat ikkita omili – fermerlarning
    yeri va mehnati hisobga olinsin.
    Faraz qilaylik, yaylovga qo`shimcha mehnat birligi sarflangan, ya’ni birinchi
    fermer egallagan yaylovga ikkinchi fermer o`z podasini olib keldi. Ushbu holatda
    qo`shimcha mehnat sarfining samarasi pasayadi. Ishlab chiqarish (yetishtirish)
    umumiy hajmi oshgani holda qo`shimcha mehnat qilgan fermerning manfaatdorligi
    pasayadi va o`rtacha mahsulotning kamayishi yuz beradi. Agar yaylov xususiy
    mulkchilikda bo`lsa, u holda mulkdorning shaxsiy sarf-xarajatlari ko`proq samara
    keltiradi va renta eng yuqori bo`ladi. Agar yaylov umumiy foydalanishda bo`lsa,
    mehnat sarfi samaradorligining darajasi pasayib, renta yo`qoladi. Yuqorida bayon
    etilganlarga yakun yasab, ta’kidlash lozimki, mulkchilik huquqlarining o`rntilishi
    kamida ikkita sababga ko`ra iqtisodiy agentlar manfaatlariga mos keladi, ya’ni
    ularning o`zaro hamkorligidagi noaniqlik (ikkilanish) kamayadi va resurslardan
    foydalanish optimallashadi.

    Download 0,7 Mb.
    1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   101




    Download 0,7 Mb.
    Pdf ko'rish