5
Arximed (q. Arximed vinti), Geron asarlarida ham ular haqida maʼlumotlar
uchraydi.
Oʻzbekistonda ham mashinasozlik sohasi asta –
sekin rivojlangan, lekin
yaratilgan uskunalar jahonga eʼlon qilinmagan.
Buyuk tabobatchi va qomusshunos olim Abu Ali ibn Sinoning “Aql mezoni”
asarida richaglar, bloklar, vintlar va ponalardan tashkil topgan mexanik tizimlarning
ishlash tamoyili batafsil bayon etilgan, Abu Rayhon Beruniy, Axmad al-Fargʻoniy
asarlarida ham turli xil mexanizmlarga oid maʼlumotlar bor.
Yana bir misol: Ulugbek rasadxonasidagi teleskopni, uning yoysimon
tekislikda xarakatlantirish mexanizmini, oʻsha davrning yogʻochdan tayyorlangan
transport vositasi hisoblangan Qoʻqon aravasini, pichoqsozlik va qilichsozlikni,
sholi, bugʻdoyga va paxta chigitiga ishlov beruvchi suv
bilan harakatga keltirilgan
objuvoz, moyjuvoz, tegirmon qurilmalarni misol qilib keltirish mumkin. Qoʻqon
va Buxoro xonliklarida bronzadan zambaraklar quyilgan, 18 asr oxirida Xorazm
xonligiga birinchi dizel dvigatelli elektr generatori keltirilib, xon saroyi elektr
chiroqlari bilan yoritilgan. 1920-yilda Toshkentda parovoz taʼmirlash zavodida
(hozirgi “Oʻztemiryoʻlmashtaʼmir” korxonasi) muhandis Lomonosov tomonidan
parovozlarni loyihalash meʼyorlari mukammal darajaga yetkazilgan.
Ikkinchi bosqich 1930 - 1941 yillargacha boʻlgan
davrda texnologik
jarayonlarni turkumlashtirish tamoyillari ishlab chiqilib va amaliyotga tatbiq etila
boshlandi. Shu bilan birga zagotovkalarga ishlov berishda bazalash nazariyasi,
oʻlcham zanjirlari, qoʻshim qatlamlarini hisoblash, texnologik tizimning bikrligini,
uning xatoliklarini aniqlash usullari va boshqa muammolar yechila boshlandi.
Uchinchi bosqich 1941 -1970 yillar ichida mashinasozlik tez surʼatlarda
rivojlanib bordi. Ikkinchi jahon urushi davrida minomyot, tank, oʻziyurar toʻplar,
reaktiv artilleriya, qiruvchi va bombardimonchi samolyotlar va suv osti kemalari
kabi harbiy texnikalarni seriyali va ommaviy koʻlamda oqimli konveyerda ishlab
chiqarish, operatsiyalarni differensiallash va konsentratsiyalash tamoyillarini amaliy
jihatdan sinab koʻrish, metallarga ishlov berish tezligini oshirish, qayta sozlanadigan
texnologik jarayonlarni va moslamalarni va boshqa bir qator texnikaviy
yangiliklarni qoʻllash uchun chuqur ilmiy tahlil va
nazariy tadqiqotlar amalga
oshirildi.
Bu yillarda zagotovkaga ishlov berishdagi xatoliklarni zamonaviy usulda
hisoblash va aniqlash (matematik statistika va ehtimollar nazariyasi asosida),
texnologik tizimning bikrligi va uning aniqlikka hamda unumdorlikka taʼsiri
chuqur oʻrganildi.
Toʻrtinchi bosqich 1970 yildan hozirgi vaqtgacha boʻlgan davrni oʻz ichiga
oladi. Bu davrda texnologik jarayonlarni loyihalashda EHM dan keng miqyosda
foydalanish va mexanik ishlov berish jarayonlarida matematik modellashtirish
qoʻllanila boshlandi.
Yangi texnika va sanoat ishlab chiqarishining takomillashib borayotganligi
sababli mashinasozlik texnologiyasi fani ham uzluksiz ravishda rivojlandi va
uning mazmuni ilmiy-texnikaviy yangiliklar bilan boyitilib bordi.
6
Mashinasozlik sohasining taraqqiyotiga yetakchi olimlar,
jumladan, t.f.d.,
akademiklar M.T. Oʻrozboyev, A.N. Glushchenko, professorlar J.Ye. Aliqulov, L.V.
Peregudov, R.G. Mahkamov va A. Mirzayevlar munosib hissa qoʻshib kelishgan.
Shuningdek, mashinasozlik taraqqiyoti bilan uzviy bogʻliq ravishda
“Mashinashunoslik” hamda “Mashina va mexanizmlar nazariyasi”, “Mashina
detallari” fanlari ham rivojlangan. Oʻzbekistonda yuqoridagi fanlarning
taraqqiyoti X. A. Raxmatullin, M. T. Oʻrozboyev, V. Q. Qobulov, H. H.
Oʻsmonxoʻjayev, O. V. Lebedev, A.D. Moshkov, M.R. Mavlyaviyev, A.U.
Usmonov, R. Mahkamov, F. Shokirov, A. Joʻrayev, R. Karimov, Z.X. Izzatov, Sh.P.
Aliqulov, I. Sulaymonov, Oʻ. Ikromov, S. Musayev, A. Qoplonov, B. Davitboyev,
S. Yoʻldoshbekov va boshqa olimlarning nomlari bilan bogʻliq.
Oʻzbekistonda mashinasozlik sanoatining dastlabki korxonalari 20-asr
boshlarida vujudga kelgan. Bu davrda metallga ishlov berish sanoati asosan 14 ta
ta’mirlash kichik ustaxonalaridan iborat edi. Ularda, asosan, temir yoʻl, paxta
tozalash va yogʻ zavodlarining jihozlarini taʼmirlash ishlari bajarilgan. Oʻsha
davrlarda yalpi sanoat mahsulotining umumiy hajmida ogʻir sanoat va metallga
ishlov berish tarmogʻining hissasi 1,3% ni tashkil etgan. 1920-y.lardan
qishloq
xoʻjaligi, sanoat va transportning rivojlantirish zarurati tufayli mavjud taʼmirlash
korxonalari kengaytirilgan, yangilari qurila boshlangan. 1927-y. noyabrda
Toshkentda “Boshpaxtasanoat” uyushmasiga qarashli mexanika zavodi ishga
tushirilgan. 1931-y.da bu zavod negizida taxta tozalash zavodlari uchun asbob-
uskunalar ishlab chiqarish va qishloq xoʻjalik texnikasi taʼmiri bilan
shugʻullanadigan “Qishloqmash” (hozirgi “Toshkent qishloq xoʻjaligi
mashinasozligi zavodi” aksiyadorlik jamiyati) tashkil etilgan. Zavodda chigit
seyalkalari, borona va kultivatorlar tayyorlash ishlari yoʻlga qoʻyilgan.
1941—45 y.lardagi ikkinchi jahon urushi davrida Oʻzbekistonga koʻchirib
keltirilgan 16 mashinasozlik zavodi ishga tushirildi.
Sanoatning tarmoq tarkibi
oʻzgardi. Urush davrida ishga tushirilgan mashinasozlik korxonalari front ehtiyojlari
uchun qurol-yarogʻ, oʻq-dori va boshqa mahsulotlar ishlab chiqardi. 1945-y.dan
keyin paxtachilik va irrigatsiya hamda qurilish mashinalari ishlab chiqarilishi
tiklandi, toʻqimachilik, kimyo va xalq xoʻjaligining boshqa tarmoqlari uchun yangi
jihozlar ishlab chiqarish boshlandi. Paxta terish mashinalari, ekskavatorlar, koʻprik
elektr kranlari, ip yigirish va gazlama toʻqish mashinalarini ishlab chiqarish
oʻzlashtirildi, korxonalarning ixtisoslashuvi va kooperatsiyasi rivojlandi.
