O’zbekisтon respublikasi oliy va o’rтa maхsus тa’lim vazirligi тoshkenт davlaт iqтisodiyoт universiтeтi “bank ishi” fakulтeтi

Xizmatlar ko‘rsatish sohasini yanada jadal rivojlantirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan ishlarni chuqurlashtirish katta ahamiyatga ega ekanini alohida ta’kidlash joiz. Xizmat ko‘rsatish sohasini rivojlantirish bo‘yicha hududiy dasturlarni tubdan qayta ko‘rib chiqish va qishloq joylarda ularni aholi, ayniqsa, yoshlar bandligining, qishloqda hayot darajasini oshirishning muhim omili sifatida jadal rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar ko‘rish zarur.

Bu boradagi eng asosiy vazifa vaziyatga tadbirkor nuqtai nazaridan qarash, ya’ni  unga o‘z ishini rivojlantirish uchun nima to‘sqinlik qilayotgani va davlat tomonidan qanday yordam kerakligini aniqlash lozim. Xususiy sektorga qishloq joylarda ko‘rsatilayotgan xizmatlar turlarini kengaytirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga ham alohida ahamiyat berish darkor.

Bizning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatimizda kichik biznes va xizmat ko‘rsatish sohasini rivojlantirishga qanday katta ahamiyat berilayotganini yana bir bor takrorlashning hojati yo‘q, deb o‘ylayman. Faqat e’tiboringizni shunga qaratmoqchimanki, kichik biznesning ixcham va harakatchanligi, bozor kon’yunkturasi o‘zgarishlari va iste’molchilar ehtiyojlariga nisbatan tez moslasha olishi uni jahon iqtisodiy inqirozi davrida yangi ish o‘rinlarini yaratish va aholi daromadini oshirish borasida eng qulay va maqbul vositaga aylantiradi.

2013 yilda kichik biznesni yanada qo‘llab-quvvatlash vazifasi har qachongidan ko‘ra muhim ahamiyat kasb etmoqda. Chunki kichik biznes yangi-yangi ish o‘rinlarini yaratib, bizning sharoitimizda ish bilan band aholi daromadining 70 foizdan ortig‘ini tashkil etmoqda.

3-BOB. Iqtisodiyotni modernizastiyalash va diversifikastiya sharoitidaO’zbekiston Respublikasi korxonalarining marketing strategiyasini ishlab chiqishning takomillashtirish yo’llari

3.1. Kompaniyalarning xizmat ko’rsatish sohasini diversifikatsiya qilishning asosiy yo’nalishlari
Iste’mol tovarlari xizmati marketingi ishlab chiqaruvchi bilan iste’molchi o’rtasida bevosita aloqaning mavjudligi bilan ajralib turadi. Xizmatlarning ko’pchilik qismi aksariyat xollarda kompleks xarakterga ega. Masalan, mexmonxonalar, jamoat ovqatlanishi joylari, ekskursion xizmat, yodgorlik mollari sotish va xokazolarning paydo bulishi yalpi turistik maxsulot tushunchasi bilan bevosita bog’liqdir. Shu sababli xizmat ko’rsatish soxasida marketing serqirra yo’nalishga ega ekanligini qayd qilish joyizdir.

Iste’mol tovarlari marketingi xilma-xil talab va didga ega bo’lgan iste’molchilarning keng doiralari bilan bog’liq. Bu sox ada iste’molchi fe’li-atvorining tub moxiyatini urganishga katta e’tibor beriladi. Xususan, iste’molchilarni guruxlash, reklama, maxsulot sotishni uyushtirish — bularning barchasi iste’mol tovarlari bozorida marketing faoliyatining asosiy masalalari xisoblanadi. Masalan, magazinlarda uz-uziga xizmat kursatish prinstiplari iste’mol tovarlari marketingi samarasi, dema kki, tovar xara kati muddatini jiddiy g,iskartirishning ob’ektiv zarurati natijasidir.

Keyingi yigirma yil mobaynida marketing obekti sohalari juda kengaydi. Ijtimoiy va siyosiy muammolar, g’oyalar, dasturlar marketingi — ijtimoiy marketing deb atalmish marketing ayniksa rivoj topdi. Uning negizida xam ayirboshlashning xuddi usha fundamental tushunchasi yotadi: ijtimoiy masul tashkilotlar (kasalxonalar, kollejlar, kutubxonalar, siyosiy, diniy, xayriya va boshka notijorat tashkilotlar) xizmatlari bu tashkilotlarning maqsadli bozorlarini tashkil etadigan mijozlar kishilar guruhlarining muxlisligiga, ularning qullab-quvvatlashi va xomiyligiga ayirboshlanadi.

Kollej (ing . college) - 1) Buyuk Britaniya, AQSH va ayrim boshqa mamlakatlarda oliy, oʻrta, yuqori oʻrta oʻquv yurti (ayrim hollarda universitet tarkibida). Dastlab 13-asr boshlarida Buyuk Brita-niyada vujudga kelgan; 2) Fransiya, Shveysariya, Belgiya, shuningdek, Afrika va Osiyoning ilgari fransuz mustamlaka imperiyasi tarkibiga kirgan bir qancha mamlakatlaridagi oʻrta va toʻliqsiz oʻrta oʻquv yurti. Fransiyada dastlabki K. oʻrta asrda universitetlarda paydo boʻldi; 3) Oʻzbekistonda oʻrta maxsus, kasb-hunar oʻquv yurti. OʻzRning 1997 yil avg .da qabul qilingan "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" va "Taʼlim toʻgʻrisida"gi qonuni hamda OʻzR Vazirlar Mahkamasining 1998 yil fevral dagi qaroriga muvofiq, kasb-hunar kolleji sifatida tashkil etilgan.

Axborot asrining kirib kelishi bilan jaxon iqtisodiyotida axborot mahsulotlari va xizmatlarining marketingi jadal rivojlanmoqda, xam tijorat, xam notijorat (foyda kurishni uz oldiga maksad kilib kuymaydigan) tashkilotlar tarzida maydonga chiqmoqda.

Xullas, mikromarketing — korxona (bevosita tovar ishlab chikaruvchi) darajasidagi bozor faoliyatidan iborat. Boshqalar esa bunga tanazzuldan so’ng ularda bozordagi o’z ahvollarini yaxshilash, ishlab chiqarish va sotuv hajmlarini oshirish, moliyaviy ahvolini barqarorlashtirish imkoniyatlari paydo bo’lganliligini aytib qarshi chiqishlari mumkin. Va shu sababli firmadagi mavjud marketing darajasi etarlicha, u joriy ehtiyojlarga javob beradi va biron nimani keskin o’zgartirishga ehtiyoj yo’q, deb javob bersa, bu ham to’g’ri bo’ladi. Lekin unisi ham, bunisi ham ayni paytda qaysidir ma’noda o’z-o’zini aldash bo’ladi. Chunki bularning bari – biznesdagi xususiy holatlardir. Biznes bilim kabi resursning alohida shaklini iqtisodiy qiymatga aylantiradi. Biznesning maqsadi – iste’molchini yaratish, ya’ni tanlashga qodir va to’lashga tayyor tashqi mustaqil sub’ektni yaratishdan iborat. Ichkaridan qaraganda haridorni to’lashga nima majbur qilishini aniqlash qiyin. Biznesga tashqaridan nigoh tashlash kerak. Bu ishni amalga oshirgandan keyingina harakat yo’nalishini tanlash va belgilangan maqsadlarga etishga kirishish mumkin.

Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi.

Bundan tashqari, biznes bu murakkab tizim bo’lib, uning holati nafaqat uning ichida nima bo’layotganiga, balki ko’p jihatdan, uning atrofida nima bo’layotganligi bilan bog’liq. Strategik marketing kompaniyaning mavjud resurslaridan tashqi muhit o’zgarishlarini hisobga olgan holda samarali va mo’tadil foydalanish imkoniyatini beradi.

Strategik marketingning markaziy uzviy iste’molchi hisoblanadi. Iste’molchi tovar ishlab chiqaruvchining fikriga ko’ra, unga sotilayotgan narsaning o’zini kamdan-kam harid qiladi. Tovar uchun emas, balki qoniqish olish uchun haq to’laydilar. Qoniqishni hech kim tayyorlay olmaydi va sota ham olmaydi eng yaxshi holda uni olish vositasini sotish mumkin. Shu sababli strategiya samaradorligini baholashning eng yaxshi vositasi iste’molchining qoniqishi hisoblanadi.

14-jadval. qadriyat va hayot tarzi tahlili asosida yuzaga kelgan segmentlar Maksimal resurslar

Samarali marketing strategiyasi tadqiqotdan boshlanadi. G’arb ekspertlarining baholariga ko’ra, so’nggi yillarda marketing tadqiqotlarining byudjeti 3-4 baravarga oshgan. Bu ob’ektiv talab, chunki aniq va to’liq ma’lumotlarsiz kompaniyada mavjud bidimlarni iqtisodiy qiymatlarga aylantirish mumkin emas. Marketing tadqiqotlari «Kim sotib olayapti?», «Bu tovarni qayerda harid qilishayapti?», «Ushbu tovarni nima uchun sotib olishayapti?» degan savollarga javob berishi kerak. Bu shirkat kimga va qanday xizmat ko’rsatayapti va qanday ehtiyojlarni qoniqtirishini aniq tushunishning yagona yo’lidir.

Shirkat, eng avvalo, iste’molchilarni o’rganishi lozim. Iste’molchi nimani istayotganini, nima uchun shu narsani istayotganini, bu narsani qancha tez-tez istayotganini va undan qanday foydalanayotganligini tushunish zarur. Misol sifatida metall bankalardagi ichimliklar iste’mol qilish bo’yicha yaqinda o’tkazilgan tadqiqotlarni keltirib o’tish mumkin.

Metallar (yun. metalleuo - qaziyman, yerdan qazib olaman) - oddiy sharoitda yuqori elektr oʻtkazuvchanligi, issiq oʻtkazuvchanligi, elektr oʻtkazuvchanligi, elektr magnit toʻlqinlarini yaxshi qaytarishi, plastikligi kabi oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan oddiy moddalar. M.

Albatta, raqobatchilarni. Bu ularning siz egalik qilib turgan bozor ulushini egallashga qaratilgan rejalariga vaqtida javob berish uchun zarur.

Sizga mahsulot etkazib beruvchilarni. Bu narsa eng arzon va sifatli butlovchi qismlarni topish uchun kerak.

Vositachilarni. Bu – olinadigan marjaning katta qismi sizning yoningizda qolishi uchun zarur.

Agar har qanday direktor yoki tadbirkor nuqtai-nazaridan global omillarga o’tadigan bo’lsak, o’rganilishi lozim bo’lganlar orasida eng avvalo siyosiy va huquqiy omillarni sanab o’tish kerak bo’ladi. Bu juda muhim, chunki har vaqtda qonunlar o’zgarishi mumkin va siz bunga tayyor turishingiz zarur.

Yilning boshida bir necha hafta davomida tegishli organlar tomonidan “Import” maxsus operastiyasi o’tkazildi. Buning natijasida kompyuter va maishiy hizmat texnika mahsuotlarining narxi bir oz ko’tarildi, bu bozorda ishlayotgan birqator shirkatlar yopildi. Lekin strategik o’ylaydigan sarmoyador allaqachon “kulrang importning” davri vaqti kelib tugashini oldindan bilgan holda, undan keyin yuzaga keladigan vaziyatga tayyorgarlik ko’rgan bo’ladi.

Ularni zamonaviy texnologiyalar bilan vaqtida qurollanish va har qanday yangiliklarga tayyor turish uchun o’rganish kerak. Mana, yaqinda bo’lib o’tgan bir voqea. O’z bozorida yaxshi taniqli firma, yaxshi rivojlanib bormoqda, o’z faoliyati samaradorligini oshirish yo’llari bilan faol qiziqadi. Shirkat fotoplenkalarni yuvish, rasmlar chiqarish, fototexnika va akstessuarlar sotish bilan shug’ullanadi. Tashqi tomondan qaraganda xavotirlanishga asos yo’qday. Lekin shirkat egalarini fotosuratga tushurish va rasm chiqarish texnologiyasining rivoji havotirga soladi. Chunki bu sohada raqamli texnologiyalardan faol foydalana boshlandi. Tadbirkorlarning fikriga ko’ra, oddiy fotosuratlar kamida yaqin 5-7 yil davomida ishlatiladi, lekin hozirning o’zidayoq ular o’z bizneslarining istiqboli va imkoniyatlari haqida o’ylashmoqda. Bu – strategik yondashuv va fikrlashga misol bo’la oladi.

Ularni bozorlardagi narxlarning o’sishi yoki tushishi, yoxud navbatdagi bank tanazzuli to’liq tasodif yoki bankrotlikka sabab bo’lmasligi uchun o’rganish zarur. Shuningdek, ijtimoiy-iqtisodiy omillar qurilish va boshqa kapital tikilmalar hisobiga biznesni uzoq muddatli kengaytirish rejalari hududdagi salbiy demografik o’zgarishlar yoki aholi migrastiyasiga to’g’ri kelib qolmasligi uchun ham o’rganiladi.

Barcha olingan ma’lumotlar kompyuterlar va hodimlaringiz boshlarida o’lik yuk bo’lib qolib ketmasligi lozim. Uni tahlil qilish va undan foydalanish lozim. Bu turli usullar yordamida amalga oshiriladi. Misol uchun quyidagicha:

Xo’jalik va mahsulot portfeli tahlili

Vaziyatdan kelib chiqib tahlil

Tanlangan strategiyaning daromadlilik darajasi va naqd pullarni olib kelish imkoniyatiga ta’siri tahlili (PIMS — the Profit Impact of Market Strategy).¹⁷

______________________________________

17. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O'zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo'llari va choralari / I.A.Karimov. - T: O’zbekiston, 2009. - 56 b.. 4.4-жадвал. Бизнес

15-jadval bozorlarni segmentatsiya qiladishda ishlatiladigan mezonlar

O’tkazilgan tahlil natijasida siz bozordagi imkoniyat va havflar, biznesingizning kuchli va bo’sh tomonlarini aniqlash imkoniyatiga ega bo’lasiz.

Bu esa – iste’molchilarni qoniqtirmas edi. Shirkatning ishlari orqaga keta boshladi va kundan-kunga yomonlashdi. “Bizni shusiz ham hamma biladi” va “biz boshqalardan yomon emasmiz” kabi qarashlar o’zini oqlamadi. Natijada bugungi kunda ushbu shirkatning do’konlarini na Moskvada, na boshqa shaharlarda uchratasiz.

Moskva (rus. Москва) - Rossiya Federatsiyasi poytaxti, Moskva viloyati markazi, federal ahamiyatidagi shahar. Rossiya Federatsiyasining yirik siyosiy, iqtisodiy, ilmiy va madaniy markazi. Moskvada Rossiya Federatsiyasi Prezidenta, Federal Majlis, Rossiya Federatsiyasi hukumati, Konstitutsiyaviy Sud, Oliy Sud, Oliy arbitraj sudi, Rossiya Federatsiyasi Prokuraturasi qarorgohlari joylashgan.

To’g’ri pozistiyalashtirish istiqbolda ko’plab mablag’, vaqt va hodimlar kuchini saqlab qolishi mumkin, shuningdek, shirkatga samarali marketing kompleksi yaratish imkonini beradi.

Marketing kompleksi marketing vositalari majmuidan(4 P) iborat bo’lib, u kompaniya tomonidan maqsadli bozorlardagi marketing vazifalarini echish imkonini beradi. Odatda butun majmua quyidagi to’rt yo’nalish bo’yicha ajratiladi:

mahsulot,

narx,

ilgari surish,

sotuv (tovarni ilgari surish).

Marketing kompleksi – ko’pchilik shirkatlar uchun eng og’riqli masalalardan biri. U ko’plab e’tibor, vaqt, mablag’ talab qiladi. Eng genial marketing kompleksi o’zgarishsiz qola olmaydi, shirkat atrofida va uning ichida doimiy o’zgarishlar bo’lib turadi, bu esa o’z navbatida boshqacha assortiment, yangi narxlar va yangi reklama, vositachilar va etkazib beruvchilarni o’zgartirish va h.k.ni talab qiladi.

Samarali assortiment siyosatiga misol sifatida tanazzuldan keyin Moskvadagi savdo tarmoqlaridan biridagi assortiment strukturasi o’zgarishlarini keltirish mumkin. Ushbu do’konlar yangi tumanlarda joylashgan bo’lib, tanazzuldan oldin tarmoq do’konlari shu erda yashovchi badavlat moskvaliklarning sevgan harid joylaridan biri edi. Assortimentning asosini g’arb ishlab chiqaruvchilarining mashhur markalari tashkil etar edi. Rossiyada ishlab chiqarilgan tovarlar ulushi juda ozchilikni tashkil qilardi.

Rossiya (ruscha. Россия), Rossiya Federatsiyasi (ruscha. Российская Федерация) - Yevropaning sharqida, Osiyoning shimolida joylashgan mamlakat. Maydoni jihatidan dunyoda eng katta mamlakat. Quruqlikdagi chegarasi 22125,3 km, dengiz chegarasi 38807,5 km. R.

Shirkatning marka siyosati assortiment siyosatining bir qismi hisoblanadi. Markalardan samarali foydalanish shirkatga o’z mollarining taniqliligini oshirish, reklama va ilgari surish harajatlarini optimallashtirish, savdo vositachilarining molni bozorda ilgari surish harakatlarini faollashtirish imkonini beradi. Savdo markasi bozorda faqat shirkat mahsulot va xizmatlari pozistiyalashtirilishi tahlilidan keyingina paydo bo’lishi mumkinligini unutmaslik kerak. Masalan, Procter&Gamble va Unilever kompaniyalari ko’plab mahsulotlari, iste’molchilar huquqlarini himoya qilish tashkilotlari tomonidan o’tkazilgan sifat ko’rsatkichlari tahliliga ko’ra, hech qanday noyob xususiyatlarga ega emas.

Lekin ushbu shirkatlarning ko’plab mahsulotlari narxlari “ikkinchi eshalon” ishlab chiqaruvchilari mahsulotlarining shunday mahsulotlarinikiga qaraganda 1,2- baravar yuqori. Ma’lum bo’ldi-ki, bunday yuqori narx ushbu shirkatlarning samarali marka va ilgari surish siyosati natijasidir.

Har bir korxona rahbari uchun shirkat mahsulotlarini realizastiya qiluvchi vositachilar bilan munosabatlar, sotuvni tashkil qilish muammolari eng og’riqli masalalardan biri ekanligi hech kimga sir emas.

Kasbi vositachilar bilan munosabat qilish bo’lgan hodimlar haqida gapirmasa ham bo’ladi. Buning sabablari juda ko’p. Birinchidan, mahsulotni realizastiya qilish kanallari konkret bozor munosabatlari sub’ektlari – shirkatlar, omborlar, dilerlar, distribyuterlar, transport kompaniyalari va h.k.dan iborat. Ularning har biri muammongizni hal qilishi, yoki aksincha, muammo yaratishi ham mumkin. Realizastiyani tashkil qilishda komplekt vazifani echishga to’g’ri keladi. Uning maqsadi – maqsadli bozorni kam harajatlar bilan to’liq qamrashdan iborat.

Ko’pincha shirkat mahsulotini sotish kanallari ustidan nazorat darajasi va uning ushbu kanal ishlashiga sarflaydigan harajatlari o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlik kuzatiladi. Aytaylik AvtoVAZ o’z mahsulotlari sotish kanallarini to’liq nazorat qilishga qaro qildi. Buning uchun u mamlakatning barcha hududlarida ulgurji omborlar tashkil qilishi, avtomobillarni etkazib berish va saqlashni amalga oshirishi, chakana savdo tarmog’ini yaratishi, odamlar yollashi, ularni o’qitishi va h.k. bilan shug’ullanishi zarur bo’lar edi. Natijada, avtomobillarni ishlab chiqarish va sotishga ketadigan yalpi harajatlar juda yuqori bo’lib, AvtoVAZ katta boshqaruv apparatini ushlab turishga majbur bo’lar edi. Buning natijasi o’laroq assortimentni samarasiz boshqaruv, narxlarning o’sishi, sotuv hajmlarining pasayishi, qoniqmagan iste’molchilar, bozordagi raqobatbardosh o’rinni yo’qotish kabilar kelib chiqar edi.

Nega keyingi yillarda G’arbda internet-savdo shunchalik tez rivojlanmoqda? Chunki u transakstion chiqimlarni pasaytirish va deyarli har bir iste’molchi bilan muloqotga kirishish imkonini beradi. Bu, bir tomondan, bozorning ehtiyojlari haqida cheklanmagan ma’lumotlar olishga imkon bersa, ikkinchi tomondan, vositachilar sonini mijozlarga xizmat ko’rsatish sifatiga zararsiz kamaytirish va sotuv harajatlarini keskin oshirmaslikka erishishga yordam beradi.

Bozor segmentlarini rasmda ifodalangandek guruhlash, iste’molchi nuqtai nazaridan tovarni baholash, ko’pchilik orasidan aynan shu ehtiyojga ega bo’lgan iste’molchilarni ajratib olish, ular uchun eng zarur hisoblangan ehtiyojlarini qondirish yo’llarini ko’rsatib berishda g’oyat muhim vazifani ado etadi. Mo’ljallangan segmentlarni tanlash uchun bozor sig’imini aniqlash, iste’molchilarning xarid qobiliyati va boshqa muhim ko’rsatkichlarini hisoblash va baholash, bozorni segmentlash mezonlarini aniq ma’lumotlar asosida belgilab olish lozim bo’ladi.

Shuningdek, bozorni segmentlashda xatti-harakat mezonlari ham muhim o’rin egallashi, ayniqsa, xarid sabablari (kundalik xarid, oddiy xarid, alohida voqea bilan bog’liq xarid), xariddan kutilgan foydalilik ko’rinishi (sifat, servis, tejash, tezlik, estetik zavq), iste’mol intensivligi, iste’molchi maqomi, uning korxonaga moyillik darajasi, aniq tovarga munosabati, tovarni sotib olishga tayyorlik darajasi va boshqalar ham hisobga olinishi lozim.¹⁸

18.O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning "Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O'zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo'llari va choralari" nomli asarini o'rganish bo'yicha o'quv qo'llanma. Tuzuvchilar: B.Yu.Xodiev, A.Sh.Bekmurodov, U.V.G'afurov, B.K. To'xliev. -T.: Iqtisodiyot, 2009.-120 b.
17-chizma