Nazorat va boshqaruv. A T tarkibida jarayonni boshqarish b ila n birga
uni nazorat qiluvchi dastur mavjud b o ’ladi. Bu dastur protsessorga topshirilgan
vazifani qay darajada bajarayotganligi va to ’liqligini tahlil qiladi. ll a r bir
boshqaruv bajarilgandan so’ng, holat kodi nazorat dasturiga q aytariladi va
dastur uni tahlil qilib, berilgan topshiriq qay darajada bajarilganligi haqida
xulosa qiladi va m a’lumot boshqaruv dasturiga uzatiladi.
B og'lanish. AT tarkibiga kirgan barcha dasturlar bir biri bilan cham -
barchas bo g ’langan. Bu bog’lanishlar tashqi va ichki bo’ladi. Tashqi b o g ’lanish
bevosita A T boshqarish dasturi bilan bo g ’lansa, ichki bog’lanish real
bajarilayotgan dasturlaming ishini ta ’ininlash uchun yordamchi dastur b o ’ladi.
Bundan tashqari hodisa bog’lanishi hodisalar ketma-ketligi bilan aniqlanadi.
Y a’ni bu holda har bir hodisa bajarilish sharti tahlil qilinadi va b iron-bir hodisa
bajarilishi uchun albatta ma’lum hodisa bajarilishi talab qilinadi.
ATda yuqorida qayd etilgan dasturlardan tashqari, yana quyidagi yordam chi
dasturlar mavjud. Bu dasturlar quyidagilam i bajaradi:
- qurilm alam ing parallel ishlashini ta ’m inlash;
- dasturlarga parallel xizmat qilish;
- umumiy jarayonni aniqlash va boshqarish;
- sinxron jarayonga xizmat;
- kritik resurslarni aniqlash;
- lokal va umumiy m a’lumotlami aniqlash va boshqarish;
- va h.k.z.
Takrorlash uchun savollar
1. D asturiy ta ’minot nima?
2. ATning yaratilish tarixini izohlash.
3. ATning vazifalari nimadan iborat?
55
4. A Tning fünksiyalarini tavsiflab bering.
5. A Tning xususiyatlari nim adan iborat?
6. AT tillarini tavsiflang.
7. A Tning qo’shimcha funksiyalari nimadan iborat?
8. Virtual xotirani boshqarish asoslari.
9. A Tning himoya tizimi qanday?
10. A Tning dasturiy resurslari nim alardan iborat?
56
V BOB. MS DO S AIM A L IY O T T1ZIM1
Fayl va k a ta lo g tu sh u n c h asi
Ixtiyoriy belgilar ketma-kctligining xotirada biror nom bilan saqlanishiga
fayl deb aytiladi. Masalan, dasturlar, h u jjatlar va shu kabi m a’lum otlar. Fayllar
2 xil k o ’rinishda bo’ladi: matnli va ikkilik tizim ida. Matnli fayllar foydalanuv-
chining o ’qishi uchun mo’ljallangan b o ’lib, ixtiyoriy belgilardan tuzilgan
satrlardan tashkil topadi. llar bir satr linter klavishasi bilan yakunlangan va
yangi satrdan boshlangan b o ’ladi. M a ’lum ki, matnni tahrirlash v a k o ’rish
paytida Enter klavishasiningbelgisi ekranda ko ’rinmaydi.
X otirada saqlanayotgan inform atsiya turiga qarab foydalanuvchi y o k i ShK
tomonidan faylga qo ’shimcha tur beriiadi. Tur sifatida uzunligi 1 ta d an 3
tagacha b o ’lgan lotin harflari, raqam lar va b a’zi belgilar ishlatilishi m um kin.
Umuman olganda, tur ishlatilmasligi ham mumkin. Faylning to ’liq no m i ikki
qismdan iborat b o ’lib, unda fayl nomi v a nuqta bilan ajratib yozilgan fayl turi
yoziladi. O datda fayl turini - fayl k e n g a y tm a si deb yuritiladi. M asalan:
C om m and.com
S p a rta k .b a t
P rog.bas
IMisol.txt.
Bu yerda C om m an d , S p artak , P ro g va M isol lar fayl nom lari, c o m , b at,
bas va tx t lar esa fayl kengaytmalaridir. A slida fayl nom ida fayl kengaytm asi
bo’lishi shart emas. Agar u bor bo’lsa, m azkur faylning xususiyatini aniqlaydi
va foydalanuvchi uchun qulaylik yaratadi. H ar bir faylni tashkil qilayotganda
yoki uning tarkibida o ’zgartirishlar qilinganda, avtomatik ravishda ShK
tomonidan sana va tizimdan olingan vaqt fiksirlab boriladi.
Fayl a trib u tla r i deb, katalogda belgilab borilayotgan fayl nomi, tu ri, sanasi
va vaqtiga aytiladi.
Fayl nomi, uning hajmi, oxirgi m arta yozilish sanasi va vaqti, atributlari
haqidagi m a’lumotlami saqlovchi diskdagi m axsus joy g a k a ta lo g deb aytiladi.
Katalog ham fayl singari nomlanadi. A m m o, kengaytmasi ishlatilm aydi. H a r bir
diskda bir nechta katalog b o ’lishi m um kin. Katalog ichida yana katalog
joylashgan b o ’lsa, u holda biri ikkinchisiga nisbatan ichki yoki tashqi katalog
sifatida nomlanadi. Ixtiyoriy diskda bosh yoki tub katalog bo ’lib, unda boshqa
barcha fayl va kataloglar bosqichm a-bosqich joylashgan b o ’ladi. M asalan:
C : \
I----- Doc
I
I----- NC
-----W indow s
I ----- B iofak
57
I----- U ser — Falsafa
I I----- M exm at
I
I----- A .txt
1 ----- C om m and.som
Bu yerda ko’rinib turibdiki, bosh katalogda Doc, NC, W in d o w s va User
qism kataloglari bo’lib, shu bilan birga A .txt va C om m and.com degan fayllar
ham joylashgan. U SER katalogida esa, yana Biofak, F alsafa, va M exm at kabi
qism kataloglar keltirilgan.
Joriy disk/katalog deb ayni shu vaqtda ishlanayotgan disk/katalogga aytiladi.
Berilayotgan ixtiyoriy DOS buyruqlari (Faylni hosil qilish, o ’chirish, izlash
kabilar) aynan shu joriy disk/katalogda amalga oshiriladi. Joriy b o ’lmagan disk/
katalogdagi fayl ustida ish olib borish uchun uning joylashgan joyi, ya’ni
faylning to ’liq nomi ko’rsatilishi lozim.
M a’lumki, M S DOS am aliyot tizimi shaxsiy kompyuter ishga tushirilishi
bilanoq, avtomatik ravishda kom pyuter xotirasiga yuklanadi. B a’zi bir hollarda,
jum ladan, kompyuter osilib qolganda, ya’ni ixtiyoriy klavisha bosilganda ham,
shaxsiy kompyuter «chiyillagan» tovush chiqarishdan nariga o ’tmasa, AT
qaytadan yuklanadi. Bu yesa C trl, a lt va del klavishalarini birdaniga bosish yo’li
bilan am alga oshiriladi. Yuklash jarayoni muvaffaqiyatli tugallansa, ekranda c:'
k o ’rinishidagi taklif belgisi chiqadi. Bunday belgi joylashgan satrga buyruq satri
dcyiladi va klaviaturadan kiritiladigan barcha buyruqlar aynan shu satrda
yoziladi.
MS DOS da ixtiyoriy buyruqni bajarish umumiy holda quyidagicha yoziladi:
buyruq nomi Enter.
F a y ln in g to ’liq nomi
Faylning to’liq nomi deb, faylning ushbu |D isk :|[ Y o’l /] Fayl nomi
k o ’rinishiga aytiladi. Demak, faylning to ’Iiq nomi -disk nom i, fayl joylashgan
kataloggacha bo’lgan yo ’l va fay l nom idan tashkil topar ekan. Bu yerda disk
no m i ko ’rsatilmasa jo riy disk, agar y o ’l ko ’rsatilmasa joriy katalog tushuniladi.
M asalan:
A :\a .tx t -A: diskning jo riy katalogidagi a.txt faylini;
A :\a.tx t -A: diskning tub katalogidagi a.txt faylini;
U ser\ a.tx t -joriy katalogning U ser katalogidagi a.tx t faylini bildiradi.
N iqob b elg ila rid a n foydalanish
B a’zan, bitta buyruq yordam ida biror bir umumiylik belgisi bilan bir xil
b o ’lgan barcha fayllar ustida ish olib borishga to’g ’ri keladi. Masalan, faqat .txt
kengaytmali fayllami yoki m a’lum bir harf bilan boshlanuvchi ixtiyoriy
kengaytmali fayllami yoki jo riy katalogdagi barcha fayllami ajratib bosmaga
58
chiqarish, nusxa olish va o ’chirish kabi am allar. Mana shunday hollarda
niqob belgilari deb aytiluvchi * va ? belgilaridan foydalaniladi. Bunda, « * »
belgisi fayl nomi yoki kengaytmasidagi ixtiyoriy belgilar sonini, « ? » belgisi
esa iaqatgina bitta belgini ifodalaydi. Masalan:
* .b a k
-joriy katalogdagi .b ak kengaytmaii barcha fayllarni;
O . t x t
-barcha « c » harfi bilan boshlanuvchi
.txt kengaytmaii fayllarni;
* *
-joriy katalogdagi barcha fayllarni;
a ? ? ? .*
-ixtiyoriy kengaytmaii, nomlari «a»dan boshlanuvchi va
uzunligi 4 taxonadan oshm aydigan fayllarni ifodalaydi.
M atnli faylni ta sh k il etish
Matnli faylni tashkil etish uchun quyidagi
copy con «Fayl nomi»
buyrug’i beriladi. Buyruq davomidan E n te r klavishasi albatta bosib q o ’yilishi
shart. Natijada ko’rsatkich satr boshida chiqib turadi. K.iritiladigan hujjat fayl
sifatida satrma-satr kiritib boriladi. Har bir satr oxirida E n te r bosib qo ’yiladi.
Hujjat oxirida esa F6 va yana E n te r klavishasi ketm a-ket bosib qo ’yiladi.
Natijada, agar fayl tashkil qilish bosqichi m uvaffaqiyatli yakunlansa, u holda
ekranda:
1 file(s) copied
(1 ta fayl nusxasi ko ’chirildi)
degan m a’lumot chiqadi. Aks holda,
0 file(s) copied
-degan m a’lumot chiqadi. Masalan,
copy con fa iln l.tx t
Jumladan,
copy con a :fa iln l.tx t
buyrug’i disketada fa iln l.tx t nomli faylni hosil qilish uchun ishlatiladi.
Faylni bosm aga c h iq a rish
Xotiradagi fayllarni bosmaga chiqarish uchun dastlab printer qurilm asi
shaxsiy kompyuterga ulangan va ishga tushirilgan b o ’lishi shart. Shunda kerakli
faylni bosmaga chiqarish uchun quyidagi
p rin t «Fayl nomi»
buyrug’idan foydalanish mumkin. Masalan:
p rin t filen I .txt
Agar bosmaga chiqariluvchi fayllar soni bir nechta b o ’lsa, u holda ular
o ’zaro kamida bitta bo’shliq bilan ajratiladi. M asalan:
p rin t fllen 1 .txt filen2.txt filen3.txt
Jumladan, LPT1 portiga ulangan printer uchun faylni bosmaga chiqarish
buyrug’i quyidagicha b o ’ladi:
copy «Fayl nom i» LPT1
59
Masalan:
copy filen3.txt Iptl
Klaviaturadan kiritilayotgan matnni to’g’ridan-to’g’ri bosmaga chiqarish
uchun
copy con lptl
buyrug’i kiritiladi. Bu jarayon F6 yoki Ctrl va Z klavishachalarini birdaniga
bosish bilan yakunlanadi.
| 