O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI
SIRTQI BO’LIM
MUSTAQIL ISH
Mavzu:
Genetikaning yangi yo’nalishlari
Guruh:
21.01
Bajardi:
Yoqubova M
Qabul qildi:
Xalilova B
Mavzu: Genetikaning yangi yo’nalishi.
Reja:
1.Genetika haqida umumiy tushinchalar.
2.Irsiyat va o’zgaruvchanlik
3.Odam genetikasi Odam genetikasini o'rganish usullari
4.Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar
Genetika (yun. genezis — kelib chiqish, paydo boʻlish) — barcha tirik organizmlarga
xos boʻlgan irsiyat va oʻzgaruvchanlikni hamda ularni boshqarish metodlarini
oʻrganadigan fan. G.Mendelning asosiy vazifasi irsiyatning moddiy asoslari
hisoblanadigan xromosoma, genlar va nuklein kislotalar (DNK, RNK) tuzilishi hamda
funksiyalarini tadqiq qilish orqali organizmlar belgi va xususiyatlarining rivojlanishi va
kelgusi avlodlarga oʻtishini ochib berishdan iborat. Har xil fizik va kimyoviy omillar
taʼsirida organizmlarda irsiy oʻzgaruvchanlikning paydo boʻlishi va uning organizmlar
evolyutsiyasidagi ahamiyatini tadqiq qilish ham G.Mendelning vazifalari qatoriga
kiradi. Madaniy oʻsimliklarning serhosil navlari, hayvonlar va mikroorganizmlarning
mahsuldor zotlari va shtammlarini yaratish; irsiy kasalliklarning paydo boʻlish
sabablarini oʻrganish asosida ularning oldini olish va davolash usullarini ishlab chiqish;
ekologik muhitning irsiyatga salbiy taʼsir etuvchi omillarini oʻrgaiib, genofondni saqlab
qolishni genetik jihatdan asoslab berish G.Mendel tadqiqotlarining amaliy
muammolarini ifodalaydi. G.Mendelning mustaqil fan sifatida shakllanishida chex
olimi G. Mendel tomonidan 1865-yilda irsiyat qonunlarining ochilishi katta ahamiyatga
ega boʻldi. Noʻxat ustida olib borgan tajribalari asosida G.Mendel G. Mendelning
asosiy metoda hisoblangan duragaylash orqali irsiyatni oʻrganish metodiga asos soldi.
U organizmlar belgi va xususiyatlarini kelgusi avlodga berishi irsiyat omillari (hoz.
tushunchaga koʻra genlar) bilan bogʻliqligini taʼkidlaydi. G.Mendel ochgan qonunlar
uzoq vaqt eʼtibordan chetda qoldi. Faqat 1900-yilda de-Friz (Gollandiya), K. Korrens
(Germaniya) va E. Chermak (Avstriya) tadqiqotlari tufayli bu krnunlar qayta kashf
qilinib, Mendel nom i bilan ataladigan boʻldi. Shu sababdan 1900-yil G.Mendelning
mustaqil fan sifatida tashkil topgan yili hisoblanadi. Biroq G. Mendel termini 1906-yil
ingliz olimi U. Betsonning taklifi bilan berildi. G.Mendelning keyingi rivojlanishi
natijasida Mendel kashf etgan qonunlarning universalligi uni barcha organizmlarga,
jumladan odamga ham taalluqli ekanligi isbot qilindi. Keyinchalik organizmdagi
aksariyat belgilarning irsiylanishida ikki va undan ortiq genlar ishtirok etishi bilan
bogʻliq boʻlgan komplementarlik, epistaz, polimeriya, pleyotropiya hodisalari hamda
belgilar irsiylanishida allel bulmagan genlarning murakkab uzaro taʼsiridan iborat
kombinirlangan tip kashf etildi. G.Mendelning asos solgan ushbu yoʻnalishi hozirgi
davrda yanada tez rivojlanmoqda. Bu yoʻnalish klassik genetika, yaʼni mendelizm deb
ataladi. Mendel yaratgan irsiyat qonunlarini isbotlashda sitologiya fani erishgan
yutuqlar ham katta ahamiyatga ega. Sitologik tadqiqotlar tufayli irsiyatning moddiy
asosi hisoblangan xromosomalar mavjudligi, ular soni har bir turning barcha individlari
uchun bir xil boʻlishi aniqlandi. G.Mendel tarixida amerikalik genetik T. X. Morgan
(1911) va uning xodimlari (K. Brijes, A. Stertevant va G. Meller) tomonidan asoslab
berilgan irsiyatning xromosoma nazariyasi alohida oʻrin tutadi. Bu nazariyaning
ochilishida Morgan va xodimlarining jins genetikasi va belgilarning jins bilan bogʻliq
holda hamda ularning birikkan holda irsiylanishini oʻrganish natijalari katta ahamiyat
kasb etdi. Mazkur nazariyaga binoan organizmlar belgi va xususiyatlarining irsiylanishi
irsiyat birligi — genlar orqali amalga oshadi; genlar xromosomalarda koʻp miqdorda
hamda tegishli tarkibda chiziq-chiziq boʻlib joylashadi. Bitta xromosomada joylashgan
genlar birgalikda irsiylanadi va ular birikkan genlar deb ataladi. Irsiylanishning bu xili
birikkan holda irsiylanish deyiladi. Birikkan genlarning irsiylanishi Mendelning
uchinchi qonuniga mos kelmaydi. Bitta xromosomada joylashgan genlarning birikkan
holda irsiylanishi haqidagi Morgan kashf etgan qonuniyat G. Mendelning toʻrtinchi
fundamental qonuni hisoblanadi. Biroq birikkan holda irsiylanish mutlaq boʻlmasdan,
bir qancha hollarda avlodda ota-ona belgilariga nisbatan ajralish roʻy beradi. Bu hodisa
gomologik xromosomalarning chalkashuvi (krossingover), yaʼni ikkita xromosoma
ayrim qismlarining oʻzaro oʻrin almashinishi natijasida sodir boʻladi. Bu sohadagi i.
t.lar tufayli xromosomalarda genlarning joylashish tartiblari aniqlandi, yaʼni
xromosomalarning genetik haritalari tuzildi. Morgan va xodimlarining tadqiqotlari
G. Mendelning bir tarmogʻi boʻlgan sitogenetikaning paydo boʻlishiga asos soldi.
Genlarning tuzilishi va faoliyatining molekulyar asoslarini kimyoviy, fizik, kibernetik
metodlar va matematik modellashtirish orqali tadqiq qilish molekulyar G.ning
rivojlanishiga olib keldi. Molekulyar G. Mendel sohasida erishilgan muvaffaqiyatlar
DNK kodining kashf etilishi (J. Uotson, F. Krik, 1953); oqsil molekulalari tarkibiga
kiruvchi aminokislotalarning biosintez jarayonida oqsil hosil boʻlishidagi ishtirokini
taʼmin etuvchi irsiy axborot (kod) birligi boʻlgan nukleotidlar tripletining aniqlanishi
(M. Nirenberg , G. Mendel Mattey, S. Ochoa va F. Krik, 1961—62); genning
molekulyar-genetik taʼrifi izohlanishi (Bidl, Tatum); lab. sharoitida DNK
molekulasining sunʼiy sintez kilinishi (A. Kornberg , 1958); gen funksiyasi, yaʼni oqsil
sintez qilinishi regulyatsiyasi molekulyar mexanizmining ochib berilishi (F. Jakob, J.
Mono, 1961-62) bilan bogʻliq. Bu sohada nazariy tadqiqotlarning rivojlanishi natijasida
G. Mendelning amaliy sohasi — gen injeneriyasi va biotexnologiya paydo boʻldi.
Genetika fani, barcha tirik organizmlarga xos bo‘lgan irisiyat, o‘zgaruvchanlik
qonuniyatlarini o‘rganadi va ularni boshqarish metodi hisoblanadi. Irsiyat – tirik
organizmlarning o‘z belgilari va xususiyatlarini kelgusi avlodlarga o‘tkazish, ya’ni
nasldan-naslga berish xossasidir. Irsiyat tufayli avlodlararo moddiy va funksional
izchillik ta’min etiladi. Organizmlarning o‘zaro o‘xshashlik va qarindoshlik darajasiga
binoan oila, urug‘, tur kabi sistematik guruhlarga muayyan tartibda taqsimlanishining
asosida ham irsiyat yotadi. Irsiyat organizmlar ontogenezining turg‘unligi, ontogenez
bosqichlari ketma-ketligini va bu jarayonlarda moddalar almashinuvi xususiyatlarini
belgilab beradi. Irsiyat tufayli organizmlar har xil guruhlarining nisbatan mustaqilligi,
ularning yaxlit sistema (populyatsiyalar, turlar) sinfida muayyan yashash sharoitiga
moslashganlik xususiyatlari saqlab qolinadi. Shu sababdan irsiyat evolyutsion
jarayonning eng asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Irsiyatning yana bir xususiyati
uning o‘zgaruchanligidir. O‘zgaruvchanlik – tirik organizmlarning tashqi va ichki
omillar ta’sirida yangi, o‘zgargan belgi va xususiyatlarini hosil qilishdan iborat.
O‘zgaruvchanlik tufayli organizmlar o‘z ajdodlaridan hamda bir-biridan, o‘z belgi va
xususiyatlari bilan farq qiladi. Buning natijasida ularda xilma-xillik namoyon bo‘ladi.
Genetika fani, organizmlarda, ularning belgi va xususiyatlarining nasldan-naslga
berilishini ta’minlovchi gen deb ataluvchi irsiy birlik mavjudligini isbot etdi. Har qaysi
organizmdagi barcha genlarning yig‘indisi uning genotipini tashkil etadi.
Organizmning rivojlanishida hosil bo‘lgan belgi va xususiyatlarning yig‘indisi uning
fenotipi deb ataladi.
Gen – irsiyatning elementar zarrachasidir. Har bir gen bitta irsiy xususiyat uchun javob
beradi. Gen – DNK molekulalarning uchastkasidir. Irsiyat haqidagi to‘liq
informatsiyani DNK molekulasi beradi.
Genetika o‘zining rivojlanishida yettita bosqichni bosib o‘tdi.
I-Bosqich. G.Mendel irsiyat qonunlarini ochdi. Irsiyat qonunlari quyidagilardan iborat:
a) organizm belgi va xususiyatlarining irsiy asosini genlar tashkil etadi;
b) irsiyat birligi bo‘lgan genlar nisbatan turg‘undir;
v) har bir gen har xil allel (dominat va resessiv) holatda bo‘ladi;
g) tana hujayralarida genlar jinsiy hujaradagina nisbatan ikki hissa ko‘p .
II-bosg‘ich. A.Vesmon ko‘rsatishicha, jinsiy hujayralar, organizmning qolgan
qismlaridan ajralib turadi va shuning uchun somatik to‘qimalarga ta’sir etadigan
omillarga duchor bo‘lmaydi.
III-Brsqich. X.Friz avloddan-avlodga o‘tadigan mutatsiyalar mavjudligini kashf etdi,
ular diskret o‘zgaruvchanlikning asosini tashkil etardi. Uning farazicha, yangi turlar
mutatsiyalar oqibatida yuzaga kelgandir. Genetikadagi mutatsiya tushunchasi
sinergetikadagi fluktuatsiya tushunchasiga o‘xshashdir. Mutatsiya – bu gen tarkibining
qisman o‘zgarishidir. Uning so‘nggi effekti – mutant genlar tomonidan kodlanadigan
oqsillar xususiyatining o‘zgarishidir. Mutatsiya natijasida yuzaga kelgan belgi yo‘qolib
ketmaydi, balki to‘planib boradi. Mutatsiyalar radiatsiya, kimyoviy birikmalar, harorat
o‘zgarishi va nihoyat oddiygina tasodif bo‘lishi mumkin.
IV-Bosqich. Tomas Morgan irsiyatning xromosomalar nazariyasini yaratdi, unga ko‘ra
har bir biologik turga o‘zining qat’iy belgilangan xromosomalar soni xosdir.
V-Bosqich. G.Miller genotipni rengen nurlari ta’sirida o‘zgarishi mumkinligini kashf
etdi. Oqibatda, genetikada yangi yo‘nalish paydo bo‘ldi va gen injeneriyasi deb atala
boshlandi. U genetik mexanizmga ta’sir etishning ulkan imkoniyatlarini va xavf-
xatarlarini keltirib chiqaradi.
VI-Bosqich. Dj.Bidl va E.Tatum biosintez jarayonlarning genetik asoslarini aniqlashga
muvaffaq bo‘ldilar.
VII-Bosqich. Djeyms Uotson va F.Krik DNK molekulyar tuzilmasi modelini va uni
replekatsiya qilish mexanizmini taklif etishdi. Ya’ni, aynan DNK ning irsiy axborot
tashuvchisi ekanligi, 40-yillarning o‘rtalarida aniqlandi. Bunda bakteriyalarning bitta
shtammi DNK sini boshqasiga o‘tkazilgandan so‘ng, unda DNK si olingan bakteriyalar
shtammi paydo bo‘la boshladi. Biroz keyinroq esa triplet genetik kodi ochildi va uning
barcha organizmlar uchun universal ekanligi aniqlandi, yadro esa hujayra to‘g‘risida
barcha ma’lumotlarga ega bo‘lgan boshqaruv organi sifatida tushuntirila boshlandi.
DNK ni kitob bilan o‘xshashligini davom ettirgan holda aytish mumkinki, agarda
aminokislota so‘z bo‘lsa, bakteriyalar bobdir, inson esa – ulkan qomusdir. Shu o‘rinda,
viruslar xususida biroz to‘xtaladigan bo‘lsak, u oqsillarning odatdagi molekulalaridan
ming marta katta bo‘lib, oziqlanmaydi va o‘smaydi, faqatgina xo‘jayin hujayra ichida
qayta ishlab chiqiladi. Ularni o‘rganish, irsiyat apparatining ahamiyatini yaxshi
namoyish etadi. Virus boshchalar va dumli spiraliga ega bo‘ladi. Spiral prujina
qisqaradi va igna kabi hujayra ichiga kirib boradi. Keyin esa trubka orqali DNK
chiqarib tashlanadi va ko‘pincha bir necha minutdan so‘ng hujayra yoriladi va yuzlab
va undan ko‘proq yangi virus zarrachalari yangi hujayralarni zararlashga tayyor
bo‘ladi. Zararlanish jarayonida virus hujayrada inqilobiy o‘zgarishlar qiladi. Ular bilan
faqatgina interferon vositasi bilangina kurashish mumkin – u moddalar hujayralarida
begona DNK larni yo‘qotishga maxsus ixtisoslashgandir. Genetikaning guvohlik
berishcha: bizlar o‘zimizda vafot etgan barcha avlodlarimiz, butun tabiat to‘g‘risida
axborotga egamiz. Butun tabiat go‘yoki bizda jamuljam bo‘lgandir. Bu esa bizga tabiat
qo‘ygan ma’suliyat to‘g‘risida guvohlik beradi. Zamonaviy genetika oldida genlar
uyushmasini, ular dinamikasini o‘rganish va ijtimoiy jihatdan bog‘lanishdagi genlarni
qidirish muammosi turadi. Bu g‘oyalarni amalga yuzaga chiqarishi genetik injeneriya
(yoki gen injenerlik) deb atalgan va katta istiqbolga ega yangi sohani dunyoga keltirdi.
Genetik injeneriya qisqacha aytganda, genlar ustida turli manipulyatsiyalar o‘tkazish.
Genetik injeneriya – molekulyar genetika sohasi. Genetik injeneriya umumiy genetika,
molekulyar genetika, molekulyar biologiya, biorganik kimyo, mikrobiologiya,
o‘simlikshunoslik kabi biologik fanlar nazariyalari hamda tadqiq etish usullarining bir-
birini to‘ldirishi tufayli shakllandi. Genlarning tabiatda uchramaydigan yangi
birikmalarini genetik va biokimyoviy usullar yordamida maqsadga muvofiq holda
vujudga keltirish bilan shug‘ullanadi. Muayyan organizm hujayrasidan ajratib olingan
gen yoki genlar guruhini nuklein kislotaning ma’lum molekulalari bilan biriktirib, hosil
bo‘lgan duragayni boshqa organizm hujayrasiga kiritishga asoslangan. Viruslar va
boshqa har qanday tirik mavjudot hujayralarining irsiy programmasini maqsadga
muvofiq modellashtirish, yangi shtamm virus va mikroorgnizmlar, o‘simlik, hayvon
hujayralarining yangi xillarini, o‘simlik navlari va hayvon zotlarining qishloq xo‘jalik
uchun zarur shakllarini yaratish genetik injeneriya vazifasidir. AQSH olimi P.Berg
xodimlari bilan birga virus va mikroorganizmlar irsiy molekulasi qismlarini probirkada
ulab, rekombinat DNK olishi genetik injeneriyaning vujudga kelishiga asos soldi.
Genetik injeneriyaning paydo bo‘lishi DNK strukturasi, uni replikatsiyasi,
regulyatsiyasi, molekulaning ayrim qismlari, hatto, alohida nukleotidlarni tanish
mexanizmi, ayrim nuklein kislota, oqsillarni minimal miqdorda ajratib olib uni
millionlab nusxasini tayyorlash texnikasini ishlab chiqilishiga bog‘liq edi. Rekombinat
molekulalar olish texnikasini takomillashtirish natijasida yangi viruslar, mikroblar,
o‘simliklar, hayvonlar turlarini yaratish, nasliy kasalliklarini davolash, buzilgan
genlarni tuzatish, insoniyat uchun zarur genotipik konstruksiyalar tuzish imkoniyati
tug‘ildi. Bu sohaning istiqboli, jamiyat rivojlanishiga ta’siri qanday bo‘lishini oldindan
aytish qiyin. Lekin inson qo‘liga shunday qudratli qurol tekkani aniq. Ayrim DNK
molekulalari genlarni bir turini ko‘p nusxalarini tayyorlash uchun ilgaridan
hujayralarning toza liniyalarini olishda ko‘pdan beri ishlatiladigan klonirlash
texnikasining molekulalarga moslashtirilgan varianti qo‘llanadi. Hujayra liniyalarini
bir xilligini klonirlash usuli bilan kuchaytirish mumkin. Klon deb birdan-bir old
hujayradan kelib chiqqan hujayralar populyatsiyasiga aytiladi. Klonirlash asosan
mutant hujayralar olish uchun ishlatiladi. Molekulyar klonirlash DNK ning aniq bir
namunasini toza holda ko‘paytirishdan iborat. Keyingi yillarda somatik hujayralarning
qo‘shilishiga (gibridizatsiyaga) ham erishish mumkin bo‘ldi. Bunda avvalo ikkita
yadroli bitta kombinirlangan hujayra – geterokarion kelib chiqadi. Vaqt o‘tishi bilan
geterokarion mitotik bo‘linib, bir yadroli gidrid hujayra beradi. Uni klonirlash mumkin.
Gen injeneriya bilan hujayra injeneriyasi yutuqlarining sintezi tufayli biotexnologiya
fani shakllandi.
Biotexnologiya – qishloq xo‘jaligi, sanoat va tibbiyotning turli sohalarida tirik
organizm va biologik jarayonlardan foydalanadigan sanoat usullari majmui. Biologiya
va texnika imkoniyatlarini birlashtiradigan ilmiy yo‘nalish. Biotexnologiya
mikrobiologiya, biokimyo, bioorganik kimyo, molekulyar biologiya, fiziologiya,
genetika, molekulyar genetika, genetik injeneriya yutug‘iga asoslanadi.
Biotexnologiyaning mikrobiologik biotexnologiya membranalar biotexnologiyasi,
membranalar va immobillashgan fermentlar biotexnologiyasi, hujayra biotexnoloiyasi,
gen va hujayra injeneriyasi biotexnologiyasi kabi sohalari mavjud.
Mikrobiologik biotexnologiya mikroorganizmlar hayot faoliyatidagi jarayonlarga
asoslangan bo‘lib, bu sohada fermentli preparatlar, antibiotiklar, gormonlar, oqsil
moddalari va xalq xo‘jaligining turli tarmoqlari uchun zarur metobolitlar sintez
qilinadi. Masalan, O‘zbekiston FA Mikrobiolgiya institutida mikrobiologik
biotexnologiya asosida o‘simlik chiqindilari (g‘o‘zapoya, chang‘aloq, somon va
chiqindilar)dan chorva mollari uchun ozuqa tayyorlashga erishildi. Ayrim mamlakatlar
Braziliyada maxsus mikroblar vositasida sellyulozadan qand yoki spirt olish, mol
go‘ngidan metan gazi olish biotexnologiyasi Xitoy, Braziliya va Yevropa
mamlakatlarida juda yuqori iqtisodiy samara bermoqda. Membranalar va
immobillashgan fermentlar biotexnologiyasi vositasida xilma-xil jarayonlarni o‘lchash
va nazorat qilish uskunalari ishlab chiqarish mumkin. Bundan foydalanib biotexnologik
jarayonlar yaratilgan. Hujayra biotexnologiyasi o‘simlik, hayvon va odam
hujayralarining sun’iy sharoitda o‘sishi hamda ko‘payishi mikroorganizmlarnikiga
o‘xshashliga asoslangan. Odam va hayvon hujayralarini sun’iy o‘stirish nodir biologik
preparatlar, antitelalar va oqsil gormonlarini sanoat miqyosida ishlab chiqarish
imkonini berdi. O‘simlik, hayvon va odam kasalliklarini aniqlash uchun monoklonal
antitelalar asosida o‘ta sezuvchan diagnostik vositalar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi.
Jumladan, O‘zbekiston FA Yadro fizikasi instituti qoshidagi “Radiopreparat”
korxonasida va O‘zR Sog‘liqni saqlash vazirligining Onkologiya va radiologiya
institutida rak kasalligining ayrim turlarini oldindan aniqlaydigan biotexnologik
vositalar ishlab chiqarilmoqda. Gen va hujayra injeneriyasi biotexnologiyasi genetik
injeneriya
hamda
hujayra
injeneriyasining
sintezidan
vujudga
keldi.
Biotexnologiyaning bu sohasi yordamida mavjudotning maqsadga muvofiq foydali
xossaga ega mikrob shtammlari, hujayra xillari, o‘simlik navlari va hayvon zotlarini
yaratish mumkin. Molekulyar biologiya va genetik injeneriyaning turli tarmoqlari juda
katta jadallik bilan rivojlanmoqda. Lekin hali hal qilinmagan fundamental ilmiy
muammolar, amaliyot uchun juda muhim vazifalar ko‘p. Ular orasida birinchi darajali
ahamiyatga ega masala – insonning jismoniy va ruhiy holati, funksiyanirlanishi,
imkoniyati, boshqarilishini molekulyar asosini tushunishdir. Endi shubha yo‘qki, bu
sirlarning kaliti uning genomida. Ma’lumki inson genomi butun bir dunyo; uning
material asosini 3 mlrd. nukleotid qoldiqlaridan iborat yuz mingdan ortiq genlar takshil
qiladi. Lekin shunday bo‘lsa ham, molekulyar biologiya va genetik injeneriyalikning
bugungi kundagi g‘oyalari, metodik balandligi va tajribasi bu ulug‘ vazifani hal qilishga
qurbi yetadi deb ishonsa bo‘ladi. Eng keyingi yillarda butun xromosomalar va ularning
juda katta fragmentlarini elektroforez usulida ajratib olish va katta DNK
molekulalarining strukturasini tez aniqlash metodlari ishlab chiqildi, milliongacha
asoslarga ega gigant DNK larni eukariotlar hujayrasida klonlashga erishildi. Shuni
aytib o‘tish ham o‘rinli: hayot shuni ko‘rsatadiki, insoniyat o‘z oldiga doimo hal
qilinishi mumkin bo‘lgan vazifani qo‘yib kelgan. Hozir “odam genomi” loyihasini
ishlashga zamonamizni eng kuchli olimlari kirishganlar, shubha yo‘qki, “odam
genomi”day mislsiz loyihani o‘z oldiga qo‘ygan molekulyar biologiya va gen
injenerligi hujayradagi har bir genning tuzilishi, funksiyasini, xromosomada aniq
joylashgan o‘rnini tayinlash, ularga bog‘liq belgilar, xossalar, buzg‘unliklarni aniqlash
asosida nasliy kasalliklarni (genetik kasalliklarini) oldini olish va davolash, turli
oqsillar, fermentlar, gormonlar, vaksina va antitelalarni ishlab chiqarish,
mikroorganizmlarning yangi turlarini yaratish, o‘simlik va hayvon genomiga odamlar
uchun foydali xususiyat beradigan genlarni kiritish va boshqa muammolarni
muvaffaqiyatli hal qiladi.
| 