94
millatparvar qahramonlarimizdan biri bo‘lmish A.Fitratni eng avvalo tilga
olishimiz kerak deb o‘ylayman.1921-yilda
Buxoroda Fitrat tashabbusi
bilan” Sharq musiqa maktabi” ochildi. Bu milliy musiqa san’atining
yuksalishida dastlabki poydevorlaridan biri edi. Ayniqsa, uning qalamiga
mansub “ O‘zbek klassik musiqasi ” nomli kitobida aynan maqom ilmi,
cholg‘ularning milliy musiqamizdagi o‘rni, qolaversa, maqom xonandalik
uslublari haqida qimmatli ma’lumotlarni yozib qoldirgan. Bundan tashqari
Fitratning musiqashunos V. Uspenskiy
bilan birgalikdagi tadqiqoti, ya’ni
maqomlarni ijrochi xonandalar ovoz yozuvlaridan notaga olishdek buyuk
ishi ham alohida e’tibor va tahsinga loyiq. 1928-yilda Samarqand davlat
musiqa va xoreografiya ilmiy tadqiqot instituti ochildi va direktor
lavozimiga Nikolay Mironov tayinlandi. musiqiy meros an’analarini
talabalarga o‘rgatish uchun institutga Buxoro, Xorazm va Farg‘ona
vodiysidan yuqorida zikr etilgan san’at ustalari:
Ota Jalol Nosirov,
Domla Halim Ibodov, Hoji Abdurahmon Umarov, Matyusuf Xarratov,
Abduqodir Ismoilov, Ahmadjon Umrzoqov kabi ulug‘ san’atkorlar
yoshlarga maqom san’ati sirlarini o‘rgatishdi.
Texnika
rivojlanmagan bir paytda, bundan tashqari og‘ir va o‘ta qiyin
vaziyatlarda shunday qimmatli ma’lumotlarni yig‘ib alohida turkum qilib
yaratgani uchun kelajak avlod ulardan minnatdor bo‘ldi va minnatdor
bo‘lishda davom etadi. Belyayev, Mironov, Romanovskaya va boshqalar
bu borada jonkuyarlik qildilar. Domla Halim Ibodov, Ota G‘iyos
Abdug‘ani, Ota Jalol Nosirov, Levi Boboxonov va yana ko‘plab ustoz
hofizlar ijrolaridan shashmaqomning ko‘pgina turkumlari yozib olingan.
Aynan, hozirgi davr maqom xonandalari bilan o‘tmish xonanda
ustozlarning ovoz imkoniyatlardagi, qolaversa, ijrodagi ustalik, nag‘malar,
nolayu qochirimlar, nafas mustahkamligidagi sezilarli tafovut mavjud.
Akademik Yunus Rajabiyning mehnatlarini
ham yuksak hurmat
bilan esga olishimiz kerak. Maqom notalarini qaytadan yig‘ib, ularni
notasini esa granplastinkalarga yozishgacha bo‘lgan davrlardagi
mashaqqatlarni biz ko‘pgina adabiyotlarda o‘qiganmiz va ustozlardan
eshityapmiz.
Maqom ansamblini tuzib, bu safga Respublikaning eng
iqtidorli cholg‘uchilarini va shirali ovoz sohiblarini yig‘di. Ushbu ansambl
tarkibida bir qancha ustozlar faoliyat olib bordilar. Ularning ijrosida olti
maqom “shashmaqom” audio tasmalarga yozib olindi. Bundan tashqari
maqomning nota jamlanmasi Y.Rajabiy tomonlaridan 6
ta tom qilib
bosmadan chiqarildi. Keyinchalik ilmiy izlanishlarning davomchilaridan
I.Rajabov bir qancha kitoblarda o‘zining tadqiqiy ishlarini yozib qoldirdi.
Ulardan: “Maqom asoslari, “Maqomlar masalasiga doir”, Maqomlar”
kitoblarida xonandalar haqida ham o‘zining qimmatli fikrlarini yozib
qoldirdi. Hozirgi kunda ham ilmiy izlanishlar davom etmoqda.
R.Yunusov, O.Ibrohimov,S.Begmatov va boshqa
ustozlarimiz maqom va
95
uning ijrochilik qonuniyatlari haqida bir qancha kitoblarni o‘quvchilarga
taqdim etib kelmoqdalar. Demak, an’anaviy xonandalik qonuniyatlari
murakkab. Ularni o‘rgana olish va o‘quvchilar ongiga singdira olish
mutaxasisdan chuqur bilim va ko‘nikmani talab etadi.
