O`zbеkistоn rеspublikаsi хаlq tа’limi vаzirligi хоrаzm VIL

KO’P ALLELLIK

Shu paytgacha biz har qanday gen bir juft allel sifatida uchrashi haqida so’z yuritib keldik. Aslida esa, muayyan bitta gen uchta va undan ortiq allellarga ega bo’lishi mumkin. Bunday allel genlar seriyasi dastlabki bitta dominant genning bir necha marotaba mutatsiyaga uchrashi natijasida kelib chiqadi. Natijada asosiy dominant (A) va retsessiv (a) genlardan tashqari, ularning oralig’ida turadigan bir necha allel genlar paydo bo’ladi (A, A₁, A₂, A₃, A₄, . . . a). Demak, bitta gen turlicha o’zgarib, har xil genlarni yuzaga chiqarishi mumkin, ya’ni oraliq gen (A₁) asosiy dominant genga (A) nisbatan retsessiv hisoblanib, asosiy retsessiv genga nisbatan esa dominant hisoblanadi va hakozo. Bitta genning allellari o’xshasa harflar bilan, lekin turli raqamdagi ko’rsatkichlar bilan ifodalanadi.

Ko’p allellikdayam, huddi juft allellikdagi singari, muayyan organizmga ayni paytda umumiy seriyadan faqat ikki bir xil allel yoki ikkita har xil allelga ega bo’ladi, zero jinsiy hujayralarga shulardan bittasi o’tadi holos.
Masala. Berilgan. Faraz qilaylik qora junlik quyonlarni gimalay rangli quyonlar bilan chatishtirilgan. Birinchi avlod duragaylarini o’zaro chatishtirilib, ikkinchi avlod olingan duragaylarda belgilarning 3 : 1 nisbatda ajralishi kuzatilgan.

Ota – onalar va birinchi, ikkinchi avlod duragaylarining genotipi qanday?

h a

A₁>A₂>A₃>A₄>A₅>a. Diploid organizmda ushbu allellardan faqat ikkitasigina chatishtirishda ishtirok etadi: ya’ni AA¹, AA², AA³ va hokazo.

ko’rsatilgan:

3-jadval

Gen	Genotiplar	Fenotiplar
C	CC	Qora junlilik
c	cc	Havorang junlilik (shinshila)
ch	chch	Gimalay ranglik (oq, lekin dumi, qulog’i, oyog’i burnining uchi qora)
ca	caca	Al’binos

Masala shartiga ko’ra chatishtirishni sxemasini tuzamiz:

P ♀ CC x ♂ c^pc^p.

Gametalar: (C) (c^p)~,

F₁ Cc^p

Fenotip: qora ranglik.

Genotip: geterozigota.
Ushbu duragaylarni o’zaro chatishtirib, ikkinchi avlod duragaylarini hosil qilamiz:

P ♀ Cc^p x ♂ Cc^p

Gametalar: (C), (c^p) (C), (c^p)

F₁ CC, Cc^p, Cc^p, c^pc^p.

Fenotip: 3 ta qora ranglik: 1 ta oq-gimalay ranglik.

Genotip: 1 ta gomozigota dominant belgilik

2 ta geterozigota

1 ta gomozigota retsessiv belgilik.

2. Masala. Ota-onalarning har ikkalasining qon guruhi II (A) bo’lsa, ularning bolalarida II (A) guruhdan boshqa qon guruhi bo’lishi mumkinmi?

3. Masala. Tug’ruqxonada 2 ta chaqaloqni almashtirib qo’yishdi. Bitta bolaning ota-onasi qoni I (0) va II (A) guruh, ikkinchisining ota-onasi qoni esa II (A) va IV (AB) guruh. Bolalardan birining qoni I (0) guruh, ikkinchisiniki esa IV (AB) guruh. Qaysi o’g’il bola kimniki ekanligini aniqlang.

4. Masala. Ipak qurti pillasining rangi ikki xil A va B dominant allellarning genotipida birga uchrashi bilan belgilanadi. Domining genlar aloxida kelganda yoki ularning retsessiv allellari birga uchraganda pigment hosil bo’lmaydi va pillalar oq rangda bo’ladi. Ikkita oq rangli pillali zotlar duragaylanganda 9 ta sariq pillali va 7 ta oq pillali duragaylar hosil bo’ldi. Ota-onalar va avlod genotipini aniqlang.

5. Masala. II (A) qon guruhli onaning I (O) qon guruhlik farzandi bor. Ushbu bola otasining qon guruhini aniqlang.

6. Masala. Onaning qoni I (O) guruhlik, turmush o’rtog’iniki IV (AV) guruh, Farzandlar ota-ona qon guruhlariga ega bo’lishi mumkinmi?

7. Masala. O’g’il bolaning qon guruhi I (O), uning singlisi IV (AV) qon guruhiga ega. Mazkur farzandlar ota-onasining qon guruhlarini aniqlang.

8. Masala. Ma’lumki, I(O) qon guruhini barcha odamlarga, II (A) qon guruhini faqat II(A) va IV (AB) qon guruhiga ega bo’lganlarga, III (B) qon guruhini faqat III(B) yoki IB(AB) guruh qoniga egalarga, IV (AB) guruhini esa faqat IV(AB) qon guruhiga ega bo’lganlarga quyish mumkin:

I


(O) I(O) IV(AB) IV(AB)

III(B) III(B)

a) Doimo ona qonini bolalariga quyish mumkinmi?

b) Ota-onasining genotipi qanday bo’lganda singlisining qonini akasiga quyish mumkin?
9. Masala. Onasining qoni I(O) guruh, otasining qoni II(A) guruh. Bola o’z onasining qon guruhiga ega bo’lishi mumkinmi?

10. Masala. Ma’lumki qon guruhlari G.Mendel qonunlariga binoan nasldan-naslga o’tadi. Shuning uchun sud tibbiyot ekspertizasida bolaning otasi kimligini aniqlashda qo’shimcha dalil sifatida bundan foydalaniladi. Jumladan, bolaning va onaning qon guruhlari asosida uning otasining qon guruhini aniqlash mumkin. Lekin doimo ham bolaning qon guruhiga qarab uning otasining qon guruhini aniqlash birmuncha qiyin, ammo shu kishi bolaning otasi bo’lish ehtimolini aytish mumkin.

Faraz qilaylik, onaning qon guruhi – III(B) chi, bolaniki – I(O) guruh. Otasi bo’lishi mumkin deb gumon qilinayotgan shahslarning birisining qon guruhi – I(O), ikkinchisiniki – IV(AB).

Ushbu kishilardan qaysi biri bolaning biologik nuqtai nazardan otasi ekanligini aniqlang.

11. Masala. Ayol I(O) qon guruhiga, er – esa IV(AB) guruhiga ega. Shu oilada III (B) qon guruhlik, dal’tonik o’g’il bola tug’ildi. Ota-ona ranglarni yahshi ajrata oladi. Kelajakda shu boladan sog’lom bola tug’ilish ehtimolini va ularning qon guruhlari qanday bo’lishini aniqlang.

12. Masala. Qora ko’zli ota onaning to’rtta farzandi bor. Ularning ikkitasi ko’k ko’z va I(O), IV(AB) qon guruhiga ega, qolgan ikkitasi qora ko’z va I(O), III(B) qon guruhlik. Shu oilada qora ko’z, I(O) qon guruhlik farzand tug’ilishi ehtimoli qanday?

13. Masala. Onasining qon guruhi I(O), otasiniki IV(AB) guruh. Farzanlar ota-onasidan bittasinikiga o’xshash qon guruhiga ega bo’lishlari mumkinmi?

14. Masala. O’g’il bola II(A) qon guruhlik. Uning singlisi IV(AB) qon guruhiga ega. Bolalar ota-onasining qon guruhlari qanday?

15. Masala. II(A) va III (B) qon guruhlik ota-onadan o’roqsimon qon hujayralik anemiya bilan kasallangan, I(O) qon guruhlik bola tug’ilgan. Ushbu oilada IV(AB) qon guruhlik bemor bolalar tug’ilish ehtimoli qanday?

Izoh. O’roqsimon qon hujayralik anemiya chala dominant belgi sifatida irsiylanadi.

16. Masala. Onasi I(O), otasi IV(AB) qon guruhlik nikohdan III(B) qon guruhlik dal’tonik bola tug’ilgan.

Ushbu nikohdan sog’lom farzand tug’ilishi ehtimoli qanday?
VII. Bo’lim. Jins bilan bog’liq holda irsiylanishga oid masalalar va ularni yechish metodikasi

Jins bir yoki bir necha genning nazorati va ta’siri bilan belgilanadi. Ma’lumki, jinsni belgilovchi genlar jinsiy xromosomalarda (geteroxromosomalarda) joylashgan. Shuni aloxida ta’kidlash zarurki geteroxromosomalarda jinsni belgilovchi genlar bilan bir qatorda, organizmning boshqa ko’pgina belgilarini shakllantiruvchi genlar ham joylashgan. Tabiiyki, jinsiy xromosomalardan o’rin olgan mazkur genlar guruhi muayyan jins bilan birikkan holda, o’ziga hos tarzda nasldan naslga o’tadi.

Hozirgi paytda odamlarda jinsiy X yoki Y xromosoma bilan bog’langan belgilar borligi aniqlangan. Jumladan, X–xromosomadagi genlar orqali yuzaga chiqadigan 100 dan ortiq belgilar borligi ma’lum. Bunday belgilar X-xromosoma orqali onadan o’g’il bolalarga, otadan esa qiz farzandlariga beriladi. Masalan, gemofiliya, dal’tonizm, mushak distrofiyasi, tish emalining qorayishi va boshqa kasalliklar (4-jadval). Ba’zi kasalliklar Y-xromosoma bilan birikkan bo’lib, u otadan faqat o’g’il farzandlariga beriladi. Masalan, ayrim erkaklar oyog’ining panjalari orasida parda bo’lishi Y-xromosoma bilan bog’liq.

Belgilarning jins bilan birikkan holda irsiylanishi aksariyat ko’pchilik organizmlarda jinsiy X-xromosoma bilan bog’liq bo’lganligi bois masala yechishga kirishishdan oldin, chatishtirilayotgan individlarning qaysi jinsi gomozigotali va qaysi jinsi geterozigotali ekanligini aniqlab olish zarur. Ushbu masalani hal qilishda metodik yordam sifatida ilovada “Jinsni aniqlashning asosiy turlari” to’g’risidagi 5-jadvalni keltiramiz.

5-jadval. Jinsni genetik aniqlashning asosiy turlari.

Jinsni aniqlash- ning asosiy turlari	Organizmlar	Somatik hujayralar		Gametalar		Getero-gametali jins
		♀	♂	Sper-mato-zoidlar	Tuxum hujay-ralar
XY	Sutemizuvchilar, odam, drozofila va boshqa ko’pgina turlar	XX	XY	X, Y	X, X	Erkak
XY	Qushlar, kapalaklar, ilonlar, aksolotl’ va boshqalar	XY	XX	X	X, X	Urg’ochi
XO	Chigirtka, ninachi, kandala, kenguru	XX	XO	X, O	X, X	Erkak
XO	Kaltakesak, kuya va boshqalar	XO	XX	X, X	X, O	Urg’ochi

Ushbu mavzuga oid masalalar yechishni boshlashdan oldin gametalar hosil qilishga doir bir qancha mashqlarni bajaramiz.

Genetikaning klassik ob’yekti – meva pashshasining urg’ochisi gomogametali jins (XX), erkagi geterogametali jins xisoblanadi (XY). Tajribalarda aniqlanishicha drozofila ko’zining qizil rangda bo’lishini belgilovchi /W/ gen va oq rangda bo’lishini ta’minlovchi uning retsessiv alyelli /w/ har ikkalasi X-jinsiy xromosomada joylashgan. Y – jinsiy xromosomada ushbu genlardan bittasi ham yo’q.

Belgi	Gen	Gen joylashgan xromosoma
Qizil rang Oq rang	W w	X – xromosoma. X – xromosoma.

Quyidagi hollarda, meva pashshasi hosil qiluvchi gameta tiplarini aniqlang:

1. 
   Gomozigota qizil ko’zli urg’ochi pashsha.
   
2. 
   Geterozigota qizil ko’zli urg’ochi pashsha.
   
3. 
   Qizil ko’zli erkak pashsha.
   

Gametalar (X^W) (X^W)

Tuxum hujayrasi, yo’naltiruvchi tanacha.

Demak, gomozigota qizil ko’zli urg’ochi pashsha bir tipdagi / X^W – xromosomalik/ tuxum hujayrasi hosil qilar ekan.

2. Agarda qizil ko’zli urg’ochi pashsha geterozigota genotiplik bo’lsa /X^WX^w/, uning bitta X – xromosomasida dominant gen “X^W”, ikkinchisida resessiv gen “X^w” joylashadi. Binobarin, ushbu pashsha gametogenez jarayonida ikki xil tipdagi tuxum hujayralar hosil qiladi: X^W va X^w xromosomalik.

Fenotip: Geterozigota qizil ko’zli urg’ochi pashsha

Genotip: X^W X^w

Gametalar: X^W X^w

Tuxum hujayrasi, tuxum hujayrasi

3. Demak qizil ko’zli erkak pashshaning yakka X – xromosomasida dominant gen «W» joylashgan, uning jufti Y – xromosomada rang tashuvchi gen yo’q. Zero, erkak pashsha ham ikki tipdagi urg’u hujayralari hosil qiladi. Dominant genga ega X – xromosomalik /X^W/, va Y – xromosomalik.

Gametalar: X^W Y

Urug’ hujayrasi, urug’ hujayrasi

Shuni takidlash lozimki, tasvirdan ko’rinishicha, «W» geni bo’yicha erkak pashshalarni na gomozigota, na geterozigota deb atasa bo’ladi. Bunday genotiplik individlari gemizigota deb atash qabul qilingan.

1. Masala. Berilgan. Holdor urg’ochi mushuk malla erkak mushuk bilan chatishtirilgan.

1) Duragaylarning birinchi avlodi fenotipi va genotipini aniqlang.

2) Duragaylarning birinchi avlodida ajralish sodir bo’ladimi?

Yechilishi. Ma’lumki sutemizuvchilarda, hususan mushuklarda urg’ochi jins gomogametali va erkak jins geterogametali hisoblanadi. Qora va malla rangni idora qiluvchi gen X – jinsiy xromosomada joylashgan, ya’ni jins bilan birikkan holda irsiylanadi. Lekin shuni esda tutish lozimki, getorozigotalar doim holdor hisoblanadi. Shu bois hayotda holdor erkak mushuklar uchramaydi. Masala shartiga binoan «belgi – gen» jadvalini tuzamiz:

Belgi	Gen	Genotip
1. Qora rang	XB	XBXB
2. Malla rang	Xb	XbXb
3. Holdor rang	-	XBXb

Chatishtirish sxemasini tuzib masalani yechamiz:

P ♀ X^BX^b x ♂ X^bY

Gametalar: X^B X^b X^b Y

F₁ X^BX^b, X^bY, X^bX^b, X^bY

Fenotip: 1 ta holdor urg’ochi mushuk.

1 ta qora junli erkak mushuk.

1 ta malla junli urg’ochi mushuk.

1 ta malla junli erkak mushuk.

Jinslar nisbati 1 : 1 ;

Mustaqil yechish uchun masalalar.

1. Masala. Geterozigota kul rang urg’ochi drozofila huddi shunday ranglik erkak pashsha bilan chatishtirilgan. Duragaylarda belgilarning son jihatdan fenotip va genotip bo’yicha ajralish nisbatini aniqlang.

2. Masala. Tashbaqa rangli mushukdan bir nechta mushukchalar tug’ilgan. Ushbu mushukchalarning bittasi malla rangga ega. Uning genotipini aniqlang.

3. Masala. Agar gomozigota tillarang tovuq, kumush rang xo’roz bilan chatishtirilgan bo’lsa, jo’jalarning rangiga qarab ularning jinsini aniqlash mumkinmi? Agar tilla rang geterozigota tovuq tilla rang xo’roz bilan chatishtirilsachi?

4. Masala. Normal ko’rish qobiliyatiga ega bo’lgan ota – onadan ranglarni to’la ajrata oladigan bolalar va bitta dal’tonik o’g’il bola tug’ilgan. Bunga sabab nima? Ota – onasining va bolalarining genotipi qanday?

5. Masala. Ter bezlari bo’lmagan yigit shu belgi bo’yicha sog’lom qizga uylangan. Ota – onaning va bo’lajak farzandlarning genotipini aniqlang.

Izox: Ter bezlarining bo’lmasligi resessiv belgi bo’lib uning geni X – xromosomada joylashgan.

6. Masala. Qora sochli qoni normada iviydigan (sog’lom) va shu belgilari bo’yicha geterozigota ayol ushbu belgilarga ega erkakka turmushga chiqqan. Bo’lg’usi bolalarining fenotipi va genotipi qanday bo’lishi mumkin? Ushbu nikohdan qora sochli gemofilik (qoni normada ivimaydigan) o’g’il bola tug’ilish ehtimoli qanday?

7. Masala. Agar qora sochli sog’lom (qoni normada iviydigan) ayol qo’ng’ir sochli, sog’lom erkakka turmushga chiqqan bo’lsa va ulardan gyemofilik bola tug’ilsa, shu bolaning va ota – onasining genotipi qanday?

8. Masala. Ipak qurtida gamma radiaktiv nurlar ta’sirida X – xromosomada joylashgan, retsessiv lyetal gen (l) hosil qilingan. Lyetal gen bo’yicha geterozigota individlar (Ll) hayotga layoqatli, lekin ushbu gen bo’yicha gomozigota individlari (ll) lyetal hisoblanadi, ya’ni erta nobud bo’ladi. Ma’lumki, ipak qurtining urg’ochisi gomogametali (WZ) jins hisoblanadi. W – xromosomada ushbu gen bo’lmaganligi sababli u genetik nuqtai nazardan noaktiv. Hayotga layoqatli urg’ochi kapalak lyetal geni bo’yicha geterozigota (Z^LZ^l) erkak kapalak bilan chatishtirilgan. Birinchi avlod duragaylarning jinslar nisbati qanday bo’ladi?

9. Masala. Drozofila pashshasida kalta tanali ta’minlovchi retsessiv gen (r) X – xromosomada joylashgan.

a) Faraz qilaylik normal tanalik, lekin ushbu gen bo’yicha geterozigota urg’ochi pashsha, geterozigota kalta tanalik erkagi bilan chatishtirilgan;

b) normal tanalik geterozigota urg’ochi pashsha huddi shunday tanalik erkak pashsha bilan chatishtirilgan.

Birinchi avlod duragaylarining fenotipini aniqlang.

10. Masala. Drozofila pashshasida X – xromosomaga joylashgan retsessiv gen X gomozigota holatda lyetal ta’sirga ega. Geterozigota urg’ochi pashshadan 60 ta nasl olingan.

Birinchi avlod duragaylarining nechtasi erkak va urg’ochi?

11. Masala. Gipertrixoz (quloq suprasining chyetlarida jun o’sish belgisi) Y – xromosomaga bog’liq holda nasldan – naslga o’tadi. Otasi gipyertrixoz sog’lom bo’lgan oilada ushbu belgilik bolalar tug’ilish ehtimolini aniqlang.

12. Masala. Otasi gipertrixoz, onasi polidaktiliyasi bor oilada har ikkala belgi bo’yicha sog’lom qiz tug’ildi. Ushbu nikohdan kelgusi farzandlarining sog’lom tug’ilish ehtimoli qanday?

VIII. Bo’lim. Genlarning birikkan holda irsiylanishga oid masalalar va ularni yechish metodikasi

Meyoz bo’linishining birinchi profazasida faqat gomologik xromosomalar jufti o’rtasida sodir bo’ladigan bu hodisa kon’yugatsiya va krossingovyer deb ataladi. Genlarning birikkan holda nasldan – naslga o’tish qonuniyatlaridan foydalanib, krossingover yordamida muayyan genning xromosomada joylashgan o’rnini, genlar orasidagi masofani, izchilligini aniqlash mumkin va nihoyat xromosomalarning genetik xaritasini tuzish mumkin. Shunday qilib, tabiatda genlarning ikki xil tarzda nasldan – naslga o’tishi kuzatilar ekan:

Genlarning birikkan holda nasldan – naslga o’tishi va sxemasini tuzishda maxsus belgilash usullaridan foydalaniladi. Zero, ota – ona genotipini yozishda faqat genlar jufti yozilmasdan balki, ular joylashgan xromosomalar jufti ham ko’rsatiladi. Odatda gomologik xromosomalar jufti ikki parallel chiziq shaklida ifodalanadi. Masalan, digeterozigota individ genotipi A B ko’rinishda ifodalanadi. Bu yerda gomologik xromosomalardan bittasida dominant genlar (A va B), ikkinchisida retsessiv allellar (a va b) joylashgan. Agarda A va B genlar turli gomologik xromosomalar juftida joylashgan bo’lsa shaklida aloida – alohida ko’rsatilgan bo’lar edi.