80
Qadimgi turklarning ko‘p marosimlari qo‘shiq
orqali amalga
oshirilgan. Bunday anoanalarning musiqa sanoatisiz rivoj topishi
mumkin emas edi. Miloddan oldingi II asrda Xun davlatida
xoqonning maxsus cholg‘ulari bo‘lganligi haqida Xitoy tarixiy
manbaalarida maolumotlar bor. Xunlarda eng ommabop cholg‘u
asboblari qatoridan chinqobus, chang, nay kabi asboblar mu’im o‘rin
olgan. Maxmud Qoshg‘ariy «Devonu lug‘atit-turk» (XI asr)
asaridagi
to‘rtliklarning ko‘pchiligi qadimgi turk davriga oid xalq qo‘shiqlari bo‘lib,
musiqa jo‘rligida ijro etilgan.
Musiqa ijrochiligida dastlab urma zarbli cholg‘ular paydo bo‘lgan.
Bular: doira (baraban), cholg‘ular. CHunki, eng qadimgi me’nat qo‘shiqlari
raqslarning ritmik tuzilishi bilan bevosita boliqligi aniqdir. Keyinroq
shovqinli cholg‘ular paydo bo‘lgan, ijrochilar qarsak chalib ritmni
takrorlaganlar,
shovqinli
cholg‘ular
taosirini
kuchaytirishga
ko‘maklashganlar. So‘ngra xalq ustalari tomonidan qamish yoki bambuk
poyasidan surnay, xushtak, nay (bo‘ylama nay, ko‘p yo‘lli naylar),
arfasimon va torli mizrobli va torli kamonchali cholg‘ular yaratilgan. Bu
cholg‘ulardan saroy ahyonlarining marosimlarida,
harbiy yurshlarida,
mavsumiy sayllarda keng foydalanilgan.
XX - asrning 30-40 yillari S.L.Tolstov, V.A.Vatkin, M.B.Masson va
boshqalar rahbarligida uyushtirilgan arxeologik ekspeditsiyalar O‘rta
Osiyo madaniyatini, shu jumladan, xalq cholg‘ularini o‘rganishda
qimmatli ma’lumotlar berdi.Shungdek, T.Vizgo, G.Pugachenkova va
o‘zbek olimlari F.Karomatli, A.Nazarov, S.B.Saidiy izchil yondoshilgan
holda ko‘p qatlamli ilmiy tadqiqotlar olib borganlar. Ayniqsa S.Saidiy
Markaziy Osiyo va Yaqin sharq cholg‘ushunosligi ilmida “Cholg‘u
Morfologiyasi” asoschisi darajasiga tanilgan.
Topilgan madaniy yodgorliklar: nay, rubobsimon cholg‘ular, urma
zarbli cholg‘ular, chalinayotgan mashshoqlar tasvirlangan suratlardir.
Bular: Ayroton, Tuproqqaloa, Afrosiyob kabi
shaxarlarda topilgan sopol
idishlardagi mashshoq xaykalchalaridir. Ulardan turli xil musiqiy
cholg‘ular: lyutnya, tanbur, nay, surnay, karnay, doirasimon cholg‘ularda
mashq qilish holati oydin tasvirlangan. Keyinchalik, sharqlik bobokalon
olimlarimiz: Abu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Al
Xorazmiy, Sayfiddin Urmoviy,
Abduqodir Maroiy, Qutbiddin Ash
SHeroziy va boshqalar o‘z risolalarida xilma-xil cholg‘ular haqida ibratli
mulo‘azalar bildirishgan. Inson ovozini musiqa asboblari ichida eng
yoqimligi deb ‘isoblaganlar.
Buyuk sharq mutafakkirlarining xalq cholg‘ularining o‘rganishga
baishlangan qimmatbaho merosi tarixiy ahamiyatga ega. Ulardan eng
81
qimmatligi Abu Nasr Mu’ammad Farobiyning mashhur «Musiqa
xaqida
katta kitob» (Kitob al musiqa al kabir) asari ulkan ahamiyatga ega.
Farobiyning o‘zi ham ijrochi sifatida shuhrat qozongan. Kitobning
ikkinchi qismi boshidan oxirigacha o‘sha davrda qo‘llanilgan musiqa
cholg‘ulariga baishlangan. Bu bobda: lyutnya, ud, tanbur, nay, rubob,
chang, shohruh, qonun kabi cholg‘ular izchil va batafsil taoriflanadi.
Farobiy torli muzrobli lyutnya cholg‘usini o‘sha davrda keng
tarqalgan cholg‘u deb hisoblaydi. Lyutnya o‘ziga xos muzrob (chertma)
vositasida chalingan, dastasida esa ligatura (ladlar) joylashgan IX – X
asrlarda
lyutnya arabcha nomlanib, ud nomini oladi. Ud va dutor
cholg‘usida olib borgan tajribalariga tayanib olim o‘z nazariy
qoidalarini bayon etadi. Urmaviyning «Taqovodorlik kitobi»da ud –
taorifi quyidagi so‘zlar bilan boshlanadi: «Bilingi, cholg‘ular orasida ud
deb ataluvchi eng mashhur va eng zamonaviydir». Xulosa qilib aytganda,
tarixiy risolalarda tasviriy sanoatda va adabiy
merosda ildizlari uzoq
o‘tmishga borib taqaluvchi musiqa cholg‘ularining asosiy turlari ‘aqida
boy materiallar berilgan. Musiqa cholg‘ulari yasovchi mohir ustalar:
asrimiz boshlarida yashab ijod etgan usta Usmon Zufarov, usta
Ro‘zmat Isaboev va ularning qator shogirdlarida, xalq ustalari bir
parcha yoochga, qamishga, suyakka yangi ‘ayot ato etdilar. Ular
yaratgan cholg‘u – asboblari ‘ozirgi kunda ham keng qo‘llanilmoqda,
xalqimizga xizmat etib, musiqa sanoatimiz taraqqiyotiga o‘z
hissasini
qo‘shib kelmoqda.
Tarixiy manbalarni taorif etar ekanmiz, hozirgi kunda ‘am musiqa
cholg‘ulari va ulardagi ijrochilik rivojlanib borayotganligini eslatib o‘tishni
lozim topdik. Qadimiy cholg‘ulardan
