Bitta qaldirg'och bahor qilmaydi.
May, may, choponni yechma.
May oyidagi yomg'ir nonni ko'taradi.
Bahor kunida dumni kiyintiring, shunda dum yaxshi bo'ladi.
Sovuq bahorda do'l bo'roni yozda.
Bahor kelgan bo'lsa-da, mart - ikkita shim kiying.
Mart oyida ekishni boshlamagan kishi yaxshiligini unutadi.
Chet eldan qumloq uchib kelib, darvozadan bahor olib keldi.
Bahor oylari haqida maqollar
Mart oyida kun va tun o'lchanadi, tengdir.
Martok - ikkita shim kiying.
Va mart oyida sovuq burunga o'tiradi.
Mart qish-qishni bekor qiladi.
Mart qor ekib, quyoshni isitadi.
Mart quyoshi o'z izini qoldiradi.
Qishlash-mart-fevral-bog'li kichik birodar.
Sovuqni yig'ish vaqti keldi - mart oyi hovlida bo'lganda.
Marmotushka hali ham bo'ronni aylantiradi.
Mart sigirning shoxini taqillatadi.
Mart nayrang o'ynashni yaxshi ko'radi.
Mart ayoz bilan faxrlanadi.
Ba'zan hatto mart oyi ham sovuq bilan maqtanadi.
Mart oyida siz trubaga (off-road) borasiz.
Mart oyida, orqada ham, oldida ham qish.
Issiq aprel, ho'l may - shuning uchun hosil bo'ladi.
Aprel tepaligidan quyosh yozga aylanadi.
Aprel qor bilan boshlanadi va ko'katlar bilan tugaydi.
Aprel oqimlari erni uyg'otadi.
35
III bob. “Zumrad bahor” mavzusini o‘rganishni tashkil etish yo‘llari
3.1. She’r va uni o‘qitishning usullari
O‘qish darsliklarga asosan hikoya, she’r, ertak, masal, maqol, doston, rivoyat
va topishmoq kabi janrdagi asarlar kiritilgan. Bulardan tashqari ilmiy ommabop
asalar ham o‘qitiladi. Turli janrdagi badiiy asarlar qurilishi uslubiy jihatdan o‘ziga
xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ularning o‘quvchilariga ta’siri ham har xil bo‘ladi.
Tabiiyki, har bir janrg oid asar matni lingvistik jihatdan ham o‘ziga xos
xususiyatlarga ega. Masalan, she’riy asarlar matni hikoya matnidan, ertak matni
she’r matnidan, ilmiy-ommabop maqola matni masal janriga taalluqli asarlar
matnidan tubdan farq qiladi.
Topishmoq predmet, voqea-hodisalar o‘rtasidagi o‘xshashlikni taqqoslash
orqali o‘zlashtirsa, maqolalar mazmuni hayotiy misollar vositasida sharxlashni
taqozo etadi. Shunga ko‘ra turli janrdagi badiiy asarlarni o‘qishda o‘qituvchidan
unga mos usullar tanlash talab etiladi. Biz shularni e’tiborga olgan holda aynan shu
bo‘limga kirgan she’riy, ilmiy-ommabop, rivoyat, topishmoq, tez aytishlar janridagi
asarlarni o‘rganish uslubiyati xususida to‘xtalib fikr yurutishni o‘rinli deb bildik.
She’r ohang jihatdan ma’lum bir tartibga solingan his tuyg‘u ifodasi sifatida vujudga
kelgan hayajonli ritmik nutq.
She’riy nutqni ohang jihatdan ma’lum bir tartibga solish vositalari ritm ( bir-
biriga monant kichik bo‘laklarning izchil va bir meyorda takrorlanib kelishi) va
qofiya ( misralarlarning oxirida keladihan ohangdosh so‘zlar) hisoblanadi. She’rni
o‘qiganda kichik yoshdagi o‘quvchilar tabiat va jamiyat voqea hodisalarning poetik
tasviridan hayajonlanishlari muhikm ahamiyatga ega. Boshlang‘ich sinflarda she’r
tarzida yozilgan hikoyalar, ertaklar, ya’ni she’riy asarlar va lirik she’rlar o‘qitiladi.
She’riy hikoyada syujet, ya’ni voqealar tizimi va uning rivoji xarakterlidir.
Lirik she’r “biror hayotiy voqea – hodisa ta’sirida insonda tug‘ilgan ruhiy kechinma,
fikr va tuyg‘ular orqali turmushni aks ettiradi”. Lirik she’rning xususiyati “kishining
his-tuyg‘uga to‘la hayajonli nutqini ta’sirliroq ifodalashda qo‘l keladi”. She’rni
o‘qish darslarida asosiy ish turi ifodali o‘qish hisoblanadi. O‘quvchi she’rning asosiy
mazmunini tushunsagina, uni ifodali o‘qiy oladi. She’riy hikoyani tahlil qilishda
asosan hikoya, ertak, masalni tahlil qilishda qo‘llangan ish turlaridan foydalanish
mumkin.
Lirik she’rni o‘qish va tahlil qilish o‘qituvchidan kata mahorat tahlil qiladi.
Holbuki ko‘p hollarda she’rga oddiy matn nuqtai-nazaridan yondashiladi. Bunday
holda she’riy san’at hissiyot bilan bog‘liq ekanligi unutiladi. She’r ma’nosining
satrlari so‘zlar zamirida yshirin berilishi anglab yetilmaydi. Buning Homidiy H. va
boshqalar. Adabiyotshunoslik terminlari lug‘ati – T.: O‘qituvchi, 2000-b.
Vaholanki, har qanday asar zaminidagi yashirin ma’noni o‘qish mehnat talab
ishdir. Busiz hatto adabiy ta’limning maqsadi ham amalga oshmaydi. She’riy
36
ohangni his qilmaslik, matn so‘zlarini to‘la tushunib yetmaslik she’r yodlashni
zerikarli mashg‘ulotga aylantiradi. Ma’nosi anglanmagan matnni yodlash oson
kechmaydi. Buni deyarli barcha sinflarda o‘rganiladigan “O‘zbekiston
Respublikasining madhiyasi” misolida ko‘rish mumkin. Ma’lumki madhiya kichik
yoshdagi bolalarg mo‘ljallab maxsus yaratilmaydi. Binobarin uning matnidagi “hur
o‘lka”, “to abad”, “ilmu fan”, “shuhrating”, “ajdodlar”, “mardoni ruhi senga yor”,
“o‘chmas iymoni”, “istiqloq mash’ali”, “tinchlik posboni”, “xalqsevar ona yurt”,
“Mangu bo‘l obod”, “Jo‘sh urgan” kabi ko‘pdan-ko‘p so‘zlar iboralar o‘quvchilarga
izohlab tushuntirilmasa ta’limdan ko‘zlangan maqsadga erishib bo‘lmaydi.
Boshlang‘ich sinflarda ko‘rgazmali ta’limning asosiy shakli she’rni ifodali o‘qish
hisoblanadi. Lirik she’rni ham o‘quvchilar hayajon bilan yaxlit idrok etishlariga
erishish mumkin. Shuning uchun she’r birinchi marta o‘qiganda, hech qanday
tushuntirish berilmaydi. She’r o‘quvchilarga qanday ta’sir qilganini hisobga olsih,
bilish zarur. O‘qituvchi she’rni shunday ifodali o‘qish kerakki, bolalar uning asosiy
mazmunini anglasinlar. Ularga jonli so‘z kuchliroq ta’sir etsin. So‘ngra She’rni
mustaqil
o‘qish topshiriladi. O‘qitilayotganda tabiiy zavq-shavq,shodlik
hursandlik,qahr-g‘azab xissini qichqiriq ovozi bilan soxta ifodalashga yo‘l
qo‘ymaslik zarur.Bolalar she’rni o‘qiganda she’riy satrga rivoyat qilishlari kerak, bu
jarayonda ularning she’r ritmini buzmasliklariga erishish kerak.O‘quvchilar she’r
matnini mustaqil o‘qiyotganlarida doskaga ma’nosi izoxlanadigan so‘zlar yozib
qo‘yiladi.Masalan, “Qish qo‘zg‘itar momiq par” she’ri o‘rganilganda “To‘zg‘itar” ,
“Momiq par” , “Oq namat” , “Nazdimda” ,”Zarra” so‘zlari izoxlanadi.
Shundan so‘ng, she’r o‘quvchilarga navbat bilan o‘qittiriladi,uning mazmuni
yuzasidan savollar asosida suxbat o‘tkiziladi. Unda quyidagicha savollar berilishi
mumkin: “She’rda qaysi fasl tasvirlangan ekan ?”, “Shoir joylarni nimaga
o‘xshatadimi ?“, “Shoir qor yog‘ishini nimaga o‘xshatgan?”, “Shoir qorga qanday
murojaat qiladi”. O‘qituvchi berilgan javoblarni to‘ldirib, o‘quvchilarning qish
fasliga doir tushunchalarni boyitadi. ”Qish” , “Tursunboy Adashboyev” she’rining
xajmi unchalik kata emas lekin u qishda hayvonlar hayotida ro‘y beradigan
o‘zgarishlarni bilib olishga yordam beradi. Bu she’rni o‘qishdan oldin ham
o‘quvchilar bilan savol javoblar o‘tkaziladi. O‘quvchilar diqqati hayvonlarni
qishdagi hayotiga qaratiladi. Masalan, qishda yovvoyi quyonlarning rangi o‘zgarib,
qorda o‘zini dushmandan himoya qiladigan oq rangga kirishi, ayiqning o‘sik
yunglari sovuqda yashashga qo‘l kelishi to‘g‘risida tushuncha beradi. She’r matni
bilan tanishishdan oldin do‘skaga “Ayoz”, “Quyruq”, “So‘qmoq”, “Pima”,
“Po‘stin”, “Paxmoq” so‘zlari yozilib, ma’nosi izoxlanadi.She’rni navbat bilan
o‘quvchilarga navbat bilan to‘rt besh marta o‘qitilgandan keyin uning mazmuni
yuzasidan savol-javob o‘tkaziladi. Uning to‘la mazmuni yuzasidan savol javob
o‘tkaziladi.
37
She’rning to‘la mazmuni uch-to‘rt o‘quvchilarga gapirtirilardi, ularning fikr
muloxazlari to‘ldirilardi. Mazkur mavzuni o‘rganish jarayonida maktab atrofiga
sayohat uyushtirish mumkin. Qishda qor bosgan dalalarning tomlarini, daraxtlarni,
odamlarning va qushlarning qishdagi hayotini kuzatish o‘quvchilarning mustaqil
fikrlashi va nutqining ifodali, sermazmunli bo‘lishi uchun boy material beriladi.
O‘quvchilar barglari to‘kilib, sovuqda qor bosib turgan daraxtlarni ko‘rar ekan, shu
xolatni ifodalagan “Qor ko‘rpasiga o‘rangan” yoki “Sovuqda mudrayotgan daraxt”
kabi iboralarni topishga harakat qiladi, bu esa o‘quvchilarning lug‘at boyligi
oshishiga xizmat qiladi.
She’r matni savol javob asosida o‘tkaziladi. Ammo she’r mazmuni xaqida
o‘quvchilarga ko‘p savol berish tavsiya etilmaydi.
O‘quvchilar she’rning asosiy mazmunini tushunganiga ishonch xosil
qilishning o‘zi kifoya. Shunixam aytish kerakki bolalar hayoti ularning o‘ziga xos
fikrlari qiziqishlari, xis-tuyg‘ulari, qiziqishlarini ifodalovchi, shuningdek,
zamonaviy qahramonlari ishlari haqidagi she’rlar haqidagi she’riy mazmunini
to‘liqroq taxlil etish talab etiladi. Bunday she’rlarni o‘qishga maxsus tayyorlanadi:
she’r
mazmuniga
asos
bo‘lgan
tarixiy
voqea
haqida
qisqacha
so‘zlab beriladi yoki suhbat o‘tkaziladi. Boshlang‘ich sinflarda o‘rganiladigan
ko‘pgina she’rlarni tahlil qilib, ifodali o‘qish mashq qilingach, ifodali yod
aytib berish vazifasi topshiriladi. She’riy nutq yengil yodlab olinadi, bolada estetik
his-tuyg‘u
uyg‘otadi.
Kichik
yoshdagi
o‘quvchilar
saviyasiga mos bolalarbop ravshan til bilan yozilgan.
Kichik
yoshdagi
o‘quvchilarga
she’rni
qanday
yodlash
kerakligi
o‘rgatiladi.
Buning uchun o‘qituvchi o‘quvchilar bilan she’rni teng satrli bir necha qisimga
bo‘linadi. O‘quvchilarga har bir satr oxirida pauza (to‘xtam) qilish, buning uchun
satr oxirida tinish belgisi bo‘lishi shart emasligi, ritmik to‘xtamda ovozni
nuqtadagi kabi pasaytirmaslik lozimligi, bu tugallanmagan fikirni davom ettirish- ga
imkon berishi tushuniladi va bo‘lingan qismlar navbati bilan yodlatiladi.
She’rni izohli o‘qish darsining tuzilishi quyidagicha bo‘lishi mumkin:
1) she’r mazmunini yaxlit idrok etish uchun uni ifodali o‘qib berish (birin-chi
sintez);
2) she’rda tasvirlangan payt, hodisa haqida suhbat (analiz);
3) she’rni ifodali o‘qishni mashq qilish (ikkinchi sintez);
4) she’rni yod aytib berishga tayyorlanish.
5) epik (voqeiy) she’rlar ustida ishlash
| 