|
O`zbekiston Respublikasi mustaqillikga erishgandan song fan texnika rivojiga kata etibor berildi ayniqsa ogir sanoat metallurgiya va mashinasozlik jadal rivojlanmoqda
|
| bet | 3/17 | | Sana | 17.05.2024 | | Hajmi | 0,56 Mb. | | #240096 |
Bog'liq KIRISH (1) (1)ASOSIY QISM
Hozirda Ozbekiston Respublikasida mashinasozlik ishlab chiqarish jarayonlarida, turli tishli mahsulotlar qo’llanib kelayotganligi bois tishli mahsulotlarga to’xtalib o’tamiz.
Tishli mahsulot deganda oddiy terminalogiyada tishli mehanizmlar aylanishni bir elementdan ikkinchisiga o’tkazish uchun odatda ishlatiladigan mexanik elementlarni tushunishimiz mumkun.
1-rasm.Tishli mehanizmlar turlari.
Buning uchun ularning tashqi juftlari bir-biri bilan to’g’ridan to’g’ri aloqada bo’lib, ulashgan g’ildiraklarning tishlari shaklida umumiy xususiyatga ega, shuning uchun tishning aylanish harakati ikkinchisining majburiy harakatiga olib keladi.
Tishli mehanizmlardan foydalanish ming yillar davomida kuzatilishi mumkun, asosiy elementlar va dizayn bugungi kungacha o’z ahamyatini saqlab qoladi. Turli xil foydalanish uchun juda ko’p turli xil tishli uzatmalar mavjud va barcha turlar parallel, kesishgan yoki parallel bo’lmagan va kesishmaydigan bo’lishi mumkun. Tishli uzatmalardan biri slindirsimon tishli uzatma bu tishli uzatmalarning eng keng tarqalgan turlaridan biri soddaligi, qo’llanilishining keng doirasi va tejamkorligi tufayli to’g’ridan –to’g’ri uzatma hisoblanadi. Konusli tishli uzatmalar esa tishli burchak turi kesishuvchi o’qlar vallar qurilmasiga tegishli , shuning uchun ularning ulanishi vertical egilish burchagida amalga oshiriladi. Ularning shakli konussimon bo’lib, tinchroq ishlash uchun tishlar tekkis yoki spiral bo’lishi mumkun. Kesishuvchi o’qlar orasidagi masofa 90 C lik burchgak ixtiyoriy bo’lsada, ular odatda orasidagi aylanish tezligi bir xil bo’lishi uchun bir xil miqdordagi tishlarga ega.
Tishli mehanizmlardan yan biri chuvalchangli tishli mehanizm hisoblanadi ular maxsus shaklli tishlarga ega. Chuvalchangli uzatmalardan foydalanish tufayli aylanishlar sonini kamaytirish mumkun, chunki bitta ishga tushirilgan tishning bir aylanishi bilan g’ildirak bitta tishga aylanadi. Hozirgi kunda tishli mehanizmlar turlari juda ham ko’p turlari mavvjud. Mashinasozlikda viteslar, boshqa narsalar qatorida, quvvat funksiyalarini bajaradi. Odatda vites ishlab chiqarish po’latdan foydalanishni o’z ichiga oladi. Yumshoq po’latdan potshipniklar va vallarni tayyorlash mumkun. G’ildiraklarni ishlab chiqarish uchun eng qattiq po’lat olinadi, chunki ular maksimal yukga duchor bo’ladilar. Odatda tishli materiallar nafaqat qotishma yoki uglerodli po’latdir, balki maxsus ishlov berish usullari- nitridlash, sirtni qattiqlashtirish hisoblanadi.
Tishli mehanizmlar xar sohada qo’llaniladi, masalan;
DENGIZ USKUNALARI. Hashamatli yaxtalar, fregatlar, va tezyurar qayiqlar kabi turli xil kemalarda qo’llaniladi. Ushbu qurilmalar odatda kuchliroq va eng zamonaviy talablarga javob beradi. Tishli materiallar korroziyaga va charchoqqa chidamli.
2-rasm. Tishli uzatma
KONVEYER TIZIMLARI. Mexanik tizimlarning ishlashini optimallashtirish uchun konveyer tizimlarida tishli uzatmalar ham qo’llaniladi. Tishli uzatmalar yuklarni bir joydan ikkinchi joyga tashish uchun ishlatiladi.
ELEKTR STANSIYALARI UCHUN VITESLAR. Elektr stansiyasi elektr jihozlari va mehanizmlarida foydalanish uchun yuqori sifatli aniqlikdagi tishli mehanizmlardan foydalanikladi. Ular yuqori tezlikda ishlash uchun ishlatiladi. Parallel va planetar tishli uzatmalar qo’llaniladi.
SHAMOL TURBINASI VITES QUTILARI.Shamol trubinasi past tezlikdagi pichoqlarni tezroq aylantirish uchun viteslardan foydalanilkadi. Amaldagi tishli uzatmalar; planetar tishli, shnurli, va chervyakli.
DEBRIYAJLI TISHLI G’ILDIRAKLAR. Ushbu tishli mehanizmlarning aksariyati tsement zavodlarida, shaker tegirmonlarida, sarg’ish tegirmonlarida, quvur tegirmonlarida va boshqa ko’plab korxonalarda tegirmon haydovchilari sifatida ishlatiladi. Bular pog’onali tishli, yuz tishli, spiral konusli tishli turlaridan foydalaniladi.
Mashina va uskunalarni ishdan chiqishini asoosiy sabablaridan biri ishqalanish juftlarining yeyilishidir. Ishqalanish juftlari materiallarining sifati ham mashina va uskunalarning ishlash sifatini belgilaydi.
Ishqalanib yeyilishga qarshiligi katta bo’lgan konstruksion materiallar ishlab chiqilgan. Bunga asosan mavjud materiallarni legirlash yoki ularga maxsus ishlov berish usuli orqali erishilgan.
Zoldirli ishqalanish juftlarida tashqi va ichki halqa ariqlari bo’ylab zoldir, aylanadi, lekin sirpanib harakat qilishi ham mumkun. Shuning uchun bunday materiallarni charchash va sirpanishdagi yemirilishga qarshiligi katta bo’lishi kerak. Buning uchun materialning qattiqligi katta va struktura tuzilishi barqaror hamda o’zga metalmas qo’shimchalarda hosil bo’lishi kerak. Tarkibi va strukturasi boyicha bunday po’latlar maxsus andozaga ega. Ularning tarkibidagi uglerodni miqdori 1% atrofida bo’ladi. Bunday materialning toblash chuqurligini oshirish maqsadida unga ko’pincha kremniy, marganest va xrom qoshib legirlanadi. Bunday po’latlar uchun xrom asosiy legirlovchi element xisoblanadi. Xromning miqdori qancha ko’p bo’lsa, toblash chuqurligi shuncha katta bo’ladi, masalan, ШX6 po’lat (C=1,0%, Cr=0,6%, Mn= 0,38%, Si=0,25%)ning toblash chuqurligi 10mmdan oshmaydi. ШX15ГС po’latni toblash chuqurligi 30mm dan katta. Yirik ishqalanish juftlarini tayyorlashda esa toblash chuqurligi katta bo’lgan 20X2H4 po’lat ishlatiladi.
Bunday po’latlarni toblab , ularga kichik haroratli bo’shatish berilsa , qattiqligi darajasi HRC60…66ga yetadi. Tajovuzkor muhitda ishlaydigan ishqalanish juftlari yuqori uglerodli zangbardosh po’latlardan tayyorlanadi. Bazan ishqalanish juftlarining geometric o’lchamlarini barqaror qilish maqsadida po’latlarga suyuqlayin ishlov beriladi.
Qum, tosh, tuproq sharoitida zarb kuchi tasirida ishlaydigan mashina vositalari , masalan, ekskavator cho’michining tishlari, traktorlarni harakatlantiruvchi qismlari, beton qorishtiradigan mashina qismlari ko’pincha Г13Л po’latlardan tayyorlanadi. Bunday po’latlardan tayyorlangan mashina vositalarining zarbiy kuch tasirida struktura donachalari pachoqlanadi, natijada mustaghkamlik ortadi., ishqalanib yemirilishga qarshilik ham ortadi. Bunday po’latni kesib ishlash juda og’ir, shuning uchun zagatovkalar asosan bosim ostida ishlash yoki quyish usuli bilan olinadi.
Sirpanish ishqalanish juftlari ham po’latlardan tayyorlanishi mumkun. Lekin buning uchun sementitni parchalashga yetadigan miqdorda kremniy tutgan yuqori uglerodli (1,5- 2%) po’lat olinishi kerak. Quyma zagatovka 840 C gacha qizdiriladi va shu haroratda 4 soat davomida ushlab turiladi, so’ngra sekin yoki pog’onali sovutiladi. Natijada bunday po’latning strukturasi ferrit va sementitning mexaanik aralashmasi hamda grafitdan iborat bo’ladi. Polat tarkibidagi grafit ishlash davomida moylovli element vazifasini bajaradi va ishqalanish juftlarini yopishib qolishdan asraydi. Bunday grafitlangan po’latdan volochirlash matritsalari, traktor, ekskavator hamda tanklarning harakat uzatuvchi zanjir elementlari yasaladi.
Qum tuproq sharoitida abraziv zarrachalari tasirida sirpanib ishlaydigan ishqalanish vositalarini tayyorlashda maxsus quyma va eritib qoplanadigan materiallardan foydalaniladi.
Bunday materiallardagi uglerod miqdori 2….3% bo’lib, karbidlarni hosil qiluvchi elementlar bilan legirlangan bo’ladi. Bunday qotishmaning strukturasi austenit va martensitdan tuzilgan bo’lib, ularni o’zaro nisbatini marganes va nikel quyish bilan boshqarish mumkun. Masalan, У25Х38 У30Х23РС2Г po’latlardagi “Y” harfi uglerodli po’lat ekanligini bildirib, undan keying sonlar esa uning 0,1% aniqlikdagi miqdorini ko’rsatadi.
Zanglatuvchan tajovuskor muhitda ishlay oladigan polatlar va metal asosidagi qotishmalarga zangbardosh materiallar deyiladi. Zangbardosh polatlar xromli yoki xrom nikelli bolishi mumkun. Xromli polatlar ferrit, martensit yoki ferrit-martensit strukturaga ega bolishi mumkun.
Xromli zanglamas polatlarning struktura va xossalari xrom va uglerod miqdoriga bogliq boladi. Oksidlovchi muhitda xrom sust xolatga otadi, chunki material yuzasida xrom oksidi xosil boladi. Xromning miqdori 12….14% ga yetganda turgun xrom oksidi pardasi uzluksiz xosil boladi. Shuning ucgun o’rtacha 13% xromga ega bolgan polat zanglatuvchi havo muhiti, dengiz muhiti, dengiz suvi, hatto bir qator kislota va ishqorlar hamda tuz eritmalarida barqaror boladi.
Toifali po’lat - temir va ugleroddan tashqari, uning tarkibiga maxsus kiritilgan boshqa elementlarni o’z ichiga olgan yuqori qotishma po’latdir, zarba yuklari va yuqori egiluvchanlik ostida yuqori mustaxkamlik va asinmaya bardoshligi bilan ajralib turadi. Ushbu po’latni oziga xos xususiyatlari uning tarkibiga marganestning muhum miqdori bilan bog’liq. Ushbu po’lat navi 19 asr ohiri (1882) ingliz metallurgi Robert tomonidan ixtiro qilingan. Tez orada bu polat keng qollanildi va mashinasozlik va boshqa sohalarda muhum rol oynay boshladi.
Mahalliy GOST 977-88-110Г13Л ga muofiq qotishma komponentlarning foizini aks ettiruvchi po’latdan markalash, 110 raqami polatning yuzdan bir qismidagi ortacha uglerod miqdorini bildiradi, yani po’latdagi ortacha uglerod miqdori 1,1% ni tashkil qiladi, G harfi polatning marganest bilan qotishmasini bildiradi va harf ortidagi 13 raqami butun birliklarda o’rtacha marganest miqdorini bildiradi, ya’ni po’latdagi marganestning o’rtacha miqdori 13% ni tashkil etadi. Po’lat navining ohiridagi L harfi po’lat quyish ekanligini anglatadi. Kimyoviy tarkibi marganestning yuqori miqdori pastroq konsentratsiyada xrom, kremniy va nikel qo’shilishi bilan tavsiflanadi. Shu sababli, bu po’lat ashinmaya bardoshli va egiluvchan bo’lib, ishlashga qodir.
Qotishmadagi uglerod miqdori va marganest miqdori bevosita bogliq. Uglerod miqdori ortishi bilan marganest tarkibini oshirish kerak. Po’latdan yasalgan himoya qoplamalarining xizmat qilish muddati metalldagi uglerod miqdoriga bogliq.
Qoida tariqasida , marganest po’latidan taxminan 1,2% uglerod va 12% marganes mavjud. Marganes va uglerodning foizlari bilan polat ostenitik tuzilishga ega . Ushbu struktura metalga chidamliligini va moyilligini oshiradi. Zarba natijasida asl shaklning geometriyasi buzilgan taqdirda kuchning oshishi . Bu polat markasi zarba va zarba abraziv yuklarga duchor bolganda oz ozidan qotib qolishga qodir va yuqori qarshilikga ega . Ushbu hususiyatlar tufayli u moljallangan qismlarni ishlab chiqarish uchun keng qollaniladi. Kopgina komponentlarni ishlab chiqarish uchun bu polat ajralmas hisoblanadi. 110G13L marganest polatidan quyma kopincha maydalash va maydalash uskunalari va tegirmonlarning tez eskiradigan qismlarining ishlab chiqarishda qollaniladi, ular yuqori bosimlarda , zarba yuklarida maxsus qarshilik talab qiladi.
Maxsus po’latlar – oddiy po’latlardan kimyoviy tarkibi yoki maxsus ishlab chiqarish usuli yoki ularni qayta ishlash usuli boyicha maxsus xossalari bilan farq qiladigan temir asosidagi qotishmalar. Po’latni maxsus deb atash uchun ushbu omillardan birining mavjudligi yetarli. Ko’pincha maxsus po’latlar barchaa uchta xususiyat bilan tavsiflanadi. Maxsus maqsadli po’lat va qqotishmalar o’zining noyob xususiyatiga ko’ra elektroenergetika, stanoksozlikda, mashinasozlikda, tibbiyptda va sog’liqni saqlashda, shuningdek, avtomobil ehtiyojlari uchun turli bo’linmalar va qurilmalarni yaratishda keng qo’llaniladi.
Maxsus po’latlar va samalyotlari deyarli barcha tanklari, idishlari, reaktorlari, quvurlari va boshqa uskunalari ostenik zanglamaydigan po’latdan yasaladi.
Po’latlar korsatilgan uchta belgidan biriga ko’ra ham maxsus deb tasniflanadi;
-Kimyoviy tasnifi bo’yicha
-ishlab chiqarish usuli bo’yicha
- Qayta ishlash usuliga ko’ra turlarga bolinadi.
Qotishma po’latlar temir qotishmalari bo’lib, ularga bir qator maxsus hususuyatlarni olish uchun ma’lum miqdorda qotishma elementlar qo’shiladi. Qotishma qoshimchalari miqdoriga elementlar qo’shiladi. Qotishma qoshimchalari miqdoriga qarab , po’latlar bo’linadi.
-past qotishma (qo’shimcha miqdori 2,5 %dan oshmaydi );
O’rta qotishma (qioshimchalar 2,5%dan 10%gacha)
-Yuqori qotishma (qoshimchalar 10%dan ortiq) .Qotishtirilmagan po’lat ishlab chiqarish jarayonida zaryad (shu jumladan , hurda ) bilan birga turli xil qotishma elementlar , masalan , nikel, mis, xrom, beixtiyor kiradi. Hammasi bo’lib, ularning soni taxminan 0,5% ni tashkil etadi. Ushbu aralashmalar, qoida tariqasida, po’latlarning xususiyatlariga ahamyatsiz ta’sir ko’rsatadi va shuning uchun ularni etiborsiz qoldirish mumkun . Xato qilib, ularni qotishma deb atay boshladi. Bir xil kimyoviy tarkibga ega bo’lgan po’latlarni turli usullar bilan etishi mumkun, ular ishlatiladigan pechlarga qarab quyidagilarga bo’linadi ;
Ishlab chiqarish usuli bo’yicha maxsus po’latlar. Bir xil kimyoviy tarkibga ega bo’lgan po’latlarni turli usullar bilan eritish mumkun, ular ishlatiladigan pechlarga qarab quyidagilarga bo’linadi; konvertor, o’choq, tigel, va elektr po’lat ishlab chiqarish.
Bir yoki boshqa ishlab chiqarish usulini tanlash po’latlarning maqsadiga bogliq. Masalan 0,6-0,8 S va ommaviy ishlash chiqilgan mahsulotlar uchun taxminan 0,6-1% Mn bo’lgan po’latlar kesish asboblari va boshqalarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan po’latlani o’choq yoki elektr pechlarida eritish mumkun.
Azot, kislorod, oltingugurt, vodorod, fosfor kabi elementlarning minimal miqdordagi aralashmalarining temir qotishmalarining xususiyatlariga ta’sirini o’rganish po’lat ishlab chiqarish jarayonini hususiyatlarini ta’sirini o’rganish po’lat ishlab chiqarish jarayonini xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi.
Maxsus po’lat ishlab chiqarish sohasidagi jahon rivojlanishining umumiy shuni korsatadiki, hozirgi kunda maxsus xususiyatlarga ega quyma va ishlangan qotishmalar va po’latlar, xom ashyo, ularni ishlab chiqarish uchun dastlabki komponentlar va texnalogiyalar sohasida jadal rivojlantirish va tadqiqotlar olib borilmoqda. Katta innovatsion komponentli yuqori texnalogiyali ilm-fanni talab qiluvchi mahsulotlarga qayta ishlash uchun .
Bundan tashqari ,horijda maxsus elektrometallurgiya rivojlantirishning asosiy yonalishlari quyidagilardan iborat;
Metall sifatini ta’minlash
Metall tannarxini sezilarli darajada pasaytirish uchun
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
O`zbekiston Respublikasi mustaqillikga erishgandan song fan texnika rivojiga kata etibor berildi ayniqsa ogir sanoat metallurgiya va mashinasozlik jadal rivojlanmoqda
|
