1. Issiqlik energiyasi. Bu energiyaning asosiy manbalaridan biri quyoshning
issiqlik nurlanishi, ikkinchisi esa, yer osti issiqligidir, geotermal suvlar.
2. Kimiyoviy energiya - fotosintez mahsulotlari.
3. Mexanik energiya. Shamol, dengiz to‘lqinlari, dengizning ko‘tarilib-tushishi,
dengiz oqimi va h.k.
4. Yorug‘lik energiyasi. Quyoshning yorug‘lik nuri.
Hozircha amalga oshirilgan tadqiqot ishlari shuni ko‘rsatadiki, barcha texnik
jihatdan amalga oshirish mumkin bo‘lgan QT↑ va NEM texnologiyasini quyidagi
jihatlarga qarab ajratish mumkin:
a) iqtisodiy jihatdan hozirdan amalga oshirish mumkin;
b) iqtisodiy jihatdan yaqin (15-20) yillarda amalga oshirish imkoniyati bor;
c) iqtisodiy jihatdan 30-40 yillarda amalga oshirish mumkin;
d) iqtisodiy jihatdan foydalana olish muammo yoki uzoq (40-50) yillardan so‘ng
foydalanish mumkin.
2. O‘zbekistonda energetika siyosati
Keyingi yuz yil ichida insoniyat energetika boyliklari ehtiyojini misli ko‘rilmagan
darajada ko‘paytirdi, bu esa unga tabiatga jiddiy va oqibatlari uzoqqa cho‘ziladigan
ta’sir o‘tkazish imkonini berdi. Fan-texnika taraqqiyoti davrida bu ko‘rsatkichlar
yanada o‘sib boradi. Rivojlangan mamlakatlarda tovarlar va xizmatlarning umumiy
hajmi endilikda har 15 yilda ikki baravarga oshmoqda. Shunga muvofiq ravishda
atmosferani, suv havzalari va tuproq ekologiyasini buzuvchi xo‘jalik faoliyati
chiqindilari miqdori ham ikki baravar ko‘paymoqda. Rivojlangan mamlakatlarda
tabiatdan har yili jonboshiga 30 tonna modda chiqarib olinadi, shundan ayrim hollarda
1-1,5 foizga yetar-yetmas qismi iste’mol qilinadigan mahsulot shakliga kiradi, qolgani
esa ko‘pincha tabiat uchun juda xavfli bo‘lgan chiqindiga aylanadi.
Hozirgi texnik taraqqiyot davrida, istalgan mamlakatda iqtisodiy o‘sish yoqilg‘i-
energetika kompleksining faoliyati bilan mustahkam bog‘langan. Bunda energiya
resurslaridan maksimal hajmda va yuqori darajada samaradorlik bilan foydalanayotgan
9
mamlakatlar ko‘proq raqobatbardosh bo‘ladilar. Jumladan, Rossiya, Germaniya va
yana shunga o‘xshash sanoati rivojlangan jahon mamlakatlarining iqtisodiyoti ham
qayta tiklanmaydigan uglevodorod yoqilg‘i energetik resurslariga tayanadi.
Energetika muammosi jahonda global muammo sifatida energiya manbalaridan
foydalanish tizimini takomillashtirish hamda energetika tizimida muqobil, ekologik
toza energiya manbalaridan foydalanish, energiya ta’minoti uzluksizligi va sifatini
yuqori pog‘onaga ko‘tarishga xizmat qilishi lozim. Yer yuzida energiya tanqisligini
oldini olish hamda atrof-muhit musaffoligini saqlash maqsadida energiyaning boshqa
manbalari: yer osti issiqlik energiyasi, shamol va quyosh energiyasidan
foydalanilmoqda. Yuqorida keltirilgan misollardan ko‘rinib turibdiki, oziq-ovqat,
atrof-muhit muhofazasi va energetik muammolar uyg‘unlashib borayotgan hozirgi
vaqtda tabiatni asrab-avaylash, energiya manbalaridan oqilona foydalanish talab
etiladi.
Hozirgi vaqtda qazib olinadigan yoqilg‘ilar, asosan, organik yoqil’gilar hisoblangan
– ko‘mir, neft, tabiiy gaz va uran zahirasi dunyo energetika balansining asosi hisoblanadi.
Energoresurslarning hozirgi darajada iste’mol qilinishida dunyodagi neft zahirasi –45-50
yilga, tabiiy gaz – 70-75 yilga, toshko‘mir – 165-170 yilga yetishi mumkin.
Iqtisodiyotning kelajakda rivojlanishi, aholi sonining o‘sishi va mavjud an’anaviy
energiya ta’minoti hisobga olinsa, energiya ta’minoti mutanosib ravishda ortib boradi.
Undan tashqari, qazib olingan yoqilg‘ilarning ishlatilishi atrof-mihitga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Respublikada energetika sektorining faoliyati tufayli tashlanadigan zaharli
moddalar miqdori 80 foizdan ko‘proqqa to‘g‘ri keladi. Bu tur energiya manbalaridan
foydalanishning o‘ziga xos qulay va noqulay tomonlari mavjud. Birinchidan, bu
turdagi energiya manbalarining yerdagi zahiralari chegaralangan bo‘lib, u vaqt o‘tishi
bilan kamayib boradi. Ikkinchidan, bu turdagi energiya manbalaridan foydalanish
natijasida atrof-mihitga turli chiqindilar chiqarib tashlanadi. Mutaxassislarning
ta’kidlashlaricha, har yili tabiiy yoqilg‘ilarning ishlatilishi natijasida atmosferaga 200
million tonnaga yaqin qattiq zarrachalar, 200 million tonna oltingugurt gazi, 700
millionn tonna uglerod oksidlari, 150 million tonna azot oksidlari chiqarib
10
tashlanmoqda. Buning natijasida tabiatda turli xildagi iqlim o‘zgarishlari sodir
bo‘lishiga olib kelmoqda.
Yer yuzida hozirgi vaqtda aholi tomonidan foydalanib turilgan energetik
manbalarning tahlili ko‘rsatishicha, toshko‘mir 51,1 foizni, gaz 13,5 foizni, neft
mahsulotlari 12,5 foizni, atom elektrostansiyalarida foydalaniladigan uran energiyasi
10,7 foizni, muqobil energiya manbalari (MEM) 13 foizdan ortiqroqni tashkil qilar
ekan.
|
