O`zbеkistоn rеspublikаsi хаlq tа’limi vаzirligi хоrаzm VIL

KIRISH

Yangi pedagogik texnologiyalar asosida o’quvchilar ta’lim tayyorgarligini faollashtirishning, ya’ni o’quvchilar mustaqil bilim olishi, ko’nikma va malakalarini hosil qilishining bir qancha samarali shakl va usullari mavjud. Ular orasida genetikadan mustaqil masalalar yechish alohida o’rin tutadi. Zero, umumiy va odam genetikasiga oid bilimlarni mustahkam o’zlashtirishning eng samarali yo’llaridan biri – bu genetikaga oid masalalarni ko’proq mustaqil yechishdir. Shuningdek, genetikaga oid masalalar yechish o’quvchilarning ta’lim tayyorgarligi darajasining o’ziga hos tezkor sinash usuli ham hisoblanadi. Genetikaga oid masalalar yechishning yana bir afzalligi shundaki, masala yechish jarayonida o’quvchining fikrlash qobiliyati, mantiqiy tafakkuri rivojlanadi. Chunonchi, professor A.T.G’ofurov ta’kidlaganidek, masala shartini bajarish uchun o’quvchi uni mazmunini tahlil qiladi, taqqoslaydi, umumlashtiradi va muayyan hulosa chiqaradi. Lekin, uzoq yillar mobaynida malaka oshirish kurslari tinglovchilari bilan amaliy mashg’ulotlar o’tkazish tajribasidan hamda o’quvchilarning viloyat olimpiadasi ko’rsatkichlaridan, Respublika test markazining didaktik materiallar tahlilidan ma’lumki, aksariyat o’quvchilar, sir emas hattoki ayrim o’qituvchilar ham genetikadan mustaqil masala yechishga ancha qiynaladilar. Fikrimizcha, buning sabablaridan biri o’zbek tilida yozilgan masalalar to’plamining yetishmasligidir.

Shuni alohida takidlash lozimki genetikaning asosiy qonuniyatlariga amal qilingandagina hosildor o’simlik navlarini, hayvon zotlarini yaratish, aholi o’rtasida tobora keng tarqalib borayotgan tug’ma va irsiy kasalliklarninig oldini olish mumkin bo’ladi.

Binobarin, genetika fani nafaqat nazariy, shuningdek bugungi bozor iqtisodiyoti davrida katta amaliy ahamiyatga ham ega. Shu bois taniqli biolog olim, professor A.T.G’ofurov

«jamiyatimizning har bir fuqarosi genetikadan muayyan bilimga ega bo’lmog’i, eng muhimi kundalik hayotda bu bilimlarga amal qilmog’i kerak» deb takidlaydi. Lekin, afsuski umumiy o’rta ta’lim maktab o’quvchilarining aksariyati genetikadan puxta bilimga ega emas.

Yuqorida bayon etilgan fikr-mulohazalarni hisobga olgan holda umumta’lim maktab o’quvchilari va o’qituvchilariga, ixtisoslashgan maktab o’quvchilari, akademik litsey talabalari va oliy o’quv yurtlariga kiruvchi abiturientlarga amaliy-metodik yordam ko’rsatish maqsadida ushbu qo’llanma yozildi.

Qo’llanma 9 ta bo’limdan iborat:

1. Molekulyar genetikaga oid masalalar va ularni yechish metodikasi

2. Gametalar hosil qilishga oid masalalar va ularni yechish metodikasi

3. Monoduragay chatishtirishga oid masalalar va ularni yechish metodikasi

4. Diduragay chatishtirishga oid masalalar va ularni yechish metodikasi

5. Poliduragay chatishtirishga oid masalalar va ularni yechish metodikasi

6. Genlarning o’zaro ta’siriga oid masalalar va ularni yechish metodikasi

7. Jins bilan bog’liq holda irsiylanishga oid masalalar va ularni yechish metodikasi

8. Genlarning birikkan holda irsiylanishga oid masalalar va ularni yechish metodikasi

9. Odam genetikasiga oid masalalar va ularni yechish metodikasi

Ilovalar.

Qo’llanmaning har bir bo’limi mavzuga oid qisqacha kirish so’zidan boshlanadi. Ushbu bo’lim darslikni takrorlash bo’lmasdan, balki mavzuga taalluqli masalalarni yechish uchun zarur ma’lumotlar to’plamidan iborat. Ushbu qo’llanmada genetikanning barcha bo’limlariga oid masalalarni yechish usullari va ularning tahlili ko’rib chiqilgan hamda mustaqil yechish uchun masalalar berilgan.

Qo’llanmaning ilova qismida asosiy genetik atamalarning qisqacha izohli lug’ati, masala yechishda qo’llaniladigan maxsus genetik simvollar, ayrim o’simlik va hayvonlarga xos dominant, retsessiv, chala dominant tarzda nasldan–naslga o’tuvchi belgilar, hamda jins bilan birikkan belgilarning ro’yxati berilgan.

Muallif o’z maslahati va tanqidiy mulohazalari bilan ushbu qo’llanmani nashrga tayyorlashga yordam bergan barcha hamkasblariga o’z minnatdorchiligini bildiradi.

Ushbu qo’llanma albatta ayrim nuqson va kamchiliklardan holi bo’lmasligi mumkin. Shu bois qo’llanmaga oid qimmatli fikr va mulohazalarni bayon etajak kitobxonlarga oldindan chuqur minnatdorchiligimizni izhor etamiz.

1. 
   Bo’lim. Molekulyar genetikaga oid masalalar va ularni yechish
   

(IRSIYATNING MOLEKULYAR ASOSLARI).

Molekulyar genetikaga oid masalalarning bir necha tipi ma’lum.

I-tip. DNK strukturaviy tuzilishiga oid masalalar va

ularni yechish usullari.

1. Masala. Berilgan. DNK molekulasi muayyan zanjirida nukleotidlar ketma-ketligi quyidagicha:

S G A T S S T A G S A T . . .

Ushbu DNK molekulasi ikkinchi zanjiridagi nukleotidlarning joylashish tartibini aniqlang.

Yechilishi. Mazkur masalani yechish uchun DNKning molekulyar tuzilishini esga olaylik. Ma’lumki, DNK (dezoksiribonuklein kislotasi) bipolimer bo’lib, qo’sh zanjirdan tashkil topgan. Uning monomerlari to’rt xil nukleotidlar hisoblanadi. DNKning har ikkala zanjiri o’zaro azotli asoslar orqali komplementarlik printsipiga asosan birikkan. Binobarin, DNK qo’sh zanjirining birida adenin tursa, ikkinchisida uning qarama–qarshisida albatta timin joylashadi, bordiyu guanin joylashgan bo’lsa, qarama–qarshi zanjirda sitozin o’rin oladi va h.k. Yuqorida bayon etilganlarga binoan masala shartida ko’rsatilgan DNKning ikkinchi zanjirida nukleotidlar quyidagi izchillikda joylashadi:

1-chi zanjir: S G A T S S T A G S A T . . .

DNK 2-chi zanjir: G S T A G G A T S G T A . . .

2. Masala. Berilgan. DNK molekulasining muayyan zanjirida nukleotidlar quyidagi izchillikda joylashgan:

T – T – S – A – G – A – T – G – S – T – A – G . . .

A. Ushbu DNK molekulasining yahlit ko’rinishini grafik tarzida ifodalang. Masala shartini bajarishda qaysi qonuniyatlarga asoslaniladi?

B. Ushbu DNK molekulasi fragmentining uzunligi qanday?

B. Ushbu fragment 12 ta nukleotiddan iborat, har bir nukleotidning uzunligi 0,34 nm. Ushbu fragmentning uzunligi:

12 x 0,34 = 4,08 nm.ga teng.

3. Masala. Berilgan. DNK molekulasining muayyan fragmentida nukleotidlar quyidagi tartibda joylashgan:

T – T – S – A – G – A – T – G – S – A – T – S . . .

Ushbu DNK molekulasining qo’sh zanjir holatidagi ko’rinishini grafik tarzida ifodalang va uning tarkibiga kiruvchi nukleotidlarni foiz hisobidagi miqdorini aniqlang.

Yechilishi. DNK qo’sh zanjir holidagi ko’rinishini komplementarlik prinsipiga asosan aniqlaymiz:

1-zanjir: T – T – S – A – G – A – T – S – S – A – T – S . . .

2-zanjir: A – A – G – T – S – T – A – S – G – T – A – G . . .

DNK tarkibidagi nukleotidlar miqdorini aniqlash uchun E.Chargaff qoidasidan foydalanamiz. E.Chargaff qoidasiga binoan purin asoslarining /A+T/ yig’indisi pirimidin asoslarining miqdoriga teng, ya’ni:

/ A+T / + / G+S / = 100 foiz DNK.

/ A+U / + / G+S / = 100 foiz RNK.

Ushbu fragment qo’sh zanjir tarkibidagi alohidagi nukleotidni sonini aniqlaymiz:

A = 7. G = 5. T = 7. S = 5. Jami nukleotidlar soni 24 ta.

Har bir nukleotidning foiz hisobidagi miqdorini aniqlash uchun quyidagi tenglamadan foydalanamiz:

24 / 100 = 1 / X; X = 100 x 1 / 24 = 4,17

Endi purin va pirimidin asoslarining foiz hisobidagi miqdorini hisoblaymiz:

24 / 100 = 7 / X;

X = 100x 7 / 4 = 29,17 (A va T);

24 / 100 = 5 / X;

X = 100 x 5 / 24 = 20,83 (G va S);

Ushbu hisobni bajarishni ikkinchi usuli:

7 x 4,17 = 29,17 (A va T) .

5 x 4,17 = 20,83 (G va S) .

23,52 / 0,34 = 69 ta nukleotid bor ekan.

1. Masala. DNK molekulasining bitta zanjirida nukleotidlar quyidagi tartibda joylashgan:

A G S T A G T S A T . . .

Shu DNK molekulasining ikkinchi zanjirida nukleotidlarning joylashish tartibini aniqlang.

2. Masala. DNK ning bitta zanjiridagi ko’rsatilgan nukleotidlarning asosida ikkinchi zanjirdagi nukleotidlarning joylashishi tartibini aniqlang: G S A T S A G T S G T A . . .

3. Masala. DNK molekulasi tarkibida 1450 ta sitozin bor, shu molekula tarkibida qancha guanin bor?

4. Masala. DNK molekulasida nukleotidlar quyidagi tartibda joylashgan: S S S T A G G T A S G A T . . . , lekin DNK avtoreduplikatsiyasi jarayonida chapdan yettinchi azotli asos (guanin) tushib qolgan. Normada va guanin tushib qolgandan keyingi DNK molekulasining strukturasini grafik holida ko’rsating.

5. Masala. Axborot tashuvchi RNK (i-RNK) tarkibida nukleotidlar quyidagi nisbatda uchraydi: guanin – 35, uratsil – 25, tsitozin – 28, adenin – 32.

Mazkur i-RNK molekulasi asosida uning sintezida ishtirok etgan DNK molekulasining molekulyar tuzilishini hamda uning tarkibidagi nukleotidlar miqdorini toping.

6. Masala. Quyidagi ko’rsatilgan moddalardan qaysilari DNK nukleotidlari tarkibiga kirishini aniqlang: riboza, uratsil, dezoksiriboza, guanin, sitozin, timin, adenin.

7. Masala. DNK molekulasining bitta zanjirida nukleotidlar quyidagi ketma-ketlikda joylashgan: A-T-S-G-T-G-A-S-G . . .

Ushbu fragmentning uzunligini aniqlang.

8. Masala. DNK molekulasining bitta zanjirida nukleotidlar quyidagi tartibda joylashgan: T-T-G-S-A-G-A-S-G-T . . .

A. Ushbu zanjirga komplementar ikkinchi zanjirdagi nukleotidlarning joylashish tartibini aniqlang;

B. Ushbu DNK molekulasi qo’sh zanjiri tarkibiga kiruvchi nukleotidlarni foiz hisobidagi miqdorini aniqlang.

9. Masala. DNK molekulasi muayyan fragmentining uzunligi 24,32 nm.ga teng. Ushbu fragment nechta nukleotiddan iborat?

1-chi zanjir: T S T S T S A G . . .

2-chi zanjir: A G A G A G T S . . .

Ushbu molekulani avtoreproduktsiyadan keyingi ko’rinishini grafik tarzda ifoda eting.

A. DNK molekulasining dastlabki ko’rinishi:

1-chi zanjir: T S T S T S A G . . .

2-chi zanjir: A G A G A G T S . . .

B. DNK molekulasini reduplikatsiya jarayonidagi ko’rinishi:

T S T S T S A G . . .

2-chi zanjir: A G A G A G T S

A G A G A G T S . . .

V. DNK molekulasining reduplikatsiya nihoyasidagi ko’rinishi:

1-chi zanjir: T S T S T S A G . . .


A G A G A G T S . . .
2-chi zanjir: T S T S T S A G . . .

A G A G A G T S . . .

joylashgan:

1-chi zanjir:S S G A T G A . . .

2-chi zanjir:G G S A T S T . . .

Mazkur molekulaning reduplikatsiyadan keyingi ko’rinishi grafik tarzda ifoda eting.

2. Masala. DNK molekulasining bitta zanjiridagi nukleotidlar tubandagi izchillikda joylashgan:

1-chi zanjir: A G S T A S G T . . .

Ushbu DNK molekulasining ikkinchi zanjiridagi nukleotidlarning joylashish tartibini toping hamda shu DNK molekulasining avtoreproduktsiyadan keyingi ko’rinishini grafik tarzida ifodalang.

1. RNK da uglevod riboza bo’ladi.

2. RNK da azotli asos timin uratsil bilan almashgan.

3. RNK molekulasining zanjiri DNK ga nisbatan kalta va molekulyar og’irligi ham kichikdir.

i-RNK – axborot tashuvchi (informatsion) RNK, bir necha yuz nukleotiddan iborat bo’lib, irsiy axborotni DNK molekulasidan ko’chirib (transkriptsiya qilib), uni yadrodan sitoplazmaga, oqsil sintezlanayotgan joyga yetkazib beradi.

i-RNKning DNK asosida sintez qilinish jarayoniga transkriptsiya (nusxa ko’chirish) deyiladi.

T A G S A G S T A G . . .

Ushbu DNK zaminida sintezlanuvchi i-RNK zanjiridagi nukleotidlarning joylashish tartibini aniqlang. Yuqorida bayon qilinganlarga asosan, komplementarlik printsipini qo’llab, DNK ning mazkur zanjiriga monand i-RNK molekulasidagi nukleotidlar joylashishini yozib chiqamiz:

DNK zanjiri: T A G S A G S T A G . . .

i-RNK zanjiri: A U S G U S G A U S . . .
2. Masala. Berilgan. Insulin geni (i-RNK) fragmenti quyidagi nukleotidlardan iborat:

UUU-GUU-GAU-SAA-SAS-UUA-UGU-GGG-USA-SAS . . .

Ushbu fragmentdagi (A+T):(G+S) nisbatini aniqlang.

Yechilishi.

i-RNK: UUU-GUU-GAU-SAA-SAS-UUA-UGU-GGG-USA-SAS

DNK, 1- AAA-SAA-STA-GTT-GTG-AAT-ASA-SSS- AGT-GTG ..

2-TTT- GTT-GAT-SAA-SAS- TTA-TGT-GGG-TSA-SAS ...

A=18, T=18, G=12, S=12

(A+T):(G+S)=(18+18):(12+12)=36:24

Demak: 36(A+T):24(G+S).

1. Masala. DNK molekulasining muayyan zanjirida nukleotidlar quyidagi izchillikda joylashgan:

G S A T S G T A . . . . . . . . . . . .

Ushbu DNK dan transkriptsiya jarayonida sintezlanuvchi i-RNKning molekulyar strukturasini grafik tarzida ko’rsating.

2. Masala. i-RNK molekulasining muayyan fragmentida nukleotidlar quyidagi ketma-ketlikda joylashgan:

U A S G A U S G . . . . . . . . . . . . . . .

Ushbu i-RNK sintezida matritsa vazifasini bajargan DNK zanjiridagi nukleotidlarning joylashish tartibini aniqlang.

3. Masala. DNK molekulasining muayyan fragmentida nukleotidlar quyidagi izchillikda joylashgan:

T A S G A S G A T S G . . . . . . . . . . . .

Mazkur DNK zaminida sintezlanuvchi axborot tashuvchi RNK ning molekulyar tuzilishini aniqlang.

4. Masala. Muayyan i-RNK molekulasi fragmentida azotli asoslar quyidagi nisbatda uchraydi:

guanin-20, sitozin-34, adenin-18, uratsil-28.

Berilgan rakamlardan foydalanib DNK molekulasidagi azotli asoslar miqdorini aniqlang.
III. Translyatsiyaga oid masalalar va ularni yechish usullari.
1. Masala. Berilgan. Axborot tashuvchi RNK molekulasi tarkibida uchlik (triplet)lar quyidagi izchillikda joylashgan:

GUG, GUS, UUA, AUA, SUG . . .

Ushbu i-RNK ishtirokida sintezlanuvchi oqsilning birlamchi strukturasini aniqlang.

Yechilishi. DNK molekulasi tarkibida nukleotidlarning joylashish tartibi ma’lum ma’noga ega. Genetik kodning mohiyati shundan iboratki oqsil tarkibiga kiruvchi aminokislotalar DNK molekulasi zaminida sintezlanuvchi i-RNK dagi tripletlarning joylashish ketma-ketligiga mos joylashadi. Ushbu masalani yechish uchun genetik kod jadvalidan foydalanib, har bir tripletga mos keluvchi aminokislotalarni yozib chiqamiz:

i-RNK – GUG, GUS, UUA, AUA, SUG . .

oqsilning glitsin - arginin - izoleytsin - lizin - alanin.

birlamchi strukturasi

TTT – TAS – ASA – TGT – SAG . . .

A. Ushbu gen ishtirokida sintezlanuvchi oqsil tarkibidagi aminokislotalar joylashish tartibini aniqlang.

Yechilishi.
DNK. TTT- TAS- ASA- TGT- SAG . . .

i-RNK AAA - AUG - UGU - ASU - GUS . . .

oqsilning lizin - metionin-sistein – treonin- valin.

birlamchi strrukturasi

Ushbu gen uzunligini hisoblaymiz: 0,34 x 153 = 52,02 nm.

Demak, ushbu genning uzunligi 52,02 nm.ga teng.

4. Masala. Berilgan. 51 ta aminokislotadan iborat insulinni sintezlashga 7,3 soniya vaqt sarflanadi. Ushbu polipeptid zanjiri sintezlanishida har soniyada nechta aminokislota o’zaro peptid bog’ hosil qilib birikadi?

51 : 7,3 = 7 (bir soniyada).

Demak, bir soniyada 7 ta aminokislota o’zaro birikar ekan.

5. Masala. Berilgan. Genetik kod jadvalidan ma’lumki, ba’zi aminokislotalar bitta triplet ishtirokida, ba’zilari esa bir nechta triplet ishtirokida kodlanadi. Genetik kod jadvalidan foydalanib, quyidagi oqsilning birlamchi strukturasini hosil qiluvchi har bir aminokislotani kodlovchi tripletlarni aniqlang.

fenilalanin – leysin – alanin – tirozin – serin – metionin . . .

UUU, SUA, AAG, GAS . . .

Ushbu i-RNK ishtirokida sintezlovchi oqsilning birlamchi strukturasini aniqlang.

2. Masala. Axborot tashuvchi RNK molekulasida tripletlar tubandagi ketma-ketlikda o’rin olgan:

USA, SAG, ASS, GSA . . .

Mazkur i-RNK molekulasi ishtirokida sintezlovchi oqsilning birlamchi strukturasini aniqlang.

3. Masala. Fankoni sindromi (suyak to’qimasi hosil bo’lishining buzilishi) bilan kasallangan bemor siydigida quyidagi i-RNK ishtirokida sintezlangan ainokislotalar uchraydi:

AUA, GUS, AUG, USA, UUG, UAS, GUU, AUU . . .

Bemorning siydigida uchrovchi aminokislotalarni nomini genetik koddan foydalanib aniqlang.
II. Bo’lim. Gametalar hosil qilishga oid masalalar va ularni yechish metodikasi
Genetik masalalar yechishdagi yo’l qo’yiladigan asosiy hatolardan biri gametalar hosil qilish tartibini bilmaslikdir.Oqibatda masala noto’g’ri yechiladi. Shu bois turli (monoduragay, di- va poliduragay) chatishtirishlarga doir masalalar yechish haqida gapirishdan oldin gametalar hosil qilish metodikasi bilan tanishib chiqamiz.

Gametalar hosil qilishda quyidagilarga e’tibor berish zarur:

Turli xil genotiplik organizmlar hosil qilinadigan gametalar tiplari quyida ko’rsatilgan.

I. Gomozigota organizm har doim bir xil tipdagi gametalar hosil qiladi:

a	Genotip: Gametalar:	AA (A)	b	Genotip: Gametalar:	aa (a)
v	Genotip: Gametalar:	AABB (AB)	g	Genotip: Gametalar:	aabb (ab)
d	Genotip: Gametalar:	AABBSS (ABS)	ye	Genotip: Gametalar:	aabbss (abs)
z	Genotip: Gametalar:	AABBSSDD (ABSD)	k	Genotip: Gametalar:	aabbssdd (absd)

II. Monogeterozigota organizm ikki xil tipdagi gametalar hosil qiladi:

a) Genotip: A a

Gametalar: (A),(a)
III. Digeterozigota organizm to’rt xil tipdagi gametalar hosil qiladi:

Genotip: Aa Bb

Gametalar: (AB),(Ab),(aB),(ab).

IV. Trigeterozigota organizm sakkiz xil tipdagi gametalar hosil qiladi:

Genotip: A a B b S s

Gametalar: (ABS), (ABs), (AbS), (Abs), (Abs), (aBs), (abS), (abs)

Genotip: Aa Bb Ss Dd

Gametalar: (ABSD), (ABSd), (ABsD), (AbSD), (AbSd), (AbsD), (Absd)

(aBSD), (aBSd), (aBsD), (aBsd), (abSD), (abSd), (absD), (absd)

Muayyan organizm hosil qiluvchi gametalar tipini aniqlash uchun allel genlar juftini chatishtirilayotgan organizm allel genlar soniga ko’paytirish kifoya, ya’ni 2ⁿ.

Izoh: «2» - allel genlar jufti, «ⁿ» - allel genlar soni.
Mustaqil yechish uchun masalalar.
1. Masala. Quyidagi organizmlar hosil qiluvchi gameta tiplarini yozing.

a) DD genotiplik

b) Dd genotiplik

v) dd genotiplik

2. Masala. Quyidagi organizmlar nechta tipdagi va qanday nisbatdagi gametalar hosil qiladi?

a) mono gomozigota dominant belgilik,

b) geterozigota organizm,

v) gomozigota retsessiv belgilik organizm.

3. Masala. MM – genotiplik erkak necha tipdagi va nisbatdagi spermatozoidlar hosil qiladi? Bu nisbatlar zaminida qanday biologik jarayon yotadi?

4. Masala. Agarda Dd – genotiplik ayolda meyoz jarayonida D geni tuxum hujayraga taqsimlansa, d geni qaysi hujayraga o’tadi?

5. Masala. Erkak individning genotip Nn. Ushbu individda spermatazoidlarining qaysi tiplari hosil bo’ladi?

6. Masala. Ayol kishining genotipida 22 juft autosomolar bilan bir qatorda bir juft X xromosoma bo’ladi. Meyoz jarayonida 22 ta autosoma bilan bitta X – xromosoma tuxum hujayrasiga taqimlansa, qolgan 22 autosoma va X – xromosoma qaysi gametaga o’tadi?

7. Masala. Odamlarda sochning jingalakligi sochning silliqligi ustidan dominantlik qiladi:

a) jingalak sochli geterozigota ayol necha xil tuxum hujayrasi hosil qiladi?

v) silliq sochli erkak necha xil spermatozoidlar hosil qiladi?

8. Masala. Qo’ng’ir ko’zli, silliq sochli har ikkala belgisi bo’yicha geterozigota ayol necha xil gametalar hosil qiladi?

Genetik masalalarning bir necha tiplari tafovut etiladi:

1. Masala shartida berilgan ota – ona genotipiga ko’ra duragaylar fenotipini aniqlash;

2. Masala shartiga ko’ra avlodlar fenotipiga binoan ota-ona genotipini aniqlash va h.k.

P ♀ aa x♂ Aa

Gametalar (a) (A), (a),

F₁ A a, a a

Demak. F₁ duragaylarning 50 foiz fenotip jihatidan qizil rangli, 50 foiz qora rangli bo’lar ekan. Genotip jihatidan esa 50 foiz avlod gomozigota, 50 foiz geterozigota bo’ladi.

P ♀ A a x ♂ aa

Gametalar: (A) (a) (a)

F₁ A a, aa

Demak, ona individ geterozigota, ota shaftoli gomozigota genotipga ega ekan. Avlodlarning yarmi geterozigota, qolgan yarmi esa gomozigota genotiplik.

3. Masala. Berilgan. Qora ko’zli geterozigota erkak bilan ayol turmush qurishgan. Ushbu nikohdan qora va ko’k ko’zli farzandlar tug’ilish ehtimoli qanday?

Yechilishi: Masala shartiga ko’ra «belgi-gen» jadvalini tuzamiz:

Belgi	Gen
Qora ko’z Ko’k ko’z	A a

P ♀ A a x ♂ A a

Gametalar: (A) (a), (A), (a),

F₁. AA, Aa, Aa, aa

2 ta geterozigota

1 ta gomozigota retsessiv belgilik

Demak, ushbu nikohdan tug’iladigan farzandlarning ko’k ko’zlik bo’lib tug’ilishi ehtimoli 25 foiz

4. Masala. Berilgan. Itlarda junning sidirg’aligi, ola-chiporligi ustidan dominantlik qiladi. Sidirg’a junlik it bilan ola-chipor junlik itlarni chatishtirish natijasida 14 ta kuchukcha tug’ilgan. Ularning 8 tasi sidirg’a va 6 tasi ola-chipor junlik. Ota-ona genotiplarini aniqlang.

Yechilishi:Masala shartiga ko’ra «belgi-gen» jadvalini tuzamiz:

Belgi	Gen
Sidirg’a junli Ola-chipor junli	A a

P ♀ A a x ♂ a a

Gametalar: (A),(a) (a),

F₁. Aa, aa.

Fenotip: 50 foiz sidirg’a junlik, 50 foiz ola-chipor junlik.

Genotip: 1 ta geterozigota

1 ta gomozigota retsessiv belgilik.

Demak, urg’ochi it genotipi geterozigota, erkak itniki esa gomozigota ekan.
Mustaqil yechish uchun masalalar.
1. Masala. Qanday fenotiplik meva pashshalarini chatishtirilganda fenotip bo’yicha bir xil, faqat qora pashsha olish mumkin?

2. Masala. Agar quyonlarning avlodida junning hurpaygan va silliqligi bo’yicha 3:1 yoki 1:1 nisbatda ajralish sodir bo’lgan bo’lsa, ularning ota-onasining genotipi va fenotipini aniqlash mumkinmi?

3. Masala. Qora rangli qorako’l teriga nisbatan kulrang teri qimmatroq va chiroyliroq hisoblanadi. Kulrang junli Qo’zichoqlarni ko’proq olish maqsadida qanaqa rangli qo’ylarni chatishtirish kerak?

Izoh: Kulrang gomozigota qo’ylar lyetal’, ya’ni hayotga layoqatsiz, o’limga mahkum, kulrang – dominant belgi.

4. Masala. Ota-onasi qo’y ko’zli bo’lgan, ko’k ko’zli yigit, otasi qo’y ko’zli, onasi ko’k ko’zli ayolga uylangan. Ushbu nikohdan ko’k ko’zli o’g’il farzandi tug’ildi. Ota-ona va farzandning genotiplarini aniqlang.

5. Masala. Ota-onasi jigar rang bo’lgan, platina rangli (dominant) qunduz, otasi jigarrang, onasi platina rang bo’lgan jigarrang mo’ynali qunduz bilan chatishtirilgan. Mazkur chatishtirishdan bir nechta platina rangli qunduzlar olingan. Yuqorida ko’rsatilgan har bir qunduzning genotipini aniqlang.

6. Masala. Ota-onasi malla sochli bo’lmagan, akasi esa malla sochli bo’lgan ayol, onasi malla sochli, otasi esa malla sochli bo’lmagan malla sochlik erkakga turmushga chiqgan. Ushbu nikohdan malla sochli bo’lmagan o’g’il va malla sochli qiz tug’ilgan. Ushbu oila a’zolarining genotipini va shajarasini tuzing.

7. Masala. Agar dominant belgisi bo’yicha gomozigota genotiplik qo’ylar lyetal’ hisoblansa, kulrang junli geterozigota bo’lgan qo’yni huddi shunaqa qo’chqor bilan chatishtirilgandan keyingi avlodda qanday belgilar hosil bo’ladi? (Kulrang dominant belgi).

8. Masala. Ipak qurti urug’ining rangi bo’yicha bir qancha mutantlari mavjud: oq, qizil, pushti, och jigarrang va h.k. Barcha sanoatbop zotlar uchun xarakterli bo’lgan urug’ning qoramtir rangi boshqa rangdagi mutantlardan dominantlik qiladi. Agar qoramtir urug’dan chiqqan gomozigota kapalakni qizil urug’dan chiqqan gomozigota kapalak bilan chatishtirilsa:

1) Birinchi va ikkinchi avlod durugaylarining urug’i qanday rangda bo’ladi?

2) Birinchi avlod duragaylari bilan qizil rangli urug’dan olingan gomozigota dastlabki kapalak o’rtasida tahliliy chatishtirish o’tkazilsa qanday avlod hosil bo’ladi?

9. Masala. Qora ko’zli geterozigota erkak bilan ko’k ko’zli ayol turmush qurishdi. Farzandlarining ko’zi qanday rangda bo’lishini aniqlang.

10. Masala. Oilada ota-onalardan biri normal, ikkinchisi 6 ta barmoqga ega. Ulardan normal bola tug’ildi. Keyingi bolaning normal tug’ilishi ehtimoli qancha?

11. Masala. Kar-soqov ayol bilan normal eshitadigan erkak nikohidan kar-soqov bola tug’ildi. Ota-ona genotiplari qanday?

12. Masala. Ota-onalarning biri al’binos, ikkinchisi esa mazkur belgi bo’yicha normal. Ushbu nikohdan egizaklar tug’ilgan. Ularning biri sog’lom, ikkinchisi al’binos. Navbatdagi bolani al’binos bo’lib tug’ilish ehtimoli qanday?

13. Masala. Tovuqlarda qora patlilik oq patlilik ustidan dominantlik qiladi. Geterozigotalar esa havorang patga ega. Qora patli gomozigota tovuq, oq patli xo’roz bilan chatishtirildi:

1) F₁ avlodning fenotipi qanday bo’ladi?

2) F₂ avlodda qanday nisbatda ajralish sodir bo’ladi?

14. Qizil mevali o’rmon qulupnayi oq mevalisi bilan chatishtirilsa birinchi va ikkinchi avlodlarning fenotiplari qanday bo’ladi?

15. Masala. Eron mushuklaridagi uzun junlilik boshqa mushuk zotlaridagi kalta junlilikka nisbatan ustunlik qiladi. Kalta junli erkak mushuk uzun junli urg’ochi mushuk bilan chatishtirilgandi 3 ta uzun junli va 2 ta kalta junli mushukchalar tug’ildi. Kalta junli erkak mushukning genotipi qanday?

16. Masala. Itlarda qattiq jun dominant, yumshog’i retsessiv belgi hisoblanadi. Qattiq junli ota-onadan qattiq junli kuchuk bola tug’iladi. Kuchuk bola genotipida yumshoq jun allel geni borligini bilish uchun uni qaysi it bilan chatishtirish kerak?

17. Masala. Normal bo’yli g’o’zalar o’zaro chatishtirildi. Avlodda taxminan 25 foiz past bo’yli g’o’za paydo bo’ldi. Ota-ona genotipi haqida nimalar deyish mumkin?

18. Masala. G’o’zada tolaning qo’ng’ir rangi gomozigota holatdagi dominant gen orqali idora qilinadi. Ushbu genning retsessiv alleli oq ranglilikni yuzaga chiqaradi. Geterozigotalarda tola novvot rangda bo’ladi. Qo’ng’ir tolali g’o’za bilan oq tolaligi chatishtirilgan.

1) F₁ va F₂ fenotip va genotip jihatidan qanday bo’ladi?

2) F₂ da 1819 ta o’simlik olingan. Shundan qanchasi novvot rang tolalik bo’ladi?

19. Masala. Hosil shoxlari cheklanmagan g’o’za navi bilan cheklangan g’o’za chatishtirildi. Birinchi avlod duragaylarining shoxlanishi cheklanmagan bo’lib chiqdi. Ikkinchi bo’g’inda 676 ta o’simlikdan 489 tasi cheklanmagan va 127 tasida cheklangan bo’lib chiqdi.

1) G’o’zada shoxlanish belgisi nasldan – naslga qanday beriladi?

2) Ushbu chatishtirishda ishtirok etgan ota-onalarning genotiplari qanday?

20. Masala. Shoxlanishi cheklanmagan g’o’za navi bilan shoxlanishi cheklangan nav chatishtirilib, F₁ da cheklanmagan g’o’za navlari olindi. Ushbu chatishtirishdan olingan, ya’ni F₁ shoxlanishi cheklanmagan g’o’zani cheklangani bilan chatishtirilganda, yarmi cheklangan va yarimi cheklanmagan shoxli g’o’zalar olindi.

Birinchi va ikkinchi avlod g’o’zalarining genotiplari qanday?
IV. Bo’lim. Diduragay chatishtirishga oid masalalar va ularni yechish metodikasi

Bir-biridan ikki juft alternativ belgilari bilan farq qiluvchi organizmlarni chatishtirishga diduragay chatishtirish deyiladi.

Diduragay chatishtirishga oid masalalar yechishda Pennet panjarasidan (katakchalaridan) foydalanish duragay avlodlar fenotipi va genotiplarini aniqlashda juda qulaylik yaratadi.

1. Masala. Berilgan. Odamlarda sochning qoraligi malla rang soch ustidan, sepkillilik sepkilsizlik ustidan dominantlik qiladi. Qora sochli, sepkil yuzli yigit huddi shunday ayol bilan turmush qurgan. Ushbu nikohdan qora sochli, sepkilsiz o’g’il va malla sochli sepkilli qiz tug’ilgan. Ota-onaning genotiplari qanday? masala huddi monoduragay chatishtirishdagi tartibda yechiladi.

Yechilishi.

Belgi	Gen
1. Qora sochli 2. Malla sochli 3. Sepkillilik 4. Sepkilsizlik	A a D d