• Ritm va harakat.
    		•

    II.BOB. UMUMIY O‘RTA TA’LIM MAKTABLARIDA MANZARA JANRIDA “O’LKAMDA BAHOR MANZARASINI” ISHLASH METODIKASI




    Download 18,75 Mb.
    bet10/19
    Sana27.05.2024
    Hajmi18,75 Mb.
    #255155
    1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   19
    Bog'liq
    1. (o’lkamda bahor)” (1)

    II.BOB. UMUMIY O‘RTA TA’LIM MAKTABLARIDA MANZARA JANRIDA “O’LKAMDA BAHOR MANZARASINI” ISHLASH METODIKASI.


    2.1.§. Umumiy o’rta talim maktablarida “O‘lkamda bahor” manzarasi mavzusida kompozitsiya ishlashga o‘rgatish metodikasi

    Tasvir tekisligidagi kenglik hududi jismlarni hajmini tasvirlashdagi kabi qalam tasvir perispektivasini to’g’ri qo’llab qurish bilan ko’rsatiladi. Agar bahor manzarasida ham jismlar va joylar fazoviy muhitda perispektiva qonun-qoidalariga amal qilmay tasvirlangan bo’lsa, havo perspektivasidagi rangli va tusli tasvir elementlari fazoni mukammal ko’rsatib bera olmaydi. Yaqinda va uzoqda joylashgan jismlar, joylarni(natyurmortda ham manzarada ham) qurilishini kuzatuv perspektivasiga qat’iy amal qilgan holda, tasvirlash lozim.


    Ritm va harakat. Harakat mavjud bo’lgan san’at asarlarini dinamik harakatdagi kabi ta’riflanadi. Nima uchun ritm harakatni ko‘rsatadi. Bu esa bizning ko‘rish a’zolarimiz xususiyatlari bilan bog’liq. Masalan, to’lqinlarni kuzatganimizda, nigohimiz bir to’lqindan boshqasiga ko‘chayotganda ularning harakatida illyuziya paydo bo’ladi. Rassomlar o‘z asarlarida illyuziya harakat ko'rinishlarini yaratishda uning xarakteriga alohida urg‘u beradi. Ba’zi bir ko‘rinishlarni ko‘rib chiqamiz.
    Asarni yaxlit bir butunlikda ko‘rganimizda harakat holat tushunarli bo’ladi. Harakatdagi obyekt oldida bo‘sh fazoviy kenglik bo’lsa harakatni xayolan davom ettirish uchun imkoniyat tug'diradi, go‘yoki u bilan birga harakat qilishga chorlaydi.
    Boshqa bir holatda esa ot-arava butunlay to‘xtab qolgandek. Qog‘oz qirrasi unga harakat qilishga imkon bermayotganday tuyuladi.
    Harakat holatiga misollar Qalamtasvir chiziq yo‘nalishlari yordamida harakatni chizish mumkin. Haykaltarosh «Disk uloqtiruvchi» haykalida qahramon kuchining eng tig’iz holatini aks etgan.
    Fondagi vertikal yoki gorizontal chiziqlarni ko‘pligi harakatni to'xtatib qo‘yishi mumkin. Harakat yo‘nalishining o‘zgarishi uni tezlashtiradi yoki sekinlashtiradi.
    San’at asarlarida harakatsizlikni his etish yuz berishi mumkin. Masalan, K.Korovinning «Qishda» asarida diagonal yo‘nalishlariga qaramasdan ot chana bilan tinch turibdi, harakatning yo’qligini his qilishda quyidagi sabablardir: suratning geometrik va kompozitsiya markazlarini mos kelishi, kompozitsiya muvozanatli hisoblanadi va ot oldidagi fazoviy kenglik daraxtlar bilan to‘sib qo‘yilgan.
    Rangtasvir, grafika, haykaltaroshlik, me’morlik asarlarida kompozitsiya markazi ajratib ko'rsatiladi. Masalan, Uyg‘onish davri rassomlari kompozitsiya markazi mato markazi bilan mos tushishini afzal ko‘rgan. Bosh qahramonlarni shunday joylashtirib, rassomlar ularning muhim o'rnini, syujet uchun ma’noligini ajratganlar.
    Fazoviy kenglikning chuqurligi yorug‘-soya va ranglar qarama- qarshiligi orqali ketma-ketlikda kuchsizlanib borishi bilan ko‘rsatilgan. Ko‘zi ojiz otasi o‘g‘lining yelkasiga qo'lini qo'yishi uning kechirayotganlik belgisidir. Rembrandt suratning eng asosiysini yorug’lik bilan ajratadi. Kompozitsiya markazi esa suratning eng chetida joylashgan. Rassom suratning kompozitsiyasini o‘ng tomonida turgan katta akasining qomati bilan muvozanatini tenglashtirmoqda. Asosiy ma’naviy markazi balandlikka nisbatan uchdan bir qismida joylashishi oltin kesim qonuniga mosligini ko'rsatadi, rassomlar o‘z ijodlarining ifodaligiga erishish uchun undan qadimgi vaqtdan foydalanib kelishadi. Oltin kesim qoidasi (uchdan bir qismi).
    Ritm - tabiatda jism va xodisalarning ma'lum tartibda, muntazam izchillikda takrorlanishi.
    Ritm - bu kompozitsiya qismlarining bir tekis, uzluksiz, ketma- ketligi tartibi bo'lib, kompozitsiya qismlarining va ular orasidagi masofalarning takrorlanish qonuniyatini anglatadi.
    Asar ritmi bu nafaqat o'xshash, balki bir-biriga o'xshamagan, uzoq joylashgan tizimlar ketma-ketligidir. U takrorlanuvchi chiziqlar, rang dog'lari, nur va soya va hokazolar ko'rinishida bo'ladi. Shu omillardan biri yetakchi rolni egallab, asardagi ritmiylikni o'zi orqali belgilab beradi. Teng elementlar ketma-ketligi ko'rinishdagi ritm teng masofalar bilan belgilanadi va u odatda metr deb yuritiladi. Kompozitsiyada ritm va metr uyushganligini ko'p marotaba uchratish mumkin. Shuningdek rang ham ritm hosil qiluvchi omil sifatida nazarga olinadi. Chunki chiziqlar ritmdan tashqari holatda bo'lganda matoda rang taqsimlovchi ma'lum rang-tus qonuniyatlari mavjud bo'ladi. Ritmlar chiziqli, rang dog'lari, plastik massa kabi bir necha turlarga ajraladi. Chiziqli ritmga misol sifatida o'rta asrlarga oid Varaxsha saroyi devoriga ishlangan suratlardagi fil ustidagi chavandozlarning yirtqichlar bilan qilayotgan janglari sahnasini keltirish mumkin. Har tomonga xilpirayotgan tasmalar yirtqich, fil va inson jussalaririing sinussimon ritmlarida takrorlana boradi.
    Ritm o'ziga xos tabiiy borliqdir. U tabiat ko'rinishlari va hodisalarida doimo ishtirok etadi. Jonli tabiat olamining u yoki bu holatda ritm bilan aloqadorlik misollarini eslab ko'ring. Koinot hodisalari, sayyoralarning aylanishi, kun va tun almashinuvlari, fasllardavriyligi, o'simlik, minerallarning o'sish jarayonlari kabilar shu jumladandir.
    Ritm har doim harakatni anglatadi.
    Hayotdagi va san'atdagi ritmlar bir ma'no degani emas. San'atda ritmning uzilishi, ritmik bo'rttirish, notekis ritm, matematik darajada bo'lmagan aniqsizliklar jonlilik, turli xillikni berib, kerakli yechim topilmalariga olib keladi.
    Tasviriy san'at asarlarida va musiqada ritm faolligini parchalanish yoki yumshoq, bosiq va sokin ohanglarda sezish va ajratish mumkin. Ritm bu ba'zi elementlarning ketma-ketligi va ma'lum darajadagi bosqichlaridir.
    Rangtasvir, grafika, haykaltaroshlik va amaliy san'atda ritm kompozitsiya g'oyalarini ifodalashda faol ishtirok etadi, va tasvir qurilmasida qatnashibgina qolmasdan, balki unga ma'no va jozibadorlik baxsh etadi.
    Ritmni chiziqlar, yorug' va soya, dog'lar hamda rang dog'lari bilan berish mumkin. Kompozitsiyaning bir xildagi qismlaridan, masalan, odamlar qomati, qo'l va oyoqlari yoki naqshning ramziy qismlaridan galma-gallik sifatida foydalanish mumkin (56-r.). Natijada ritm kontrast hajmlarda qurilgan bo'lishi mumkin. Xalq amaliy san'ati asarlarida ritm asosiy rol o'ynaydi. Amaliy san'atda odatan kompozitsiyalar turli xil naqshlar ritmi, ketma-ketlik asosida quriladi. Ritm, sehrli tayoqchaga o'xshaydi, uning yordamida tekislikdagi harakatni bilib olish mumkin.
    Biz, doimo uzluksiz o'zgaruvchan dunyoda yashaymiz. Rassomlar o'z san'at asarlarida o'tayotgan vaqtni, davrni tasvirlashga intiladilar. Kartinada aks etgan harakatlar - vaqt o'lchovidir.
    Simmetrik kompozitsiyalarning barcha qismlari o'zaro tenglashtirilgan, asimmetrik kompozitsiyada esa tenglashtirilgan va tenglashtirilmagan holatlarda bo'lishi mumkin. Katta yorug' dog'ni kichik to'q rang bilan tenglashtirish mumkin. O'lchov jihatidan kichik bo'lgan bir necha dog'larni katta dog' bilan tenglashtirish mumkin. Talaygina tenglashtirish usullari mavjud. Ular qism kattaliklari, tuslar va ranglar yordamida tenglashtiriladi. Tenglashtirish u erdagi ishtirok etayotgan qomatlar va ular orasidagi masofalarga ham aloqadordir. Maxsus mashqlar orqali o'z kompozitsiyalarimizda muvozanatni, katta kichik balandliklarni, yorug' va to'q, turli siluet va rang dog'larini his etib o'zaro tenglashtrishni o'rganib olamiz. Bu misolda arg'imchoqda bo'lgan paytimizdagi muvozanat tajribamizni eslab ko'rishga to'g'ri keladi. Arg'imchoqning bir tomonida o'tirgan o'smirni muvozanatli qilish uchun uning boshqa tomoniga ikki bolani o'tqazish kerak bo'ladi.Kichik bolani o'spirin bilan muvozanatlash mumkin. Bunda bola arg'imchoqning boshqa tomoni chetiga emas, balki markaziga yaqinroq o'tiradi. Shunday tajribani tarozi bilan ham o'tkazish mumkin. Bunday o'xshatishlar kartinadagi turli qismlarni, o'lchovlarni, tus va ranglar garmoniyasini topishda yordam beradi. Asimmetriyali kompozitsiyalarda, ba'zida tenglik mutlaqo bo'lmaydi, chunki fikrlash markazi kartina qirg'og'ida joylashgan bo'lishi mumkin. Chizmatasvirning oynadagi aksini ko'rganda bizning fikrimiz o'zgaradi. Bu ko'rinishning o'ziga xosligi va uni kompozitsiyada tenglik qidirayotganda hisobga olmoq zarur.Kompozitsiya qonun-qoidalari, usullari rassomlarning boy tajribalari va ijodiy mahoratiga asoslangan. Albatta kompozitsiya yaratish texnologiyasi joyida turgani yo'q, u doim rivojlanishda bo'lib, rassomlar ijodiy amaliyoti bilan panada boyib bormoqda.
    O’lkamda bahor manzarasida, borliq-fazoni ko’rsatishda narsalarni uzoqlashgan holatdagi rang va tus o’zgarish qonuniyatlariga ma’lum darajada amal qilib tasvirlash kerak(havo perspektivasi).Masofaga qarab buyumlarning perspektiv kattaligi o’zgarganligikabi,uzoqlashgan sayin uning rangi o’zgaribko’rinadi.
    O’lkamda bahor manzarasida masofa uzoqlashgan sari birinchi navbatda rangning yorqinligi pasayadi. Uzoqdagi daraxtlarning ranglari yaqindagiga nisbatan xolis-notiniq bo’lib qoladi. Masofaga bog’liq holda tus yorug’lik ham o’zgaradi. Och jismlar uzoqlashganda, to’qlashadi, to’qlari esa ocharadi, xira tortadi.
    Bunday o’zgarishlarga havoning qandaydir zichligi sababjismlardagi rangli nurlarining o’tishi qiyinlashadi.Bundan tashqari bizning qarashimiz va uzoqdagi jism orasidagi xirashaffof havo ko’pincha havoranglilik hususiyatida bo’ladi.U uzoqlashgan jismlardagi ranglar bilan qo’shilib, ularga ko’kimtir tus beradi va soyalarini ochartiradi.
    Shunday qilib bahor manzarasida uzoqlashganda barcha ranglar yorqinligini yo’qotib, havorang yoki ko’kimtir tusga kiradi, soyalari ocharib, och joylari to’qlashar ekan, bunda rang va tusning farqlari kamayadi, qarama-qarshi ranglar kuchsizlanadi, jism chiziqlari, ularning hajmi o’z aniqligini yo’qotadi.
    Uzoqlashish va yorug’likka bog’liq holda, daraxtlarning yam-yashil rangdagi o’ta nozik o’zgarishlarini rus rassomi I.I. Shishkining bahor manzaralarida asarida ko’rishimiz mumkun. Yaqindan ko’rinayotgan daraxt va o’t-o’lanlarning yorqin issiq yashil rangdan, uzoqlashgan sari sovuq kulrang-hovarang rangga o’tishini sezish mumkin. Rassom asarida fazo o’ta ravon chuqur ichkariga kirib ketgandek tasavvur hosil qiladi.Bundan shunday hulosa qilish mumkinki, rassom fazoviy perspektivani o’z asarida nihoyatda mohirlik bilan tasvirlay olgan.
    Manzarani tasvirlashda yosh rasssom yuqorida bildirilgan fikirlarni o’z amaliy faoliyatida samarali foydalansa maqsadga muvofiq bo’ladi.
    Bahor manzarasini tasvirda fazo sifatlarini namoyon etish yo’lidan yana biri to’g’ri “shitirixlash” va bo’yoq surtmasidir. Old qatorida joylashgan jisimlar chiziqli ishlovi aniqroq va zichroq bo’yoqlar esa quyuq va yorqinroq bo’ladi. Uzoqdagi tasvir yumshoq va ochroq shtrixlanadi, bo’yoqlar esa suyuqroq va xiroroq beriladi.
    O’quvchilar dastlabki ta’lim bosqichida, odatda, chizayotgan narsani yuzaki huddi o’ziday ko’chirishga harakat qiladi. Ular diqqat bilan oldinma ketin narsalarga tikilib qarashadi, so’ngra har bir mayda bo’laklarni va ularning rangini alohida-alohida bo’yashadi. Natijada tasvir maydalangan va bir butun ko’rinishda bo’lmaydi. Bunday kamchiliklar qo’yilmaning predmetlar orasidagi katta rang munosabatlarini etyudda ko’rsata olmaslikdan kelib chiqadi. Inson kallasini tasvirlashda ham, masalan, yuzning mayda bo’lakkaridan boshlab bo’lmaydi, faqat harakatdagi, nisbatlarda umumiylik va yaxlitlikdan boshlashi, rangtasvirda esa ham turli natura ob’ektlari (manzara) yoki narsalarning asosiy umumlashtirilgan dog’lar orasidagi ranglar munosabatini aniqlashni o’rganib olishi kerak. Natura ob’ektini yaxlit ko’rish va katta asosiy ranglar dog’ini aniqlay bilish – muhum kasbiy mahorat, u esa dastlabki rangtasvir ta’limida shakillangan bo’lishi kerak. Faqat shunday so’ng uzoq nuddatli (vaqt bo’yicha) ishlarga manzara ob’ektlari yoki natyurmortdagi buyumlarning hajimli shakillarini puxta ishlov berishga o’tish mumkin.
    «Bahor manzarasi» kompozitsiyasiga ochiq havoda (plener) kichik-etyudlarni rangda ishlashda avvalo asosiy rang munosabatlarini topa olish muhimdir. Buning uchun naturaning old ko’rinishidagi qarama-qarshi (tusli va rangli) dog’larni uzoqdagiga nisbatan taqqoslash kerak. Kichik o’lchamdagi etyudlarda mayda bo’laklarga e’tibor berilmaydi, asosan katta rang munosabatlarida yoziladi. Manzara etyudlarini bajarishda uncha murakkab bo’lmagan syujetlar tanlanadi (masalan uy bilan hovlining bir bo’lag). Keyinchalik vazifani murakkablashtirib ochiq kenglikdagi manzarani tasvirlashga o’tiladi. Bunday etyudlarda havo perspektivasidagi, masalan manzaradagi rang, och – to’qlik va to’yinganligini turli ko’rinishlardagi hodisalarga asosiy e’tiborni qaratish lozim. Bunga esa manzaraning barcha ko’rinishlarni taqqoslash yo’li bilan yaxlit idrok qilish orqali erishiladi.
    Masalan, old ko’rinishdagi daryo qirg’og’i ikkinchi hamda uzoqdagi ko’rinish bilan, shuningdek bir vaqtda osmon va uning suvdagi aksi bilan ham taqqoslanadi (etyudni ishlash vaqti 15-30-60 daqiqa bo’lishi mumkin).
    “Etyudni shunday tasvirlash kerakki, birdan yer bilan suvni osmonga nisbatan tus munosabatlarini anglab, mohiyatini ilg’ab olish kerak”- deydi K.A.Korovin o’z shogirdlariga. Uning o’zi etyudlarda asosiy rang munosabatlarini qurishni mohir ustasi bo’lgan.
    Bahor manzarasiga qisqa muddatli etyudlarni bajarish maqsadi turlicha bo’lishi mumkin: bir holatda etyud uzoq davomli ish oldidan bajariladi va unda naturadagi rangmunosabatlari tahlil qilib o’rganiladi hamda uning koloritiga hos birinchi taassurotlar belgilanadi: boshqa holda esa – shakillarni qo’shimcha va puxtaroq o’rganish maqsadida uning mayda (inson qo’lining etyudi, manzaraning ayrim bo’laklari) aniqlanadi. Rangtasvirning ayrim qonuniyatlarini puxta o’rganish uchun dala amaliyotida etyudlarbajariladi: umumiy yoritganlik holati, kolorit yaxlitligi va h.k.. Manzaraning etyudini tasvirlashda har doim yorug’lik tez-tez o’zgarib turadi. Hattoki quyosh bulutlar ortida bo’lsa ham, u manzaraga bevosita ta’sir qiladiki, seansni boshlanishida va so’ngida manzaradagi yorug’lik holati doim turlicha bo’ladi.
    Yosh rassomning uzluksiz mashqlari natijasida ranglardagi nozik o’zgarishlarni farqlashga, kuzatuvchanlikni rivojlanishiga rang-baranglikni sezishga hamda tasviriy vositalarni mohirona egallashiga zamin yaratadi. Tajribali rassomlarning etyudlarini kuzatganda ularning nihoyatda nafis va jozibali tasvirlanganiga havas bilan qaraymiz. Naturaning rangdor koloritli holatini mohirona tasvirlash mahorati uzluksiz amaliyishlash natijasida erishiladi.
    Shunday qilib, bahor manzarasi kompozitsiyasini asosiy ob’ektlari orasidagi umumiy va katta ranglar munosabatini ma’lum tus va ranglar ko’lamida saqlanganligi rangtasvirning asosidir. Shular asosida ob’ektlarning keying ranglarda ishlashning o’ta nozik jaroyoni amalga oshiriladiki, bu tabiatni diqqat bilan kuzatish, uni jonli his etish natijasidir. Buning ustiga manzara ob’ektlarini nushasini yuzaki ko’chirish orqali yaratilmaydi, u buyumlarning rang munosabatlari va ularning fazoviy kenglik bilan birga o’zoro bog’liq holda, yaxlit obraz asosida rassomning idrok etishi natijasida quriladi. Har qanday natura quyulmasini yaxlit obraz sifatida qabul qilish lozim. Natyurmortning turli narsalaridan qurilganligini, masalan, qumg’on, olma, piyola; manzarada esa – alohida osmon, o’rmon va yiroqdagi ko’kimtir tog’larni ma’lum vaqtga yoddan chiqarish kerak. Naturaga bunday qarash orqali buyumlarning shaxsiy rangini ko’rish mumkin xolos, lekin tasvirlash lozim bo’lgan ranglarni emas, Naturaning barcha narsalari yokiob’ektlari-bu rangli kartinaning bir qismi xolos, ranglarnig jarongdorligi, uning yaxlitligi tasvirlash mobaynida namoyon bo’ladi, bu esa xuddi turli musiqa asboblarida ijro etiliyotgan yaxlit simfonik asar singari jaranglaydi.
    Tabiat qo’ynidanmanzarali joy tanlanadi,yoki shahardan hiyobonli joy tanlash ham mumkin.Joy tanlab olingandan keyin kompozitsiya mazmuniga ega bo’lgan kuzatish nuqtasini toppish lozim. Kunning qaysi payti yoki qanday ob-havo sharoitida bu ko’rinishni chizish yaxshi ekanini oldindan aniqlab olish kerak. Buning uchun tasvirlashga tanlangan manzarani bir necha marta turli sharoitlarda kuzatish kerak bo’ladi. SHunda eng qiziqarli manzarani tanlab olish imkoniyati yuzaga keladi. Ana shunday yondashish bilan haqiqiy ijodiy ishlashni o’rganish mumkin.
    Eng yaxshi bahor manzarali joyni tanlab olish uchun turli nuqtalardan bir nechta xomaki eskizlar chiziladi. Shu bilan birga, suratni qanday bo’lishi, manzara, yer va osmonning qanday joylashishini ham o’lab olish kerak. Bular manzaraning kompozitsiya jihatidan mazmunli chiqishidan muhim ahamiyatga ega.
    Surat chizish paytida xiyobonning, daraxtlarning bir tomoni yorug’, ikkinchi tomoni soyadagi biror mazmunga ega bo’ladi. Agarda manzara ko’rinishi qiziqarlibo’lsa, rasmni har qanday yorug’likda chizish mumkin.
    Hiyobon, daraxtlarni chizishda ularni asosiy chizig’i va baland uchlari chizig’i ni belgilab olishlari kerak. Har bir daraxtni, butalar joylarini belgilab, ularning nisbati, hajmi, holatini hisobga olib, asosiy shaklini chizib olish kerak.Daraxtlarni tasvirlayotganda alohida barglarni, oldingiko’rinishdagi o’tlarni alohida-alohida chizib ko’rsatish shart emas.Umumiy rang, tusini ilg’ab olishga intilish, ularni boshqa ko’rinishlar bilan taqqoslab boorish lozim.
    Daraxtlarni chizishda ularning yoshi va turiga qarab o’ziga xos xususiyatlarini, farqini ko’rsatib berish lozim. Daraxtlar va yerning osmonga nisbatan rang-tusini aniqlab, ob-havo holati va yorug’lik tusini ko’rsatish kerak. SHundan keyin oldinda va uzoqda turgan daraxtlar rang- tusining farqi, uzoqlashib borgan daraxtlar va yo’llarning xiralashib borishi ko’rsatiladi. Erta tushuvchi soyalar, quyosh nurlarining tovlanishi ham chiziladi. Turli daraxtlarning ranglardagi farqi ko’rsatiladi. Manzarada ham harqanday tasvirda bo’lgani kabi narsalarning asosiy va ikkinchi darajali bo’laklari bo’ladi.Ana shu asosiy- birinchi va ikkinchi darajali narsalarga ko’proq etibor berish kerak.
    Ochiq havodagi bahor manzarani ishlash uchun biror kenglikdagi turli ko’rinishlarga ega bo’lgan joyni tanlash lozim.Bu joy baland-pasliklarga ega va gorizantaldan balandlikda bo’lishi mumkin. Ishni boshlashda manzarani alohida bo’laklarining kattaligi bir-biri bilan taqqoslanadi. Manzaraning asosiy xosliklariga etibor beriladi, joyining tekisliklari va yer yuzining tuzilishlari diqqat bilan o’rganib olinadi.
    Yerda katta-katta balandliklar, do’ngliklar va shu kabilar mavjud.CHiziqli perspektiva qoidalariga asosan, notekis joylardagi masofa qisqargan holda ko’rinadi. Ufq chizig’i ga qanchalik yaqin bo’lsa, qisqarishlar shunchalik kuchli bo’ladi.
    Och havodagi bahor manzarani chizishdan avval,biror obekning oldingi ko’rinishidagi telegraf ustuni, unga nisbatan taqqoslab chizish davom ettiriladi.Tabiat ko’rinishidagiustunningbo’lakli nisbatlari rasmdagi ustunda belgilanib,manzaraningchizilishikerakbo’lganqismlari shu asosdaaniqlabolinadi. Masalan, olis ko’rinishdagi yaylov ustundan orqa tomonda bo’lib, unda suratda ustun ikkiga bo’linib, gorizantal chiziq o’tkaziladi- bu yaylovning joylashishi bo’ladi.
    Bahor manzarasi ko’rinishining chap va o’ng tomonida joylashgan obektlar masofalari aniqlab olinadi. Masalan, ustun balandligi uzoqda ko’rinayotgan inshoot masofasidan ikki yarim barobar kata bo’lsa, unda suratda uni ikki yarim marotaba uzoq masofada belgilash kerak.
    bahor manzarasining asosiy qismlari: yer, osmon va joylari chizilgandan keyin, ularning umumiy tusi chiziladi. Manzaraning katta qismidagi asosiy ranglari beriladi, oldingi ko’rinishdan boshlab mayda detallari belgilanadi. Yerning uzoqlashib boruvchi xiralashishi hamda ko’rinishlarning soya-yorug’ farqlari ko’rsatiladi. Osmondagi bultlarni tekis oq yoki qora ko’rinishda chizish mumkin emas. Pastdan qaraganda biz bulutning murakkab shaklini ko’ramiz. Havo perspektivasi asosida tasvirlash vaqtida ichkariga uzoqlashib brogan sari narsalarning ko’rinish chiziqlari ingichka bo’lib boradi. Ularning hajmi aniqligi kamroq seziladi. Eng yaqindagi bilan uzoqdagi obektlarning tusini solishtirib, oldingi ko’rinishdagi soyalarini to’q qilib chizamiz.
    Kerakli kuzatishlar kiritilib, surat umumlashtiriladi.
    Bahor manzarasini tasvirlash. Rangtasvir haqqoniy shaklning rangli tuzilishi qonuniyatlariga asoslangan. Rang-tasvirni o’rganish-bu tekislikdagi rangli shaklining nisbatlari, konustiriktiv qurilish, hajmi, fazoviy tuzilish usullarini izlash yo’lidir. Shularga bog’liq holda har bir rassom qalamda buyum va narsalarni perspektiva qonunlariga asoslanib konustiriktiv tuzilishi, fazoviy joylashuvi, nisbat, hajmni mukammal tasvirlay olishi zarur. Qalamtasvirda rang va tusning yaxlit bir butunlikda garmonik uyg’unlashuvi bu haqiqiy rangtasvirdir.
    Tasvirda qalam chizig’i mukammal bo’lishi lozim, aks holda turli bo’yoqlar ham oddiygina narsa va buyumning qurilishi, hajmini savodli ifodalab bermaydi. Havo perspektivasiga bog’liq holda ranglarning nozik o’zgarishini ifodalovchi, matoga berilgan rang barang surtmalar ham, o’z-o’zidan fazoviy kenglikni ko’rsata olmaydi. Faqat perspektiva qoidalariga to’g’ri amal qilib tasvirlangan qalamtasvirgina ranglarni yanada ham jozibali ko’rsatadi.
    Agar bahor manzarasi perspektiva qonun-qoidalarga amal qilinmay tasvirlansa, kenglikni ifodalovchi rangning o’rni ahamiyatsizdir. Rangtasvirni rassomlar shunday tariflaydi: «Bu 100 foiz rangtasvirning bir-biriga chambarchas bog’liqligidir».
    Rang tasvirning jozibali chiqishida qalamtasvirning o’rni beqiyosdir. Ammo, mohir rassom, qalamdan foydalanmasdan ishni bo’yoqlar bilan tasvirlashi ham mumkin. Ijodkor izlanish jarayonida rangtasvirni qalamtasvir bilan bevosita bog’liqligini his etadi. Ya’ni, buyumlarning fazoviy joylashuvi, nisbatlarning aniqligi, ranglarning tog’ri qo’yilishi, ishni bir butunlikda yakunlanishi ko’p jihatdan ijodkorga bog’liq
    Rassom qalamtasvirni puxta o’zlashtirib olgandagina, rangtasvirda ko’zlagan maqsadga erishish mumkin, aks holda noaniq yechilgan qalamtasvir ishini tahlil etsak, ranglar qanchalik jozibali bo’lmasin, baribir bu ishni sifatli deb bo’lmaydi. Shuning uchun turli rassomlik maktablarining tarixiy tajribalari shundan guvohlik beradiki, ta’limning dastlabki bosqichlarida qalamtasvirni mukammal o’zlashtirish, keying jarayonlar uchun zamin yaratadi. Yosh rassom Odoardo Fioletti Venitsiyaga o’qishga kelganida, rangtasvirni mukammal egallash uchun nima qilish kerak degan savoliga Tintoretto shunday javob bergan: «Rasm chizish!». Rassom bo’lish uchun yana qo’shimcha nimalarni maslahat berar edingiz degan Feolittining qayta savoliga Tintoritto: «Rasm chizish va yana rasm chizish!»- rasm chizish, rangtasvirga nafislik va mukammallik ato etishni haq deb bilgan.
    Buyuk haykaltarosh Mikellanjelo qalamtasvirda (rangtasvir, haykaltarosh, memorchilikda) «har qanday ilimning ildizi va negizini ko’rgan».
    «Qalamtasvir doimo bizga yo’l ko’rsatib turuvchi qutb va kompos bo’lib, turli bo’yoqlar okeanida chukayotganlarga najot berish omilidi,- deya takidlagan Sharl Lebren. Engr o’z ustaxonasining eshiklariga quydagi so’zlarni yozgan « bu yerga kelgan shogirdlarga qalamtasvirni o’rgataman, kelayotganda esa, ular rangtasvir ustasi bo’lib yetishadi».
    «Shunday narsa mavjudki, u ham sanat turlarining asosi hisoblanadi, bu- qalamtasvir. Kimki qalamtasvir sanatini mukammal egallasa, u rangtasvirni ham, xaykaltaroshlikni ham o’zlashtira oladi»-deb aytgan Karachchi. «Har qanday shaklni ajoyib, nafis qiluvchi ranglar emas, balki aniq chizilgan qalamtasvirdir»-degan Tisian. U qarigach chog’larida ham, ko’mir yoki mel bilan nimalarnidir tasvirlamagan kuni bo’lmagan.
    Tasviriy san’atda mohirona ijod qilish uchun yosh shogird rassom quydagi bilim va malakalarni puxta o’zlashtirmog’i lozim:

    1. Kuzatuv perspektiva (ufq chizig’i , yassi jismlar va ufq chizig’i perspektivasi) elementlari. Tekisliklar bilan chegaralangan jismlarni konustruktiv va perspektiv qurilishi (kub, prizma, enterer va eksterer).

    2. Silindir shaklidagi jismlarning perspektiv qurilishi.

    3. Geometrik shakllarda soya- yorug’ munosabatlari (kub, silindir va shardagi soya-yorug’ning taqsimlanishi, havo-perspektivasining elementlari).

    4. Qalamtasvirda hajmi, fazo va materiallikni soya-yorug’ hususiyati, tus munosabatlari, hajmni ko’rsatishda chiziq va “shtrix”ni o’rni, fazo va moddiylik).

    Nazariy bilimlar bilan amaliy jihatdan ham katta tajribaga ega bo’lmoq lozim: qo’yilmadagi nisbatlarni aniq toppish, nozik perspektiv o’zgarishlarni seza bilish, tasvirni qog’oz yuzasida asosli-konsturiktiv qurish va joylashtirish, shakl hajmini tushayotgan soya-yorug’ orqali mohirona ifoda etish hamda ishni tus jihatdan yaxlit bir butunlikda yakunlash zarur. Qo’yilmani turli ranglarda bajarish ham mas’ulyatli vazifadir, chunki rang tasvirda rang va tus munosabatlari yaxlit bir butunlikka asoslanadi. SHakl hajmini tasvirlashda tusni o’rnini to’g’ri tushunmaslik turli chalkashliklarga olib keladi.
    Tasviriy san’at mashg’ulotlari dasturida manzarani tasvirlash kabi mavzular aks etgan bo’lib, uning maqsadi bolalarni o’rab olgan borliq haqida, ulardagi narsa va hodisalarning tuzilishi, shakli, rangi, o’lchamlari, o’lcham nisbatlari haqida tasavvur hosil qilishdir. Chunki, bolalar tevarak-atrofni, ya’ni tabiat, va qushlar olami, hashoratlar va baliqlar, odamlar, obi-havo, predmet va buyumlar, qurilish va transport vositalari haqida yaxshi tasavvurga ega bo’lganliklari taqdirdagina ularning rasmlarini aniq-ravshan tasvirlaydilar. Tasviriy san’at mashg’ulotlarining mazmunidan kelib chiqqan holda amalyotda ularni o’rganishi kerak bo’lgan quydagi yo’llar qo’llaniladi:

    1. Buyumni, tabiatni o’ziga qarab kuzatish orqali o’rganish.

    2. Borliq haqida o’qituvchining suxbati orqali o’rganish.

    3. Savol-javob orqali o’rganish.

    4. Borliqni rasmini chizish orqali o’rganish.

    5. O’qituvchining pedagogik rasmi orqali o’rganish va boshqalar.

    O’qituvchilar uchun namoyish etiladigan narsalar va tasvirlar avvalo mashg’ulot mavzusi bilan bog’liq holda bo’lib, ular o’z tuzilishi, shakli, rangi, o’lchamlari bilan soda, tushunarli, bolalarda his-hayajon uyg’otadigan bo’lishligi maqsadga muvofiqdir. Eng muhimi, bunday materiallar o’quvchilarni o’ylashga majbur etadigan, bolalarni yangi tushunchalar bilan boyitadigan bo’lishligi muhim.
    Rassom yaxshi asar yaratishga kirisharkan u atrof-muhitni, tabiatni, hodisa va voqealarni, o'simlik va hayvonot olamini, shu jumladan insonqiyofalari holatini o'ta sinchkovlik bilan kuzata bilishi va naturadanxomaki qoralamalar tasvirlash, o'z ustida ko'p ishlash, fikrlashqobiliyatini yanada o'stirib bormog'i zarur. Kompozitsiya uchun tabiatdan qiziq ohanglarni topish va uni ko'z bilan ilg'ab olish qiyin emas. Bunday hollarda kerakli ko'rinish qidiruvchi ramka yordam beradi. Uni tayyorlab olish deyarli qiyin emas. Uning qarama-qarshi tomonlari bir-biriga yaqin suriladigan bo'lishi kerak chunki tabiatda qiziqarli joylarni kompozitsiya uchun tanlab olishda formatni katta, kichik qilish imkonini beradi.
    Kompozitsiya uchun qulay, qiziqarli ko'rimas Kntarlash har doim ham oson kechmaydi, chunki bu ko'rinishlarni ko'pchilik rassomlar o'z dunyoqarashlaridan kelib chiqqan holda turlicha ifodalaydilar. Rassom bu ramka yordamida manzara, natyurmort, shaharlar, Kompozitsiyada quyidagilar naturadan o'ziga xos xarakterli go'zal va mazmunli ko'rinishlarni o'z kartinasiga asos qilib olish uchun foydalanadi. Demak, kartina yaratish uchun o'zingizga maqbul ko'rinishni tanladingiz yoki kitob o'qib ajoyibnkrlar mavzusida ljod qihshni о ylamoqdasiz. buning uchun nima qilmoq kerak? Kartinaga tushirishdan oldin uning qanday ko'rinishda bo'lishini ko'z oldimizga keltirishga harakat qilib ko'rishimizlozim. Rassom yaratilajak asarni boshlashdan oldin bir necha xomaki qoramalami bajaradi va bu qidiruvda kompozitsiya uchun zarur bo'lgan eng xarakrerli syujet ko'rinishlarni topadi. Rassom bu bosqichda bo'lajak kartinasi uchun vertikal (eniga nisbatan bo'yi baland), kvadrat (teng tomonli to'g'ri burchak) yoki ufq (bo'yiga nisbatan eni kattaroq) formatni tanlab olish imkoniyatiga ega bo'ladi (3-r.).To'g'ri burchakli format, gorizontal yo'nalishdagi harakat voqeligini tasvirlashda qulayroq deb qaraladi (4-r.)Haddan tashqari vertikal yo'nalishi bo'yicha cho'zilgan kartina tasvirlash o'rama deb ataladi (5-r.).

    Download 18,75 Mb.
    1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   19




    Download 18,75 Mb.
    Bosh sahifa
    Aloqalar
        Bosh sahifa
    Dərs
    Mühazirə
    Qaydalar
    Referat
    Xülasə
    Yazı


    II.BOB. UMUMIY O‘RTA TA’LIM MAKTABLARIDA MANZARA JANRIDA “O’LKAMDA BAHOR MANZARASINI” ISHLASH METODIKASI

    Download 18,75 Mb.