2. НИТРАТ КИСЛОТАСИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ УСУЛЛАРИ.
Нитрат кислота ишлаб чиқариш усуллари 3 хилдир.
1) 20 аср бошларигача НNO3 ни азотли ўғит NaNO3 (чили селитраси)га Сульфат кислотаси таъсир эттириб олтинган:
NaNO3 + H2SO4 = NaHSO4 + НNO3 + Q (8.2.)
Бу ҳолдаги НNO3 совутилиб, конденсатланиб, 95% ва ундан қуюқроқ НNO3 олинган.
Нитрат кислота ишлаб чиқаришда сулфат усулида борадиган реакция.
Д. NaNO3 + H2SO4 = NaHSO4 + НNO3 + Q
2) 1904 йиллардан бошлаб, ёй усули бўйича НNO3 ни 50% ли эритмаси олинган. Бу 3 хил поғанадан иборатдир:
а) N2 + O2 = 2NO + Q1 (8.3.)
б) 2N2 + O2 = 2NO2 + Q2 (8.4.)
в) 3NО2 + Н2О = 2НNO3 + NO + Q3 (8.5.)
18. НNO3 олишнинг ёй усули бўйича борадиган реакция кетма-кетлиги.
С. N2 + O2 = 2NO + Q1 , 2N2 + O2 = 2NO2 + Q2 , 3NО2 + Н2О = 2НNO3 + NO + Q3
3) 20 асрнинг биринчи 10 йилидан бошлаб НNO3 ни аммиакдан олиш усули бошланган. Россияда бу усул 20 - аср бошларида И.И.Андреев томонидан мустақил равишда ташкил топган ва 1916 йилда Юзовка (Донецк) шаҳрида НNO3 олиш бўйича биринчи завод қурилган. Бу усул дунёда энг кўп қўлланилмоқда. Кучсиз НNO3 ни аммиак орқали олиш усули асосан, 3 поғанадан иборат.
а) НNO3 оксидлаб азот 2 оксиди (NO) ни олиш:
4NН3 + 5О2 = 4NO + 6Н2О + Q1 (8.6.)
б) NO ни NO2 га оксидлаш:
2NО2 + О2 = 2NO2 + Q2 (8.7.)
в) NO2 ни сув орқали ютиш:
3NО2 + Н2О = 2НNO3 + NO + Q3 (8.8.)
19. Синтетик аммиак усулида нитрат кислота ишлаб чиқариш босқичлари.
А. 4NН3+5О2=4NO+ 6Н2О+Q1 , 2NО2+О2=2NO2 + Q2, 3NО2+ Н2О=2НNO3+NO+Q3
Чиқаётган NO яна оксидланади. Ҳозирги вақтда бу учта усулдан, охирги 3-чиси, яъни NH3 дан НNO3 олиш кенг тарқалгандир.
Нитрат кислота ишлаб чиқариш усуллари.
В. Сульфатли усул, Электр ёй усули, Синтетик аммиакли усули
3. СИНТЕТИК АММИАКДАН НИТРАТ КИСЛОТАСИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ.
NH3 дан HNO3 ишлаб чиқариш уч буғиндан иборат бўлиб, биринчи буғини NH3 ни контактли икки поғаналик оксидлашдир. Бу оксидлашнинг бир - поғана жараёнида қуйидаги экзотермик реакциялар кетиши мумкин:
4NН3 + 5О2 = 4NO + 6Н2О + 907,3 кж (8.6.)
4NН3 + 4О2 = 2N2O + 6Н2О + 1104,9 кж (8.7.)
4NН3 + 3О2 = 2N2 + 6Н2О + 1269,1 кж (8.8.)
Бу реакциялар амалиётда қайтмасдир ва буларда жараённи умумий йўналиши реакциялар тезлиги нисбатига боғлиқдир. Катализатор қўлланилмаган тақдирда NН3 ни оксидланиш реакцияси (8.8.) йўналиш, яъни эркин N2 бўйича кетади. Агарда 523 К да марганецли катализатор қўлланилса (8.7.) реакция, яъни N2О кулдирувчи газ ҳосил бўлади. НNO3 ишлаб чиқариш учун NН3 ни оксидланишини NO ҳосил қилиш, яъни 1-реакция бўйича амалга оширмоқ керак. Буни эса селектив мақсадга мувофиқ катализатор ишлатиш билан амалга оширилади. Бундай катализатор сифатида платина, кобалт, темир, хром ва бошқалар ҳар хил тегишли ҳароратда ишлатилиши мумкин. Аммо булардан ҳозирги кунга қадар энг активи платинали катализаторларидир. Улар саноатда аниқроғи контакт аппаратларида, диаметри 0,045-0,090 мм бўлган ингичка симли тўр сифатида ишлатилади. Агарда 0,090 мм сим бўлса, 1 см2 тўрда 1024 дона катакчалар бордир. Одатда бундай катализаторлар тўплам - тўплам сифатида ишлатилади. Атмосфера босимида ишлайдиган қурилмаларда 3-4 тўрдан иборат тўплам, босим ишлатиладиган қурилмаларда 15-20 тўрдан иборат тўплам ишлатилади. Изланишлар кўрсатадики, таркибида платинадан бошқа элементлари бўлган ктализаторлар платинадан ҳам 2,5-3,5 % активроқ экан. Амалиётда ҳозир 93 % платина, 3 % родий ва 4 % палладийдан иборат сим тўрли ГИАП - 1 номли катализатор ишлатилади. Аммиакни (8.6.) реакция бўйича бир поғона оксидланиш тезлиги ва NO ни чиқиши ҳароратга, босимга, О2 : Н2 нисбатига боғлиқдир. Ҳароратни ошиши билан жараён тезлиги ҳам ошади ва атмосфера босими шароитида энг қулай ҳарорат 973-1073 К (600-8000С) дир. Аммо қурилмада (8.1-расм) босимни ошиши билан қулай ҳароратдан ҳам бироз кўтарилади; агарда Р = 0,8 МПа бўлса, ҳарорат 1073-1200 К (800-9000С) ни ташкил этади. Бундай юқори ҳароратни бунёд этишда (8.6.) реакциянинг реакцион иссиқлик эффектидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлардики, чунки оксидланаётган жараёнида тоза О2 ўрнига атмосфера ҳавоси қўлланилса, (21% О2 + 79%N2) ва О2:NH3 нисбати стехиометрик (О2:NН3=1,25) нисбатда бўлса, аммиак ҳаволи аралашмадаги аммиак миқдори 14,4 % га тенг. Аммо NO ни чиқиши О2:NH3 нисбатга хом боғлиқ бўлиб, уни ошиши билан NO ни чиқиши ҳам ошади. Лекин бу вақтда аммиак ҳаво аралашмасида NH3 ни миқдори камаяди: Агарда О2:NH3 = 2 бўлса NH3 нисбатга ҳам боғлиқ бўлиб уни ошиши билан NO ни чиқиши ҳам ошади. Лекин бу вақтда аммиак ҳаво аралашмасида NH3 ни миқдори камаяди: О2:NH3 = 2 бўлса NH3 ни миқдори 95 % га тенг бўлади, оптимал нисбат 1,7 га тенг (8.2-расм), бунда NH3 = 12 % бўлади. Бундай ҳолатда аммиак - ҳаво аралашмасини юқори ҳароратда бўлишини таъминлаш учун, бу аралашманинг контакт аппаратга киришидан олдин бир оз қиздирилмоқлик талаб қилинади. Лекин, ҳарорат жуда юқори бўлса 1173 К (9000С) дан юқори бўлса, NО ни чиқими пасаяди, сабаби NО ўрнига N2О хосил бўла бошлайди.
Аммиакни оксидланиш жараёнини одатда атмосфера босими шароитида олиб борилади, чунки (8.6.) -реакция ҳажм кенгайиши билан кетаяпти: 9 ҳажмдан 10 ҳажмга ошаяпти. Аммо айрим қурилмаларда NH3 ни оксидланишни 0,7 - 0,9 МПа гача босим остида олиб борилади. Бу албатта оксидланиш жараёнини оширишга, қурилмаларини ихчамлаштиришга, унумдорликни, олинадиган НNО3 ни қўюқлигини оширишга олиб келади. Лекин босимни ошиши салбий воқеа-оксидланиш жараёнида қўлланилаётган қимматбаҳо платина катализаторини контакт аппаритидан газлар билан олиб чиқиб кетишни ҳам оширади. Агарда атмосфера шароитида платина олиб чиқиб кетиш 1 т НNО3 га ҳисоблаганда 0,05 га ташкил этса, 0,8 МПа да эса 0,2 граммни ташкил этади, яъни деярли 4 марта ошиб кетади, бу эса НNО3 акс таъсир этади. Платина катализатори 1,5 йилча хизмат қилади. Платина заррачаларини ушлаб қолиш учун қурилмада махсус филтрлар ишлатилади. Платина сарфини камаайтириш учун ҳозирги пайтда оксидланиш 2 поғонада олиб борилаяпти: катализатор қатлами юқорисида 1/3 миқдорда платина катализатори, пастида донадор темир - хром катализатори 2/3 миқдорда ишлатилса, NН3 ни 96 % га қадар NO га айланишига эришиш мумкин. NН3 ни ҳаво аралашмаси катализаторидан маълум (0,3м/сек) тезликда ўтмоғи керак. Бу вақтда аралашманинг платина катализатори билан учрашиш вақти 0,0001-0,0002 секундга тенг булади. Агарда аралашманинг катализатордан ўтиш тезлигини оширилса, бир қисм NН3 оксидланмай ўтиб кетиши мумкин, у вақтда элементар N2 пайдо бўлиб, қурилмани унумдорлиги пасаяди ва НNО3 таннархи ошади:
4NН3+6NО=5N2+6Н2О (8.9.)
Аммиак-ҳаво аралашмасида NН3ни миқдори амалиётда 13%дан ошмаслиги керак, акс ҳолда бу аралашма портлаш хавфига эга бўлиб қолади. Аралашмада NН3 неча % дан ошмаслиги бир қатор шароитларга боғлиқдир: босимга, сув буғи борлигига, хароратга, аппаратни ҳажми, газ кай томондан берилишига ва хакозоларга боғлиқдир.
Оддий атмосфера босимида NН3ни портлаш чегаралари асосан 15,5%дан 26,5%гачадир. Тоза, қуруқ, сув буғисиз аралашма портламас экан. Саноатда, қурилмаларда, автоматик асбоблар портлашга йўл қўймаслик учун ишлатилади ва аммиакни миқдори 11-12%дан ошмаслиги керак. Платина катализаторини узоқ вақт ишлаши аммиакни оксидлаш учун ишлатаётган ҳавонинг ва аммиакнинг тезлигига боғлиқдир: синтетик аммиак ўзи билан бирга темир аммиак синтези катализатори кукуни), ёғлар ва бошқалар, ҳаво эса уни қаердан олинишига қараб,ҳар хил чанглар ( темир, кум, фосфатлар), газлар (ацетилен, хлор, СО, Н2S, SО2, СН4 ва хоказолар )ни қўшни цехлардан оли кириш мумкин. Платина катализатор фосфат бирикмаларига жуда сезгирдир, айниқса, фосфорли водород РН3 0,00001% бўлса хам кайтмас кучли каталитик заҳардир, олтингугуртли бирикмалар эса кайтар захардир. Бу заҳарлардан тозалаш учун 10-15% хлорид кислота эритмаси билан 1-2 соатда платина катализатори ювилиб, Н2 алангасида куритилиб, яна катализатор сифатида ишлатилиши мумкиню
Аммиакни юқорида келтирилган (8.1), (8.2), (8.3) реакциялар бўйича оксидлашда бир қатор оралиқ бирикмалар платинада ҳосил бўлиши топилгандир; NН-имидогуруҳ, N2Н2-диимид, N-атомар азот, NН2-амидогруппа, НNО-нитроксил, NН2ОН-гидроксиламин. Булар эса NН3ни оксидланиш механизмига боғлиқдир. Мавжуд назариялардан бири, катализни адсорбцион-кимёвий назариясига кўра аммиакни оксидланишини қуйидагича тасаввур қилиш мумкин: О2 ва аммиак газ аралашмасидан платина юзасига диффузияланиб, О2: NН3=5:4=1,25, яъни стехиометрик нисбатда бўлганда, оксидланиш жараёни тезлигини платина юзасига О2ни диффузияси асосан хал қилади.
Агарда О2ни миқдорида камчиликни ташкил этса, оксидланиш жараёнида элементар N2 ҳосил бўлади. Агарда газда О2ни миқдори стехиометрик миқдордан кўп бўлса, оксидланиш жараёнини белгиловчи бўғин бўлиб, кислород билан ўралган платини юзасига аммиакни тешиб ўтиш тезлиги ташкил этади.
Нитрат кислотаси олинишининг 2-буғини, яъни аммиакни оксидлашнинг 2-босқичи бу олинган NО(азот икки оксиди ёки азот монооксиди) ни NО2(азот тўрт оксиди ёки азот диоксиди) гача оксидлашдир. Бу қуйидаги реакция бўйича кетиши мумкин:
2NО(г)+О2(г0=2NО2(г)+112,3кж (8.10.)
Бу реакция амалий кайтар бўлгани учун, унинг мувозанати температура ва босимга боғлиқдир.Реакция ҳажм торайиб, иссиқлик чиқиш билан кетгани учун, Ле-Шателье принципига мувофиқ, жараён мувозанати ҳароратни пасайиши ва босим ошиши билан ўнгга силжиди. Ҳарорат 423 К(150оС)дан паст бўлганда NО деярли тўлиқ NО2га ўтади ва аксинча ҳарорат 973К(700оС)дан юқори бўлса, NО2деярли тўлиқ равишда NО ва О2гга парчаланган бўлади.
Маълумки, деярли кўпчилик реакциялар тезлиги ҳарорат ошиши билан ошади. Аммо, NОни NО2га оксидлаш реакцияси тезлиги бу умумий қоидадан фарқли ўлароқ, ҳарорат ошиши билан, аксинча, камайади. Бунинг сабаби шундаки, NОни NО2га оксидланиш оралиқ махсулот -(NО)2-азот монооксидини димери ҳосил бўлиши билан кетади:
2NО=(NО)2+Q (8.11.)
Бу реакция ҳам қайтар, гомоген ва экзотермикдир.Ле-Шателье принципига мувофиқ, ҳароратни ошиши мувозанатни сапга бурилишига, яъни ҳосил бўлган димер (NО)2ни яна азот монооксиди Nогача парчалашга, яъни (NО)2ни чиқишини камайтиришга олиб келади. Бу эса ўз навбатида NО2ни қуйидаги реакция бўйича ҳосил бўлишини хам камайтиради:
(NО)2+О2=2NО2+Q (8.12.)
ёки реакцияларни бирга ёзсак:
2NО=(NО)2+Q1 (8.11.)
(NО)2+О2=2NО2+Q2 (8.12.)
2NО+О2=2NО2+Q
Шундай қилиб, NОни NО2га оксидлаш жараёнида ҳароратни ошиши нафақат NО2ни чиқишини камайтиради, балки бу жараённи тезлигини камайтиришига ҳам олиб келади, сабаби бу вақтда оралиқ маҳсулот- димерни миқдори камаяди.
Рангсиз NОни оксидлаш натижасида нитроза газлари аста-секин қизил-қўнғир тусдагиNО2га ўтади. Агарда бу аралашма кейинчалик совутилса, уни ранги йўқола бошлайди, бу эса рангсиз N2О4 (полимерланган, яъни NО2ни димери)ни ҳосил бўлишдан далолат беради:
2NО2=N2О4+57 кж (8.13.)
қўнғир рангсиз
N2О4 ни чиқиши 70оСда 39,1%; 8оСда-77,84%; ОоСда 89%га тенг. Бундан кўринадики, паст ҳароратда NО2 гази асосан полимерланган N2О4дан иборат экан. Бу реакциянинг тезлиги анча каттадир. N2О4ни чиқишини ошириш учун хароратни пасайтириб, босимни оширмоқ керак.
Нитроза газлари таркибидаги NО(рангсиз) ва NО2(қўнғир) орасида қуйидагича N2О3ни ҳосил бўлиш реакцияси ҳам бордир:
NО(г)+NО2(г)=N2О3(г)+40,2 кж (8.14)
Бу реакция ҳам гомоген, қайтар, экзотермикдир ва N2О3ни чиқиши ҳароратни пасайтириб, босимини оширилса-ошади. Аммо, ОоС(273К)дан юқори хароратда бу реакциянинг мувозанати, асосан чапга силжиган булиб, N2О3ни миқдори нитроза газларида деярли жуда камдир.
Шундай қилиб, NО ни оксидланганда, асосан NО2ҳосил бўлар экан ва бу каталитик оксидланиш реакциясининг механизмини В.И.Атроҳенко ўз ўкувчилари билан ўрганиб, қуйидагича таклиф этганлар:
а) 0,5О2_+Кт=КтО (8.15.)
б) NО+Кт=КтNО (8.16.)
в) КтNО+КтО=КтNО2+Кт (8.17.)
г) КтNО2=NО2+Кт (8.18.)
NО+0,5О2=NО2+124 кж (8.19.)
Бу жамловчи реакциянинг тезлигини катализатор қўллаб, ошириш мумкин. Паст ҳароратларда абсорбцион хилдаги катализаторлар-синтетик цеолит, Н-эрионит «СКТД» номли активлантирилган кўмир, 0,7-2%миқдорида промотор сифатида ишлатилган индий, церий, галлийли катализаторлар қўлланади.
Юкори ҳароратли катализаторлар сифатида никел ва кобалт оксидларига цирконий, марганец, кумуш оксидлари қушиб ишланган катализаторлар NОни оксидланишини 250-80 марта тезлатади. Нитрат кислотаси олишнинг 3-бўғими-бу NОни оксидлашдан олинган азот оксидларини сув ёки нитрат кислотасининг кучсиз эритмалари билан абсорбциясидир. Бунинг учун, нитроза газлари совутилиб, ютиш минораларига юбориладилар ва у ерда NОни бошқа азото оксидларигача оксидланиш ва ютилиш амалга оширилади:
2NО2+Н2О=НNО3+НNО2+116 кж (8.20)
N2О4+Н2О=НNО3+НNО2+59,2 кж (8.21.)
N2О3+Н2О=2НNО2+55,4 кж (8.22.)
Булардан иккинчи реакция тез кетади. NО гази сувда ютилмайди ва у билан реакцияга киришмайди. Лекин ҳосил бўлаётган нитрит кислота НNО2, жуда беқарор бўлиб, парчаланиб кетади:
3НNО2=НNО3+Н2О+2NО-75,8 кж (8.23.)
у вақтда NО2ни ютилишининг умумий реакцияси:
3NО2(г)+Н2О(с)=2НNО3(с)+NО(г)+136,2 кж (8.8.)
Бу реакция гетероген, экзотермик ва қайтардир. Шунинг учун Ле-Шателье принципига мувофиқ, НNО3ни чиқишини ошириш учун ҳароратни камайтириб, босимни ошириш керак. Бу жараённи тезлигини оширмоқ учун эса, босимни ошириш, ҳароратни пасайтириш, кираётган газ таркибида NO2 миқдорини ошириш ва газлар билан сувли учрашиш юзасини ошириш керакдир. Шуни айтиш керакки, NO2 сув билан реакцияси тезлиги, NO ни NO2 гача оксидлаш реакциясига қараганда тезроқ кетади. Бу эса абсорбция жараёнини тезлигини пасайтиришга олиб келади, айниқса жараённи охирги қисмида, чунки юқоридаги реакцияга мувофиқ, реакцияга киришаётган NO2 нинг 1/3 қисми NO ҳолида абсорбция натижасида ажралиб чиқади. Бу NO ни ташлаб юбориш мумкин эмас, чунки бу олинаётган НNO3 нинг таннархини ақлбовар қилмас даражада қимматлаштиришга ва атроф муҳитни ифлослашга, аниқроғи заҳарлантиришга олиб келади. Шунинг учун, бу NO, абсорбция миноралари ичида қайта оксидланиши учун шароит, асосан, қўшимча ҳажм кўзда тутилмоғи шартдир, чунки 1 мол NO ни тўлиқ NO2 га ўтказиб Н NO3 олиш учун назарий жиҳатдан 1,5 мол ҳажм керакдир:
3 NO2 + Н2О = 2НNO3 + NO + Q (8.8.)
NO2 + 1/3Н2О = 2/3НNO3 + 1/3NO + Q (8.24.)
V = 1+1/3+1/9+1/27+1/81+........ 1,5мол (8.25.)
NO2 ни яхши ютилишини таъминлаш учун ва уни сув билан кўпроқ учрашиши учун ҳозирги ютиш минораларида элаксимон (тўрсимон) лиқобчалар(тарелкалар) қўлланиб, реакцион иссиқликни чиқариб туриш учун, яъни тарелкалардаги ҳароратни пасайтириш учун сувнинг совутгичлар ишлатилади. NО2ни ютиш натижасида (9.2.) реакция бўйича тўхтовсиз ҳосил бўлаётган NОни оксидлаш абсорбция жараёнини оҳирроғида жуда камайиб кетади. Бу NОни оксидлаб, тўлиқ ютишга эришиш учун минорада жуда катта ҳажм керак, яъни минорани ҳажми жуда катта бўлмоғи керак. Бу эса НNО3 таннархини ошириб юборади. Шунинг учун, атмосфера босимида ишлайдиган қурилмаларда бошланғич газдаги NО2ни 92-92% ютилгач, бу ютилмай қолган 7-8% NО2 ишқорий эритмалар, масалан, сода эритмаларида ютилади:
2NО2+Nа2СО3=NаNО3+NаNО2+СО2+Q1 (8.26.)
NО2+NО+Nа2СО3=2NаNО2+СО2+Q2 (8.27.)
Реакция натижасида чиқаётган нитрат ва нитрит эритмаларига НNО3 таъсир эттириб, нитратлар нитритларга айлантирилади:
3NаNО2+2НNО3=3NаNО3+2NО+Н2О (8.28.)
Бу ердаги NаNО3 эритмаси буғлатилиб, кристалланиб, Nа селитраси сифатида ишлатилса, NО эса ютиш минорасига қайта юборилади. Шундай қилиб минорага кираётган NО2 умумий ютилишини 98,5% гача кўтарилади, NО2ни ютиш минораси ҳажми 3 маротаба кичиклашади, аммо нитрат кислотаси ишлаб чиқариш цехи таркибига қўшимча бўлим-нитрат эритмаларини ишлаш бўлими қўшилади.
Агарда NО2 босимли ютиш минораларида 98,5% ча ютилса, қолган 1:2 NО, О2 ва N2 билан баландлиги 200 метрча келадиган чикинди газлар қувури орқали ҳавога ташланади. Бунга ҳозирги вақтда рухсат этиш мумкин эмас, чунки атроф-муҳитни ифлослайди, заҳарлайди, қувур ҳам анчагина (2млн.сўмдан ҳам)қиммат. Шунинг учун, бундай чиқинди газдаги NОни зарарсиз газга айлантириш жуда зарур. 1-усул 670К гача қиздирилган нитроза газларини табиий газ билан каталитик оксидлаш:
а) 2О2+СН4=СО2+2Н2О+807 кж (8.29.)
б) 2NО2+СН4=N2+СО2+2Н2О+39 кж (8.8.)
в) 4NО+СН4=2N2+СО2+2Н2О+443 кж (8.9.)
Бу ерда палладий қўшилган алюминий оксидли, платинали, хромникелли катализаторлар ишлатилиши мумкин. Бу усулни кўп миқдорда (18м9т НNО3га) СН4ни миқдорини NО+NО2 микдорига қараб, аниқ бермаслик натижасида заҳарли газ СО-углерод монооксиди ҳосил бўлиши мумкин.
2-усул кам аммиак ёрдамида азот оксидларини каталитик кайтариш усулидир. Қуйидаги реакциялар булиши мумкин:
а) 4NН3+6NО+5N2+6Н2О (8.32.)
б) 4NН3+3О2=2N2+6Н2О (8.8.)
в) 3NО2+Н2О=2НNО3+NО+Q (8.7.)
г) 4NН3+5О2=4NО+6Н2О (8.6.)
Аммо 570К да ва (NО+NО2)ни миқдоридан 8:40% аммиак кўп сарфланганда (в) ва (г) реакциялар умуман кетмай, барча NО азотга айлантирилади.
Nitrat kislota ishlab chiqarish qurilmalari.
Tayanch so‘zlar: Kuchsiz nitrat kislota ishlab chiqarish qurilmari xillari. Kuchsiz nitrat kislotasini 0.716 MPa bosimda ishlab chiqarish qurilmasi texnologik tasviri, asosiy apparatlari. AK-72 Texnologik sxemasining bayoni. Asosiy jixozlarninng tuzilishi va ishlash prinsipi. AK-72 M Texnologik sxemasining bayoni. Asosiy jixozlarninng tuzilishi va ishlash prinsipi.
|
