100
SHASHMAQOM TARIXIGA BIR NAZAR
Shaxnoza Sharopovna Yaxyoyeva
Musiqa ta’limi II bosqich magistri
Madrimov Baxrom Xudoynazarovich
Pedagogika fanlari nomzodi, professor
Halim Ibatov ta’kidlashicha: domlasini kuylash chog‘ida musiqali
iborani bir nafasda 22-25 soniya davomida
qattiq nafas bilan kuylashi
aniqlandi. Evropa maktabida qo‘shiqchi uchun bunday nafas olish, odatda,
kamdan-kam uchraydigan hodisa. Bunday xonandalardan faqat uchtasi:
Ota Jalol Nosirov (Buxoro), Xoji Abdulaziz Rasulov (Samarqand) va Halim
Ibodov (Buxoro). Ularning barchasida juda katta ovoz diapazoni bor edi.
Ajoyib rivojlangan nafas olish uslubi Buxoro vokal maktabiga mansubdir.
Ota Jalol Nosirovning mashhur shogirdi Levi Boboxonov kuchli ovoz,
baland tenor, keng diapazonni egallagan san’atkor bo‘lgan.
Shu o‘rinda shuni aytishim kerak: Levi Boboxonovlar sulolasidan
meros bo‘lib qolgan musiqachilar – uning o‘g‘li Masha Babaxonov
O‘zbekiston xalq hofizi edi; Ari Boboxonovning nabirasi esa buyuk
cholg‘uchi, Buxoro Shashmaqom an’anasini saqlovchisi u “Buxoro
Shashmaqom”ining asl holatini nashr ettirgan. Bu kitob Angelka Jung
tahririyati ko‘magi tufayli Germaniyada nashrdan chiqdi. Bu uning ko‘p
yillik mehnati, buni ta’kidlab keladi va o‘z
ijodini Ota Jalol Nasirovga
bag‘ishlaydi. Bu shaxs, XX asr Shashmaqom tarixida alohida o‘rin tutgan
shaxs. Shu bois Boboxonovning o‘zi ham shunday degan edi: “O‘zi chuqur
hurmat qiladigan, tushunishga, o‘rganishga harakat qiladigan yagona
maqomchi Shashmaqomning atoqli bilguvchisi, xonanda Ota Jaloldir, men
faqat unga ta’zim qilaman, men uchun u buyuk siymo hisoblanadi.
Kechayu kunduz, bo‘sh vaqt topsam, darhol
Uspenskiyning kitobini
olaman». Shu tariqa biz Buxoro Shashmaqomining o‘ziga xos
tushunchasini tartibga solamiz, bu esa keksa ustalar san’ati bilan
bog‘liqdir. Bular o‘nlab ismlar: IX-asr oxiri va XX-asrning birinchi ikki o‘n
yilligi boshlari qo‘shiqchilari. Shashmaqomning vokal qismlari bilan
keyinchalik, afsuski, 60 yillarning oxiri va 70 yillarning boshidan
boshlangan bu an’ana, birinchi navbatda, vokal an’anasi, Shashmaqomning
cholg‘u an’anasi - inqirozga uchrasada, lekin bu birinchi navbatda, albatta,
Buxoroda kuzatiladi. Ushbu inqiroz hodisasi 70 yillarda ko‘plab
tadqiqotchilar tomonidan qayd etilgan, allaqachon Buxoroda Shashmaqom
san’ati o‘zining inqirozini boshdan kechirayotganini ta’kidlagan. Avvalo,
vokal maktabi, bu san’atning genezisi ildizlarga borib taqaladi va bu,
albatta, fors madaniyatida barcha mas’uliyat bilan tan olinishi kerak.
101
O‘tgan asrlarda ko‘plab hujjatli materiallar,
birinchi navbatda,
Shashmaqom uchun "Bayaz" deb nomlangan she’rlar to‘plami,
Shashmaqom__ fors-tojik matnida kuylangan. Ammo, umuman olganda,
Shashmaqom doim til ma’nosida ham, shakl va janr jihatidan ham qadimgi
fors madaniyati hodisalariga nisbat berilgan, deyishimiz mumkin. Bu
hodisadagi bir qator shakl va janrlar shartsiz, bunda o‘rta asrlar fani va
musiqasida keng yoritilgan eski klassik, fors shakllariga ko‘tariladi.
Shashmaqom tarixida esa ko‘p narsa haligacha o‘rganilmagan. Va, albatta,
o‘sha paytda asosan, elita
qismiga tegishli aytaylik, Shashmaqom boshqa
maqomot turlari uchun klassik asos bo‘lgan.
Shunday qilib, biz ushbu hodisaning taqdiri paradoksal ekanligini
ko‘ramiz. Bir tomondan, uning bosqichma-bosqich integratsiyalashuvi yuz
bergagini, uning negizida yangi Shashmaqom paydo bo‘ldi. Ammo
original modelni izlashda ular hozirgi bosqichda asosiy nuqtaga aylandi.
Aytishimiz kerakki, mumtoz Buxoro uslubida tanazzul kuzatilgan bo‘lsa-
da, Buxoroda sanoqli sozandalar paydo bo‘ldi. Xususan, bular Buxorolik
yahudiylardir.
Bu an’anani, qadimgi Buxoro vokal maktabini saqlab qolgan o‘nlab
nomlar shu Shashmaqomni ijro eta boshlagan. Bu o‘nlab ismlar:, Yuriy
Boboxonovdan boshlab, Masha Babaxonova, Barno Isqaqov – taniqli
xonanda,
Nariyo Aminov, Gavriel Mullaqandov, Abram Talmasov, Berta
Davidova va boshqalar Buxoro va Samarqandda, ayniqsa, Dushanbeda
Shashmaqom ijro etganlar. Bu borada Ari Babaxonov - Levichaning
nabirasi, ko‘p ishlarni amlga oshirdi. Shashmaqomning
qayta tiklanishi
o‘zining dadasi haqida eslaganidek, va boshqa musiqachilarning
hikoyalariga ko‘ra, xususan, Ari Boboxonov bir qator yo‘qolgan kuylarni
qayta tikladi.
