Marketing xizmatining tovar ishlab chiqarish bo’yicha strukturasi

Bozorga yo’naltirilgan marketingni tashkil qilish — bunda funkstional strukturani ҳududiy bozorlar va iste’molchilar turlari bo’yicha boshqaruvchilar to’ldiradi. U asosan, sotish va ishlab chiqarish faoliyatini xorijda amalga oshiradigan firmalar tomonidan ishlatiladi.

Marketing xizmatlarini regionlar bo’yicha tashkil qilish kam sonli va qimmat bo’lmagan, aniq chegaralarga ega bo’lgan bozorlarda ishlaydigan firmalar uchun xos.

Sanab o’tilgan tashkiliy tuzilmalardan ҳar biri o’z afzallik tomonlariga ҳam, kamchiliklariga ҳam ega ekanligi ayon. Marketing xizmatining matristali strukturasi amalga oshiriladigan funkstiyalar, ishlab chiqariladigan va sotiladigan maҳsulotlar ҳamda ishlov beriladigan bozorlar nuqtai nazaridan vakolatlar va javobgarlikning eng yaxshi taqsimlanishini ta’minlashga imkon beradi.

Matristali strukturaning afzalliklari quyidagilardan iborat:

— rejalashtirish va boshqarishning zamonaviy usullarini qo’llash imkoniyati;

— talab va loyiҳa maqsadlariga yaxshiroq yo’nalganlik;

— mutaxassis-ekspertlarning operativ guruҳlarini tuzish imkoniyati, mijozlar extiyojlariga javob reakstiyasi vaqtini qisqartirish;

— xarajatlarni qisqartirish, ishning samarasini oshirish;

— kadrlardan egiluvchan foydalanish.

Shu bilan birga matristali struktura o’z kamchiliklariga ҳam ega:

— funkstional bo’linmalarning menejerlari va loyiҳalarning raҳbarlari o’rtasidagi nizolarning keskinlashishi;

— doimiy aloqalar, guruҳlar barqarorligi, jamoada ishlash ko’nikmalarining yo’qligi;

— javobgarlikni belgilashning qiyinligi va qisqa muddatliligi;

— nazoratni doimiy ҳolda olib borish zarurligi.⁸

Firmalarning faoliyat xususiyatlari, maҳsulot (xizmat)larning turlari, bozor segmentining o’ziga xosligi va boshqalarga bog’liq ҳolda ko’pincha marketing xizmatlarining tashkiliy shakllari ҳar xil ko’rinishlarining bog’lanishi va

_____________________________

8.Golubkov Ye.P. Marketingovie issledovaniya. -M.: Finpress, 2008. 54-bet.

6-jadval

rasmda mexnat taqsimotining ikkita ko’rsatkichini (funkstiyalar va tovarlar bo’yicha) bir vaqtning o’zida qo’llashga doir misol keltirilgan.

Marketing xizmatining funkstional-tovar strukturasi

Biroq bunday murakkab strukturalar ҳam strategik rejalashtirish va boshqarishga to’liq o’tish imkonini bermaydi. Keng miqyosli vazifalarni ҳal etish uchun yanada moslashgan strukturalar talab etiladi.

Kichik korxonalarda marketing xizmatini tashkil etish masalalari malakali kadrlar va vositalarning yo’qligi sababli ayniqsa dolzarb bo’lib qolmokda. Lekin shunga qaramay, bu erda marketingai qo’yidagi yo’nalishlarda tashkil etish mumkin:

Ø boshqa kichik korxonalar bilan birgalikda muayyan marketing tadbirlarini, masalan, bozorni o’rganish, reklama kompaniyalari va ҳokazolarni o’tkazish;

Ø marketing vazifalarini korxonaning eng yaxshi tayyorgarlik ko’rgan xodimiga yuklash;

Ø marketing tadbirlari (sotish tarmog’ini shakllantirish, assortimentni rivojlantirish, jamoatchilik bilan ishlash va ҳokazo)ni ishlab chiqish va joriy qilish uchun maslaҳatchilar va ekspertlarni taklif etish.

Korxonada marketingni tashkil etish jarayonining bevosita o’zi, odatda, bir nechta bosqichga bo’linadi:

1. Korxonaga diagnoz qo’yish bosqichi (korxona potenstialini taҳlil qilish, ichki va tashqi muҳit va mavjud muammolar ҳaqidagi axborot, marketingni tashkil etish ҳaqida gipotezalarni tuzish).

2. Taҳlil bosqichi (bozor ҳolati, raqobatchilarning xatti-ҳarakati, tovar taklifi va talab rivojlanish istiqbollarining taҳlili).

3. Tashkiliy bosqich (korxonaning marketing xizmati ҳaqidagi Nizomni ishlab chiqish, marketing xizmatini kadrlar bilan ta’minlash bo’yicha tadbirlar tuzish, korxonaning marketing konstepstiyasini ishlab chiqish).

4. Uslubiy bosqich (marketingning axborot tizimini yaratish; tovar, narx, taqsimot, reklama siyosatlarini amalga oshirishning aniq uslublarini ishlab chiqish).

5. Joriy etish bosqichi (maqsad, strategiya, tadbir va marketing xarajatlarini asoslash, marketingning nazorat tizimini shakllantirish, korxonada marketing faoliyatini muvofiqlashtiruvchi ҳujjatlarni ishlab chiqish va tasdiqlash).

6. O’rgatish bosqichi (marketing xizmati mutaxassislarini, boshqaruv xodimlarini marketingga o’qitish, stajirovkalarni o’tkazish).⁹

Marketing xizmatining kadrlar tarkibi quyidagi darajalarga ega bo’lishi mumkin: boshqarishning strategik darajasi (bosh direktorning marketing bo’yicha o’rinbosari, marketing-direktor), boshqarishning o’rta darajasi (maҳsulot bo’yicha menejer; bozor, mintaqa, viloyat bo’yicha menejer;

Viloyat - maʼmuriy-hududiy birlik. Oʻrta asrlardan maʼlum. Sharqning ayrim mamlakatlari (Afgʻoniston, Turkiya va boshqa), shuningdek Oʻrta Osiyo xonliklari viloyatlarga boʻlingan. 1924-yil shoʻrolar oʻtkazgan milliy-davlat chegaralanishi arafasida Turkiston ASSR 6 V.

Mintaqa - Yer yuzasining tabiiy geografik kenglik zonalligining eng yuqori bosqichi. Yer pusti yoki geografik qobiqning biror jihatdan oʻxshash boʻlgan, kenglik boʻylab choʻzilgan nisbatan kambar qismi. M.

___________________________________

9. Qosimova M.S., Abduxalilova L.T. "Marketing tadkikotlari" fani bo'yicha o'quv-uslubiy ta'lim texnologiyasi. Uslubiy qo'llanma. "Iqtisodiy ta'limdagi o'qitish texnologiyasi" seriyasidan. T.: TDIU, 2006. 192 bet.

yordamchi (marketing tadqiqotlari bo’yicha menejer, marketingning iqtisodchi-analitigi, intervyuer, axborotga kompyuterda ishlov berish bo’yicha mutaxassis).

Marketingni boshqarishning oliy strategik darajasi korxonadagi marketing bo’linmasi ishining bevosita raҳbariyati tomonidan amalga oshiriladi.

Marketingni boshqarishning o’rta darajasi ҳar xil yo’nalishdagi menejerlardan iborat bo’lib, marketing rejasini ishlash funkstiyasini bajarishda, ya’ni tovarlar bo’yicha va sotilishlar ҳajmining prognozlarini tuzishda, reklama kompaniyalarini o’tkazish, bozor axborotini to’plash va taklil kilishda, tovarni bozorga siljitishda va kokazolarda tadbirlarni amalga oshiradi.

Korxonada marketingni boshkarishning texnik darajasi xodimlarni marketing faoliyatining usullariga o’rgatadi, shuningdek, marketing tadbirlarining o’tkazilishini nazorat kiladi (marketing xarajatlari, tovarlar sotilishining rejalari va xokazolar ustidan).

Marketing tadkikotlarini amalga oshiradi va marketingning ichki auditini tashkil kiladi (bozor ulushi, foyda, assortiment jixatdan va maksadli bozorlar bo’yicha rentabellik, korxona maxsulotiga iste’molchilarning munosabatini taklil kilish va xokazo).

Marketing tizimi faoliyatining o’ziga xos tomoni va asosiy shart-sharoiti,

shuningdek strategiyasi va taktikasining shakllanishi marketing tadqiqotlari bilan belgilanadi. Amerika Marketing Uyushmasi mar­keting tadqiqotlari deganda moddiy boyliklar va xizmatlar oldi-sotdisidagi bitishuvlar bilan bog’lik;

Amerika Qoʻshma Shtatlari (AQSh, ingl. United States of America) - Shimoliy Amerikadagi mamlakat. Poytaxti - Vashington shahri, BMT aʼzosi. Amerika Qoʻshma Shtatlari Sharqdan Atlantika, gʻarbdan Tinch okeani, janubi-sharqdan Meksika qoʻltigʻi bilan oʻralgan.

F. Kotler fikricha, marketing tadqiqotlari — bu moddiy boyliklar va xizmatlar muomalasi soxasida qarorlar qabul qilish va ularni nazorat qilish jarayonlarini takomillashtirish maqsadida muntazam xolda muammolarni taxlil etish, asosiy qoidalarni yaratish va ma’lumotlarni jamg’arishdir. Marketing tadqiqotlari tushunchasini boshqa mualliflar xam shu tarzda talqin qiladilar. Masalan, V. B. Ventst mar­keting tadqiqotlari raxbariyatning bozor masalalari bo’yicha qarorlari tayanadigan axborotlarni izlash va taxlil etishdan iborat deb qaraydi. Bu karorlar maxsulot, narxlar strategiyasi, maxsulot sotishni ja-dallashtirish va taxsimot masalalarini qamraydi. P. E. Grin va D. S. Tull marketing tadkikrtlarini marketing soxasida bir xillashtirish va qaror bilan bog’liqbo’lgan axborotlarni muntazam izlash tarzida izoxlaydi.

Yuqorida keltirilgan ta’riflardan shunday xulosaga kelish mumkinki, birinchidan, bozorni boshqarish soxasida optimal qapop xamisha bozor jarayonlarining rivojlanishi yo’nalishlari va qonuniyatlarini, shu­ningdek, marketing soxasidagi faoliyatga bozor ko’rsatishi    extimoli    bo’lgan     javob     ta’sirlarini tashkil etish asosida qabul qilinadi. Ikkinchidan, marketing tadqiqotlari tarkibi uning maqsad va vazifalari bilan belgilanadi, o’zaro bog’liq bo’gan ikki tomon bo’lishini taqozo etadi: anik, bir bozorni tadqiq etish xamda bozorga chiqish va u erda mustaxkam o’rin egallash uchun firmaning o’z imkoniyatlarini tadqiq etish (6-jadval). Uchinchidan, marketing tadqiqotlarining maqsadi xam asosiy olti savolga va ular bilan bog’liq nega?— degan savolga javob olishdan iboratdir.  Bu  savollar quyidagicha:

 1.  Nimani qancha va qachon ishlab chiqarish kerak?

 2.  Maxsulotni qaysi bozorda joylashtirish kerak?

 3.  Iste’molchilarning ilgarigi maxsulotlar va bo­zorga yangi kiritilayotgan maxsulotlarni qabul qilishlarini oldindan qanday ko’ra bilish mumkin?

 4.  Maxsulot   sotishni   jonlantirishni   qaerda   va qanday boshlamoq lozim?

 5.  Taqsimot yo’llarini qanday kqilib to’g’ri tanlash

mumkin?

 6.  Marketing     tadqiqotlariga  sarflagan  xarajatlarning    samaradorligini baxolashda qaysi mezonlarni qabul qilish mumkin?

Ҳar bir biznes sub’ekti puxta ishlangan marketing rejasiga ega bo’lishi zarurdir. Marketing rejasi ma’lum bir maҳsulot yoki markani rivojlantirish masalasiga yo’naltirilgan bo’ladi. Marketing rejasi ma’lum bir maҳsulot yoki markani rivojlantirish masalasiga yo’naltirilgan bo’ladi. Marketing rejasini quyidagicha bo’limlardan iborat bo’lishi kerak: qiskacha mazmuni, joriy marketing vaziyati, xavf va imkoniyatlar, maqsadlar va muammolar, marketing strategiyasi, faoliyat dasturi, byudjet va nazorat bo’limlari.

Marketing auditi. Bozorlar, maҳsulotlar, raqobat va taqsimot strukturalarining joriy ҳolati ҳaqida ma’lumot beriladi. Bozorni tavsiflashda bozor ta’rifi, asosiy bozor segmentlari, bozor o’lchamlari va potenstial bozorlar ҳaqidagi ma’lumot keltiriladi. Maxsulot tavsifida asosiy mavjud maxsulotlarning sotilishi ҳajmalari, narx keltiradigan foydasi ҳaqidagi ma’lumot beriladi. Raqobat qismida esa asosiy raqobatchilar va ularning marketing miks strategiyalari tavsiflanadi. Taqsimot qismida esa taqsimot kanallari va undagi o’zgarishlar yoritiladi.

SWOT taxlil. Maҳsulot duch keladigan xavf va imkoniyatlar ҳamda korxonaning kuchli va kuchsiz tomonlari aks ettiriladi.

Maqsad va muammolar. SWOT taҳliliga asosan maqsadlar aniqlashtiriladi va boshka muammolarni echish yo’llari ko’rsatiladi.

Marketing strategiyasi. Maҳsulot uchun maxsul marketing strategiyasi ishlab chiqiladi. Marketing strategiyasi maqsadlarga erishish yo’lining mantiqiy tavsifidir.

Marketing miks. Tanlangan strategiyaga muvofiq maҳsulot, narx, targ’ibot va taqsimot qanday bo’lishi kerakligi aniqlanadi.

Faoliyat dasturi. Quyidagi savollarga javob izlash kerakdir: Nima qilinishi kerak? Qachon qilinishi kerak? Kim mas’ul qilib tayinlanadi?qancha mablag’ sarflanadi?

Byudjet. Xar bir faoliyatga sarflanadigan mablag’ summasi taҳlil etiladi. Sarf-xarajatlarning keltiradigan samarasi ҳam yoritiladi.

Nazorat. Marketing rejasining oxirida reja bajarilishini nazorat etish jarayoni tavsiflanadi. Bajarilgan ishlar natijasida ma’lum bir mezonlar asosida baҳolanadi.

Marketing strategiyasining mavjud bo’lishi muvaffaqiyat yuz foiz garantiyalangan degani emas. Chunki bir xil strategiyani qo’llashning yo’l va usullari son-sanoqsizdir. Asosiy yo’nalish aniq bo’lgandan keyin, firmalar marketing kompleksiga tegishli spestifik qarorlar ishlab chiqishi kerak. Shunday spestifikalar marketing taktikasi deb ataladi. Strategiya qanchalik puxta va to’g’ri bo’lmasin, agar taktika aniq ishlab chiqilmasa, strategik rejalashtirish o’z ma’nosini yo’qotadi. Taktika marketing rejasining asosiy qismini tashkil etadi. Marketing rejasida ҳar bir marketing miks elementiga tegishli detallashtirilgan bosqichma-bosqich siyosat aks ettiriladi.

Maҳsulot borasidagi taktika maҳsulot assortimenti xususiyatlari va dizayn ko’rinishini o’z ichiga oladi. Taqsimot taktikasiga qaysi chakana va ulgurji savdo agentlarini tanlash va ularni rag’batlantirish programmalari kiradi. Promoshn strategiyasi maҳsulot qaysi usulda targ’ib qilinishini yoritadi. Narx taktikasi chakana savdoda narx qanday bo’lishi va chegirmalar miqdori va boshqa masalalarni o’z ichiga oladi.¹⁰

_________________________________

10.www.gov.uz

Korxonada xizmat ko’rsatish sohasida ham marketingni rivojlantirish iqtisodiyotni erkinlashtirishning asosiy sharti va omilidir. Bunga erishish uchun mamlakatimizda raqobat va biznes muhiti yaratilgan bo’lishi lozim. Bu esa ushbu faoliyatga ta’sir etuvchi omillar bo’lib maydonga chiqadi.

Raqobat muhiti xo’jaliq yurituvchi sub’ektlar, ayniqsa tadbirkorlik sub’ektlari huquqiy tengligining ta’minlanganligi, tabaqalanmagan bir xil iqtisodiy erkinlikning joriy qilinganligi, ular faoliyatiga turli ma’muriy davlat idoralari aralashuvi bartaraf etilishiga qaratilgan qonunlar va me’yoriy hujjatlarning yaratilganligi va ular amal qilinayotgan holatdir.

Beznes muhiti beznesning barcha turlari bilan shug’ullanuvchi sub’ektlarga o’z foydasini ko’paytirishga qaratilgan, hamma uchun bir xil shart-sharoitlar yaratilgan erkin faoliyatni ta’minlaydigan holatning mavjudligidir.

Xizmat ko’rsatish sohasida marketing samaradorligini baholash va tahlil qilish uchun ularni ifodalovchi quyidagi ko’rsatkichlar tizimi ishlab chiqilishi taqozo etiladi:

-umumiy mehnat unumdorligi;

-xarajatlarning daromadlarga nisbatan ulushi;

-rentabellik ko’rsatkichi daromadga nisbatan;

-rentabellik ko’rsatkichi xarajatlarga nisbatan;

-har bir xodimga to’g’ri keladigan foyda summasi.

Ushbu ko’rsatkichlarning kompleks tahlili xizmat ko’rsatish sohasida samaradorlikni oshirishning konsteptual yo’nalishlarini ishlab chiqish imkonini beradi. Ammo mazkur ko’rsatkichlarning barchasini hisobotlar orqali to’plash imkoni bo’lmaydi, chunki xizmat ko’rsatuvchi sub’ektlarning ko’pchiligi yuridik shaxs maqomiga ega emaslar.

Barcha ko’rsatkichlarni bir xil o’lchamga keltirib olib, ular uchun yagona quyidagi kompleks ko’rsatkichni aniqlash mumkin:

Bunda: Kk – samaradorlikni ifodalovchi kompleks ko’rsatkich;

∑ - jamlash belgisi;

n – ko’rsatkichlarning umumiy soni;

i – bitta ko’rsatkichning tartib soni;

R_i – rentabellikni ifodalovchi alohida ko’rsatkichlar.

Bularga asosan, xizmat ko’rsatuvchi korxonalarning kuchli tomonlarini mehnatga haq to’lash tizimini isloh qilish mumkin (mehnatga haq to’lashning shartnoma asosida yo’lga qo’yilganligi). Bu esa xodimlarning yuqori malakaga ega ekanliklari bilan belgilanadi.

Shuningdek, bunday korxonaning zaif tomonlari aylanma mablag’larning etishmasligi hamda asbob-uskunalar parkini yangilash zarurati; mahsulotning yangi turlarini tez fursatda o’zlashtirishga yordam beradigan kiyimlarni modellashtirishning avtomatlashtirilgan tizimlari mavjud emasligi; samarali sotuv tarmog’ining yo’qligi; kuchsiz marketing; reklamaning yo’qligi; kreditorlik va debitorlik qarzlarining o’sishi; marketing sohasida menejerlar malakasining etishmasligi – mahsulotning bozorda kuchsiz harakati; kompyuterlashtirish va avtomatlashtirishning past darajada ekanligidan iborat bo’ladi.

Metallurgiya (yun. metallurgeo -yerdan qazib chiqaraman) - rudalardan yoki tarkibida metall boʻlgan moddalardan metallar ajratib olish va metall qotishmalarga tegishli xossalar "berish" haqidagi fan; sanoat tarmogʻi.

Zargarlik - badiiy hunarmandlik soxasi; oltin, kumush, mis, qalay kabi rangli metallardan zebziynat buyumlari (taqinchoqlar), bezak buyumlari yasash kasbi. Zargarlar bezak buyumlari tayyorlashda quyish, bolgʻalab (zarb berib) yasash, hallash (oltin va kumush suvi yuritish), oʻyib yoki boʻrttirib naqsh yasash, bosma, zigʻirak, sovotkori, qolipaki, shabaka kabi usullardan keng foydalanadi.

Pichoq - 1) bir tomoni charxlab oʻtkirlangan, plastinkasimon uzunchoq keskir asbob. P. asosan tigʻ va dasta (sop) dan iborat. Tigʻ P.ning kesadigan qismi hisoblanadi. Dastasi (sopi) yogʻoch, suyak, plastmassa va baʼzan temirdan ishlanadi.

• 
  raqobatchi maxsulotlar ichidan ajralib turadi,
  
• 
  maxsulot belgisi va maxsulotni tanib olish xamda kayta-kayta sotib olishda muxim axamiyatga ega;
  
• 
  maxsulotni jalb etuvchi xususiyatlarini yanada oshirish;
  
• 
  maxsulot xususiyatlari xakida axborot berish
  
• 
  maxsulotning turi, ta’mi, xajmi va boshka xususiyatlarini aniklab keladi;
  
• 
  maxsulotni yanada kulayrok kilish, ochish va yopish, tashish va saklashni osonlashtirish;
  

darajasiga ta’sir etishi mumkin. O’rama grafikasi firmaning uziga xos bozor poziyasini aks ettirishi darkor.

Iste’molchi e’tiborini yaxshi va xar tomonlama tayyorlangan grafika bilan jalb etish juda murakkab masaladir. Bunda kuyidagi masalalarga e’tibor berish kerak:

• 
  Xarid jarayonida bizning grafika rakobatchi maxsulotlarga nisbatan iste’molchi e’tiborini kanchalik kuprok jalb eta oladi?
  
• 
  Bizning urama rakobatchilarnikidan nimasi bilan ajralib turadi?
  
• 
  Grafika maxsulotning iste’molchi uchun kiymatini kanday tarzda aks ettirayapti?
  
• 
  Grafika orkali iste’molchilarga yana kanday ma’lumotlarni etkazish mumkin?
  

• 
  savdo belgisi
  
• 
  maxsulot nomi
  
• 
  maxsulot tavsifi
  
• 
  maxsulot xususiyatlari
  
• 
  maxsulot foydaliligi
  
• 
  targibot (promoshn) xabarlari
  
• 
  foydalanish buyicha tavsiyalar
  
• 
  boshqa maxsulotlar xaqida ma’lumot
  
• 
  kaloriyaviy tarkibi xakida ma’lumot
  
• 
  ogoxlantirishlar
  
• 
  tarkibi, xajmi va ogirligi
  

Maxsulot xakida ma’lumotlarni etkazish va u xakdagi imidjni shakllantirishda rasmlar va fotorasmlardan foydalanish juda muximdir. Ular maxsulotni aniklab, foydalanish jarayonini aks ettirib, iste’molchida ruxiy tafakkurni va ijobiy munosabatni shakllantirib keladi. Uramadagi foto va boshka rasmlar kuyidagi funkstiyalarni bajaradi:

• 
  maxsulotlar urtasidagi farkni anglatish
  
• 
  maxsulot funkstiyalarini aks ettirish, masalan, maxsulotni kadam-bakadam yigish instruksiyalari
  
• 
  xis-tuygu uygotish, masalan gullar rasmi
  
• 
  maxsulotdan foydalanish kanaka natijaga olib kelishini kursatish
  
• 
  xis-tuyguga erishilgan xolatni aks etirrish, masalan, tezlik yoki bayram ruxini aks ettirish.
  

Tovarlarni tashish maxsus trasportlarda va belgilangan srokda olib borish lozim. Maxsus bo’lmagan transportda tovarlarni tashish nafaqat uni sifatini balki uni buzilishiga olib kelishi mumkin. Maxsulotlar sifatiga asosiy ta’sir uni saqlash muddati va sharoitlari ko’rsatadi. Saqlash muddatiga va saqlash joyiga rioya uqilmasligi qatiyan man etiladi.

Texnik analiz, mikroskopirovanie, fotometriya, xromotografiya, spektral analizdir. Texnik analiz oddiy priborlar asosida yordamchi asboblar tarozi, elaklar, mashtab, lineyka, shablonlar yordamida amalga oshiriladi.Bu usulni massa og’irlikni, kattalikni, qalinlik kabi o’lchamlar bilan tovar sifati aniqlanadi. Mikrokopirovanie usulida oddiy mikroskoplar yordamida ming barobar kattalashtirish bilan va elektron, skanirovka qiladigan elektron mikroskoplar, 20 ming barobar kattalashtirib beradigan mikroskoplardan foydalaniladi. Bulardan kraxmal ko’rinishi, mikroorganizmlar, materiya strukturalarini, oqsil molekulalari tuzilishini va boshqa sifat ko’rsatkichlarini aniqlash mumkin.

Kraxmal (nem. kraftmehl) - oʻsimlikning asosiy uglevod zahirasi. Umumiy formulasi (S6N|()O5)g . Rangsiz amorf modda. Fotosintez jarayonida oʻsimliklarning barglarida hosil boʻladi. K.ni toʻla gidrolizlab, glyukoza olinadi.

Fotometriya usuli bir qancha metodlarni o’z ichiga oladi va ular o’tkazish, yutish va qaytarish (tarqatish) usullariga asoslangan. Bu o’lchashlar bilan nur chiqaruvchi moddani: spektrofotmetriya, fotoxolorometriya, flyurometriya, mefelometriya va turdipimetriyalar bilan aniqlashimiz mumkin. Bu usullar bilan kam miqdodagi moddani tarkibini va xokazolarni aniqlashga imkon beradi.

Xramotografiya usuli bilan aminokislotalarni, yog’ kislotalarni, aromatik va buyovchi moddalarni aniqlashimiz mumkin.

Spektrial analiz mineral elementlarning sifatini va miqdorini aniqlash imkonini beradi. Bu metod analiz qilinayotgan moddamiz spektor parlarini aniqlaydi.

Kimyoviy va biokimyoviy analiz metodlari.

Bu metod har-xil kimyoviy jarayonlar va o’zgarishlar, kimyoviy reaktiv va fermentlar ishtirokida kejagina o’rganishga asoslangan.

Kimyo, ximiya - moddalarning tuzilishi va oʻzgarishini oʻrganadigan fan. Kimyo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining mahsuli sifatida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarni qondirish, zaruriy mahsulotlar ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini xrsil qilish va, nihoyat, turli hodisalar sirlarini bilish maqsadida roʻyobga chiqdi.

Kimyoviyo moddalar bilan maxsulot tarkibidagi suv, oqsil, shakar, aminakislotalar, vitaminlar, mineral elementlarni aniqlashimiz mumkin.

Yuiokimyoviy metodlar bilan yangi uzilgan meva va sabzavotlarni nafas olishini, fermentlarni aktivligini va boshqa sifat ko’rsatkichlarni aniqlaydi.¹¹

______________________________________________

11. Bagiev G.L., Tarasevich V.M., Ann X. Marketing. - M.: Ekonomika, 2001 y. 78 bet.

Bugungi kunda korxonalarning mahsulot ishlab chiqarish salohiyatini oshirish choralarai ko’rib chiqilmoqda. Korxonada xizmatlar sohasini ko’paytirish va marketing tadqiqotlarini o’tkazish bozorlarni segmentlash, estimolchilarni extiyojini qondirish evaziga bu ko’rsatkichlarga erishilmoqda. Respublikamizda olib borilyotgan islohatlar natijasida inavatsion texnalogiyalar,yangi tovarlar, sifatli xizmatlar sohasi rivojlanib bormoqda. Yil ko’rsatkichlari shuni ko’rsatadiki bizda e’tibor berilayotgan ishlab chiqarishni kegaytirish jahon andozasiga va talablariga javob beradigan korxonalar va kompaniyalar barpo qilish islohatlarning bosh maqsadiga aylandi. Bu izlanishlar o’z samarasini yil ko’rsatkichlarida ham ifodasini topmoqda.

Prezidentimiz ta’kidlaganlaganidek, hozirgi kunda eksport borasidagi eng muhim vazifa mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan raqobatga bardoshli mahsulotlarni eksport qilish yulida bo’lib turgan barcha to’siqlarni olib tashlash, eksportga mahsulot ishlab chiqaruvchilarga nisbatan imtiyoz va qulayliklar yaratish, shuningdek, xozirgi keskin xalqaro raqobat sharoitida o’z mahsulotlarini xorijga sotayotgan ishlab chiqaruvchilarimiz eksportini kreditlash hamda sug’urtalash mexanizmlarini joriy etish masalasini xal etishdan iborat. Ushbu masalalarning xal etilishi mamlakatimizning kun sayin borayotgan eksport salohiyatini yanada kengaytirish, bu esa, o’z navbatida, milliy iqtisodiyotimizning barqarorligini mustahkamlash, xalqaro iqtisodiy maydonda ro’y berayotgan o’zgarishlarga nisbatan o’zimizning mustaqil iqtisodiy siyosatimizni yurutish uchun tegishli shart-sharoit va moddiy asos yaratadi. SHu nuqtai nazardan bugungi kunda tanlangan mavzu dolzarbligi bilan ajralib turadi.
2-BOB. «ShARQ» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi faoliyati holati tahlili

2.1. «ShARQ» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasining raqobatbardoshligi va marketing strategiyasi tahlili

«ShARQ» nashriyot-matbaa akstiyadorlik kompaniyasi tarixi sarchashmasi 1921 yilda tashkil etilgan bosmaxona va 1924 yilda tuzilgan «Sredazkniga» nashriyotidan  boshlangan. Keyinchalik esa ikkita mustaqil tuzilmaning respublikadagi barcha gazeta va jurnallarni nashr qiladigan va chop etadigan yagona nashriyot-matbaa majmuasiga birlashtirilishi amalga oshirilgan edi.

Bugungi kunda «Sharq» nafaqat O’zbekiston Respublikasida, qolaversa butun Markaziy Osiyoda birdan-bir eng yirik gazeta-jurnal kompleksi ham hisoblanadi.

Markaziy Osiyo - Osiyo materigining ichki qismidagi tabiiy oblast. Maydoni 6 mln. km². Shim. va gʻarbiy chekkasi Mongoliya, XXR bilan RF oʻrtasidagi davlat chegarasigacha boʻlib, sharqi Katta Xingan, jan.

1991 yilda gazeta-jurnal kompleksi va bosmxonasi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Devoni Ishlar boshqarmasi huzuridagi «Sharq» nashriyot-matbaa konsterniga aylantirilgan edi.

O’zining 90 yildan oshgan uzoq tarixi mobaynida Kompaniya kichik bir bosmaxonadan O’zbekiston va xorijda millionlab kishilarni o’z mahsulotlari Bilan ta’minlashga qodir bo’lgan ulkan bir majmua darajasiga yuksalish yo’lini bosib o’tdi. Aytib o’tilgan davrda ishlab chiqarish, boshqarish va mahsulotlarni sotish texnologiyalarida salmoqli sifat o’zgarishlari ro’y berdi.

Hozirgi kunda «Sharq» zamonaviy asbob-uskunalar bilan jihozlangan, gazeta va jurnallar, ham qattiq, ham yumshoq muqovada kitoblar, broshyuralar, har xil etiketkabop, turli rang tasvirli nashrlar va boshqa bosma mahsulotlar, shuningdek, xalq iste’moli mollari ishlab chiqaruvchi etakchi kompleksdir.

1999 yilda Jenevada bo’lib o’tgan, jahonning 57 mamlakatlaridan kompaniyalar ishtirok etgan xalqaro konferenstiyada Kompaniyamiz alohida

e’tirofga sazovor bo’lgan va Xalqaro Oltin Yulduz bilan taqdirlangan edi. Bundanttashqari, Kompaniya bir necha marotaba turli xalqaro forumlar va konferenstiyalarning diplom va sertifikatlarini ham qo’lga kiritgan.

2000 yil oktyabridan «Sharq» nashriyot-matbaa konserni «Sharq» nashriyot-matbaa akstiyadorlik kompaniyasiga aylandi.

«Sharq» nashriyot-matbaa akstiyadorlik kompaniyasi tarkibida ikkita: «Andijon» nashriyoti» va «Ishlab chiqarish tijorat markazi» shu’ba aksiyadorlik jamiyati, shuningdek, davlat ulushi Kompaniya ustav fondiga o’tkazilan assotatsiyalashtirilgan «ShARQ» ziyokori»  aksiyadorlik jamiyatiga va «Umumiy ovqatlanish va savdo kombinati» mas’uliyati cheklangan jamiyati ham mavjud.

Salqam bir asrlik tarixga ega bo’lgan «Sharq» nashriyot-matbaa akstiyadorlik kompaniyasi quyidagilarni ham o’z ichiga oladi, jumladan:

• 
  originallarni nashrga tayyorlash va tahrir qilish hamda badiiy bezatish borasida o’z kasbi ustasi bo’lgan mutaxassislarning yuksak darajadagi ijodiy salohiyati;
  
• 
  eng yangi kompyuter texnologiyalari va zamonaviy matbaachilik uskunalari bilan jihozlangan qudratli poligrafiya bazasi.

  Kompyuter (ing . computer - hisoblayman), EHM (Elektron Hisoblash Mashinasi) - oldindan berilgan dastur (programma) boʻyicha ishlaydigan avtomatik qurilma. Elektron hisoblash mashinasi (EHM) bilan bir xildagi atama.

  
  

«Sharq» nashriyot-matbaa akstiyadorlik kompaniyasi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2000 yil oktyabrdagi PF-2737-son va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 23 oktyabrdagi «O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Devoni Ishlar boshqarmasi huzuridagi «Sharq» nashriyot-matbaa konsternini «Sharq» nashriyot-matbaa akstiyadorlik kompaniyasiga aylantirish to’ғrisida»gi 401-son Qarori va O’zbekiston Respublikasi Davlat Mulk qo’mitasining 2001 yil 13 martdagi 20k-PO buyruғiga binoan ta’sis etilgan. Mumtoz ofset nashrchilikning eng qadimiy bosma usuli bo’lishi bilan undan bugun ham keng qo’llaniladi. Ofset tekis bosma nashr turiga kiradi. Uni ko’pincha bilvosita yoki qo’shimcha chop etish turi deb ham atashadi. Zero bu jarayonda buyoq o’zini namoyon etish uchun avval egiluvchan oraliqdan o’tkazuvchi stilindrdan, rezina gazmol tasmadan, shundan keyingina qoғozga yoki shunga o’xshash matoga boradi.

Ofset chop etish sur’ati odatdagidan bir muncha past. Yana raqamli nashr tezkorlik bilan hayotga kirib kelayapti. Shunda ham ofset ayni kunlarda eng ommalashgan va talabgori ko’p nashr turidir.

Aynan shunday chop etish uslubida eng ko’p miqdordagi bosma mahsulotlar tayyorlab beriladi. Kitob va ro’znomalar, bukletlar, risola va kataloglar, plakat va taqvimlar, turfa taklifnoma va tabriknoma uchun otkritkalar, diplom, yorliq va o’ramalar shular jumlasidan.

Davrimizda ofsetcha chop etish taraqqiyoti natijasida suratlarni aslidagidek chiqarishning yuksak sifatiga, chiroyli rangli miqyosda nashr qila olishga muvaffaq bo’lindi. Ayniqsa, bugun juda ommalashib ketgan namoyish etuvchi reklama xarakteridagi bosma mahsulotlar aniq va nozik, bejirim etkazib berish hadisini oldi. Ofset usuli, yana shuni alohida ta’kidlash kerakki, ko’p va o’rtacha nusxada nashrda foyda keltiradi, yuqori samaradoarlikni ta’minlaydi. Shu bois bu kompaniyamizning yuzi, sharafi, rizq-ro’zimiz barakali bo’lishi garovi hamdir.

OFSET BOSMAXONA

Ofset bosmaxona ham ko’p tarmoqli universal boshqa bosmaxonalar kabi asbob-uskunalar, ofset uslubi uchun zarur dastgohlar bilan jihozlangan. Ularda bosma mahsulotlarni katta hajm va adadda sifatli chop etiladi.

Albatta, ofset bosmaxonada chop etish ishi bir muncha uzoq davom etadi. Buning asosiy qismi esa chop etishgacha bo’lgan jarayon – qolipga olish, uni to’ғrilamoq – moslamoqqa ketadi. Ochiғi, ancha-muncha vaqt shu o’rinda yo’qotiladi. Ammo katta nusxada chop etishni hamma bosmaxona ham amalga oshirilmaydi. Ofset uslubda esa vaqtdan bu yo’qotishlarning ham o’rnini qoplanadi. Ba’zan ofset usulda bosishning sifatidan kelib chiqib, katta adadda bo’lmasa ham shu yo’sinda chop etish ma’qul ko’riladi. Misol uchun, maxsus firma blankalari, tashrif qoғozlari, jumladan kompaniya doirasida nashrlar, Pantone kataloglari raqamli chop etish yo’li bilan sifatli, ko’ngildagidek tayyorlash imkonsiz. Xuddi shunday vaziyatlar aksariyat mijozlarimiz tannarxning qimmat bo’lib ketishiga qaramasdan ham nusxadaligidan qat’i nazar ofset bosmaxonada buyurtma berishni ma’qul ko’rishadi.

Ofset chop etishning yana bir afzalligi – unda har qanday qoғoz turli qalinlikda va o’lchamda xuddi SMUK texnologiyasi kabi buyoqlar (to’la ranagli) va panton (firma ranglarda) holatda mahsulot tayyorlash imkonini beradi. Albatta, bu uslubning cheklanishlari ham yo’q emas. Misol uchun ofset buyoqlar juda ham shaffof, tiniq, nozik qatlamlar birma-bir yiғiladi. Shu bois qora fondlarda yorqin buyoqlarning sifatli ko’rinishi borasida bir qator muammolarni bartaraf etishga to’ғri keladi. Ana shunda alohida texnologiya ishga solinadi – folievik buyoqlar yoxud UF chop etishdan foydalanishga zarurat tuғiladi. Ofset mashinalar ikki xildir: Listli va rolikli (rulonli bosishga ixtisoslashgan. Aksariyat bosmaxonalar, jumladan ofset bosmaxonada asosan listli chop etuvchi mashinalar ishlatishadi. Bunday mashinalar keng miqyosda har xil nashr mahsulotlarini chiqimsiz, iqtisod qilib chop etishga qulaydir. Rulonli ofset mashinalar esa ro’znoma va kitob nashri uchun mo’ljallangan, texnik vositalari yanada takomillashtirilgandir. Albatta, bu mashinalar qimmat turadi. Shuning uchun ham ulkan miqyosdagi ofset bosmaxonalardagina bunday mashinalar xizmatidan foydalaniladi. Listli (listovoy) chop etish mashinalari esa eng kichik tashrifnomadan tortib muhtasham – albom, katalog, bezakdor kitoblargacha qisqasi iste’molchilarni barcha talablarini qondiradi, nashr mahsulotlarini istagancha chop etishni do’ndiradi.

RAQAMLI OFSET

Ko’z ochishi bilan tezkor sur’atda taraqqiy etgan raqamli chop etish o’z navbatida yangi texnologiya raqamli ofset tuғilishiga doya bo’ldi. Bugungi kunda yuqori sifat va tezkor texnologiyaga ega bu chop etish uslubi juda ommalashdi. Raqamli ofset padyo bo’lganiga ko’p bo’lgani yo’q, shunga qaramay chop etish ishida qariyb birinchi o’rinda zabt etdi va keyingi paytda ham “ofset” ham “raqamli” chop  etishning ajralmas bir qismi sifatida barcha buyurtmalarning amalga oshiruvchisi bo’lib maydonga chiqdi. Raqamli ofset asbob-uskunalari ishonchli, ularning kuchi va imkoniyati bilan bosma mahsulotlar yuqori sifatda tayyorlanadi. Raqamli chop etishda tasvir bevosita fayldan mashinaga olinadi, quruq tonerlardan foydalanuvchi raqamli dastgohlardan raqamli ofset texnologiyasining farqi plastik va zaryadlangan qismdan iborat alohida suyuq buyoqdan iste’foda etiladi. Silindirlarning kuchli bosimi va quvvatni etkazib berish ta’sirida avval buyoq ofset stilindriga, keyin qog’ozda joy oladi. Raqamli ofset texnologiyasining muhim afzallik tomoni belgilangan nuqta chekkasigacha aniq o’lchamda ishlanadi. Shu sababli chaplanib-yoyilib ketish xavfining oldi olinadi. Raqamli ofset texnologiyasi yangi, borgan sari takomillashib boradi va buyurtmachi oldiga barcha yanayam ko’proq unumdor foydalanish imkoniyatlarini taqdim etaveradi.

“Sharq” nashriyot-matbaa akstiyadorlik komianiyasi Sizga sizning nashriy mahsulotingiz ofsetga chop etish  usuli – qulayligini taklif etadi. Bizda nashrchilik sohasida katta tajriba bor, biz nashrning barcha xillarida nozik tomonlari va yangicha ziynatlashlarni juda yaxshi bilamiz. Sizning mahsulotingizni chop etishdan tashqari, betakror dizayn, chiroyli shakl shamoyil sifatli ishlashimiz, qisqasi, mukammal nashrga tayyorlashda nima lozim bo’lsa, hammasini qoyilmaqom amalga oshirishimiz mumkin.

Shu bilan birga nashrdan keyingi ishlov berishlar, har qanaqa sayqallash xizmatlarini ham taklif etamiz.

Hozirgi zamonda ofset noshirchilikni eng ommaviy, qulay texnologiyasidir va nashr mahsulotlarining eng ko’p nusxada sifatli chop etishda ishonchi,

sinalgan yo’lidir.

OFSET ChOP ETISh TEXNOLOGIYaSI

Ofset chop etish usuli ham o’zida bosish jarayonining tadrijini namoyish etadi: quyilgan buyoq nashr ko’rinishiga kelishi uchun ofset silindir oralig’idan asosiy jarayon kechadi. Ofset chop etishning prinsipi tasvir avval maxsus ko’rinishida ishlov beruvchi plastinkaga olib boriladi, keyin esa ofset silindir yordamida bevosita tarqatuvchiga uzatiladi. To’la rangli tasvir to’rt asosiy rangdan iboratdir: havorang, sariq, qirmizi va qora. So’nggisida laklangan holatda bo’lishi ham mumkin.

Ofset chop etish mumtoz (klassik) usul deb ham atashadi, u ayni paytda nashrchilikning eng keng tarqalgan turi bo’lib turibdi. Shubhasiz, bu uning afzalligi bilan izohlanadi.

OFSET ChOP ETISh AFZALLIGI

Birinchi navbatda bu yuqori sifatga erishilganlik bilan belgilanadi. Ofsetda istalgan qoғoz navi yoxud karton bo’lsin, unda nashr mahsuloti sifatli tayyorlashga erishiladi. Ranglar va yarimtonlar a’lo darajada

singdira olinadi. Chop etishning ofset uslubida buyoq kuchli bosim bilan elastik rezina tasma yuzasida uzatiladi, shundan keyingina har qanday material chop etish uchun hozirlanadi. Ofset uslubida xuddi 1–2–3 tipik buyoqlariday SMUK (lotincha qisqartma) buyoqlarida yoki Pantone chop etish imkoni bor va to’la to’rt xil rangda ishni amalga oshiradi. Qolaversa, kerak bo’lsa, qo’shimcha ravishda “oltin”, “kumush” simon ranglardan, suv va yoyiluvchan yoki UF-lak kabi turli laklardan ham foydalaniladi. Takomillashgan ofset texnologiya yordamida kitob, gazeta, taqvim, buklet, risola, katalog, yondaftar kabi kattadan kichik turli-tuman poligrafik mahsulotlar sifatli nashr etish mumkin. Ofset chop etishning boshqa bir afzalligi qoғoz tanlamaydi, istalgan tur qoғoz: ofset, gazeta melovan, karton, dizayinga moslanuvchan turlar, hatto vinildan foydalanish imkoni bor. Qoғozning qalinligi 45 g-m dan 250-300 g-m gacha bo’lishi mumkin.

Ofset uslubning afzalliklari quyidagilardan iborat:

• 
  yuqori sifat;
  
• 
  katta nusxada qisqa fursatda ishlab chiqarish;
  
• 
  qoғozlarning turli navlaridan foydalanish, tanlov imkoni va kenga miqyosda chop etishdan keyingi yumushlarni ado etish;
  
• 
  Odadni ko’paytirish xisobiga mehnat tannarxini arzonlashtirish.
  

Tayyorlash jarayoni uzoq davom etadi. Bu o’z ichiga bir necha jarayonlarni oladi: avval original maket – elektron ko’rinishda kompyuterda tayyorlanadi, keyin esa foto shakli ustida ishlanadi. Navbatdagi etapda fotoformalar yoritiladi va bir shakl-shamoyil formaga olish uchun dastgohlar tayyorlanadi. Tayyorgarlik ishlari – mehnat xarajatlari butun buyurtmaning adadiga boғliq bo’lganidek va albatta tabiiy sur’atda qanchalik mahsulot nusxasi ortgani sari uning tan narxi arzonlashadi:

• 
  Kam nusxadagi, foyda keltirmaydigan chop etishlarda bungacha bo’lgan ter to’kishlarni nazardan qochirmaslik kerak, ya’ni nashrgacha tayyorlash ishlari tannarxni oshiradi.
  

LISTLI ChOP ETISh

Ofset tekis chop etish usullaridan biridir. Bu uslub esa hozirgi nashrchilik bozorida etakchi o’rinda turadi.

Boshqa chop etish uslublariga solishtirganda listli ofset buyurtmachilar uchun qulay bo’lgan ko’pgina afzalliklarga ega.

Bular quyidagilardan iborat:

1. 
   Yuqori sifatda keng assortimentli nashr-matbaa mahsulotlarini chop qilish imkoniyati.
   
2. 
   Nashr mahsulotlarini boshqalariga solishtirganda eng arzon tannarxda tayyorlab beradi.
   
3. 
   Har tomonlama keng miqyosda ranglilik imkoniyati.
   
4. 
   Nim rang suratlarni sifatli fotosurat darajasida chiqarib berish imkoniyati.
   
5. 
   Chop qilinadigan materiallar keng, har tomonlama bo’lishi.
   
6. 
   Buyurtmachilar uchun bosma mahsulotlarni turli-tuman o’lchovini tanlash imkoniyatining kengligi.
   

Listli ofsetda bosish uchun har bir sekseya mashinalari bir-biridan farq qiladi. Ya’ni tarkibiy qismlariga ko’ra bosma, ofset, formli stilindrlarda ish amalga oshiriladi. Bu jarayonda buyoqlar bir sekstiyadan ikkinchisiga o’tadi va birin-ketin yiғilib, namli aralashma holida formli stilindrlarda o’rnashadi.

Oxirgi bosish stilindrida sahifalar zanjirli transporterning koretkalarida (mashinaning harakatlanuvchi qismi) bosish uchun uzatiladi, qabul qilish tuzilmasiga chiqadi, chop etilgach esa nihoyat bu jarayondan ozod bo’lib, bir muddat to’xtab turadi-da, stapelda pastga tushiriladi.

Bosma chop etish mashinalari katta miqdordagi konstruktiv ishni amalga oshirib, chop etishning oxirigi yumushlari ham nihoyasiga etkazilgach, qo’shimcha pardozlash, olib ketishga tayyorlashlar boshlanadi: laklash sekstiyasi, quritish tuzilmasi, nam tortib ketmasligiga qarshi apparatning ishlari shular jumlasidan.

Qarshi (1926 37 yillarda Behbudiy) - Qashqadaryo viloyatidagi shahar (1926 yildan), viloyat markazi (1943 yildan). Qashqadaryo vohasining markazida, Qashqadaryo boʻyida, xalqaro t. yil va avtomobil yoʻllari kesishgan joyda.

Ko’pgina listli ofset mashinalarida maxsus raqamlab boradigan uskuna ham mavjud.

RULONLI ChOP ETISh

Ofsetda chop etishda chiqarilayotgan mahsulotlarning adadiga ko’ra, listli va rolikli (rulonli) mashinalarda chop etish belgilanadi. Shunda listli mashinalar qatorida rolikli mashina tanlanishining o’ziga yarasha sabab va afzalliklari bor. Bunday mashinalarda chop etish bichimi bevosita rulonli qoғozlarning bichimiga boғliq bo’ladi. Rulonli mashinalar juda qimmat turadi. Shu bois ham ular xizmatdan aksariyat hollarda ko’p nusxali mahsulotlar chiqaruvchi yirik bosmaxonalar foydalanadi. Yana ta’kidlaymiz, rulonli ofset mashinalarning unumdorligi juda ham yuksak, biroq shunga yarasha quvvat-kuch ham sarflashadi. Asbob-uskunalari ham qimmat. Ular kuchidan iqtisod qilinib, foyda ko’rish uchun juda katta nusxadagi nashr mahsulotlari ishlab chiqarishga jalb etish zaruriyatdir.

Rulonli ofset mashinalarning listlilaridan farqi faqatgina buyoqda va chop etish konstrukstiyasida bo’lib qolmasdan materiallarning transportirovkasiga javob beradigan ko’p qismli unsurlarida hamdir. Qoғoz tasmaning ishlashi listli mashinalarnikidan takomillashgan bo’lib, rulonli mashinalar unumdorligi bir necha hissa yuqori. Rulonli mashinalar yana shunday intensiv tizim asosida ishlaydiki, chop etishdan keyingi yumushlar ham ado etiladi, jumladan bu mashinalar oson, tez qotirish, qurutish layoqatiga ega bo’lib, qariyb tayyor mahsulot chiqaradi.

Falstovkalash apparatlarida esa qog’oz tasmada kesilib bo’klanadi. Natijada, amalda qariyib tayyor (misol uchun gazeta mahsulotlarini olishingiz mumkin) bosma mahsulotlar, hech bo’lmaganda oraliq holatda etkazib berishga muvaffaq bo’linadi. Axborot elektron vositalari nihoyatda keng tarqalishiga qaramasdan, ommaviy axborot vositasi sifatida gazetalar o’z ahamiyati hali-hanuz saqlab qolmoqda. Ammo gazetalar shakllari, mazmun-mundarijasi va konstepstiyalari o’zgarishlarga uchradi.

Quyidagilarni bunga misol tariqasida ayti bo’tish mumkin:

• 
  murakkab rangli tasvirlar bilan bezatish va sahifalash;
  
• 
  nashr etish vaqtiga boғliq holda gazetalar hajmi (sahifalari soni);
  
• 
  nashrga qo’shimcha tariqasida kiritiladigan, ammo alohida chop etiladigani lovalar.
  

• 
  kundalik gazetalar rastionallashuvi, ya’ni har qaysi nashr konkret sohalardagi voqealar ko’rib chiqiladigan birqan chavariantlarda chop etiladi;
  
• 
  hammintaqaviy, hammintaqalararo reklama beruvchilaruchun reklama nashrlar kelib qo’shilishi;
  
• 
  ko’ngil ochar ermaklar va ta’lim berish vositalari (adabiyi lovalar) mavjudligi.
  

• 
  mintaqalar arova mintaqaviy bloklardan tarkib topgan asosiy (bazaviy) qism. Bazaviy qism sarala bajratish liniyasiga bevosita ulangan bosma agregatida ishlab chiqariladi;
  
• 
  asosiy nashr bosmadan chiqarilishida navavl chop etiladigan va falstovkalanadigan (odat daoldingi ishs menasida), keyin esayi Qiladigan va zar urpaytda komplektlash liniyasiga uzatiladigan ilovalar (buqism «tahririyat ilovasi» deb hamataladi;
  
• 
  asosan hamkor korxonalar etkazib beriladigan turlib ichimdagi qismlarni o’ziga ifoda etuchi maxsus ilovalar (masalan, ofset va botiq bosma mahsulotlari).
  

• 
  murakkab rangli tasvirlar bilan bezatish va sahifalash;
  
• 
  nashr etish vaqtiga bog’liq holda gazetalar hajmi (sahifalari soni);
  
• 
  nashrga qo’shimcha tariqasida kiritiladigan, ammo alohida chop etiladigani lovalar.
  

• 
  kundalik gazetalar rasionallashuvi, ya’ni har qaysi nashr konkret sohalardagi voqealar ko’rib chiqiladigan birqancha variantlarda chop etiladi;
  
• 
  hammintaqaviy, ham mintaqalararo reklama beruvchilar uchun reklama nashrlar kelib qo’shilishi;
  
• 
  ko’ngil ochar ermaklar va ta’lim berish vositalari (adabiyi lovalar) mavjudligi.
  

• 
  mintaqalar arova mintaqaviy bloklardan tarkib topgan asosiy (bazaviy) qism. Bazaviy qism sarala bajratish liniyasiga bevosita ulangan bosma agregatida ishlab chiqariladi;
  
• 
  asosiy nashr bosmadan chiqarilishida navavl chop etiladigan va falstovkalanadigan (odat daoldingi ishs menasida), keyin esayi Qiladigan va zar urpaytda komplektlash liniyasiga uzatiladigan ilovalar (buqism «tahririyat ilovasi» deb hamataladi;
  
• 
  asosan hamkor korxonalar etkazib beriladigan turlib ichimdagi qismlarni o’ziga ifoda etuchi maxsus ilovalar (masalan, ofset va botiq bosma mahsulotlari).
  

«ShARQ» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasida ishlab chiqarish bo’limi faoliyat ko’rsatadi. Nashrlarni bosmaga tayyorlash jarayonida professionalmas yondoshuvga aslo yo’l qo’yib bo’lmaydi. Bunda esa dizaynlar ishini aniq-raso takroran yaratishni va konkret ishlab chiqarish texnologik aniqligini ta’minlash nihoyatda zarurdir. Bosmaga tayyorlashning barcha bosqichlarida mutaxassislari pirovard natija uchun javob beradigan bitta kompaniyada dizaynga, bosmaga tayyorlash jarayoniga va bosmaning o’ziga buyurtma berish aslida eng maqbul va optimal tadbirdir. Shunday bo’lmagan hollarda ham biz buyurtmachi xohish-istagini inobatga olishga shay turamiz. Buyurtmachi bilan ishlash jarayonida ularning nihoyatda rang-barang talablarini qanoatlantiradigan matbaachilik mahsulotini bosmadan chiqarisha tayyorlaymiz, bosma mahsulotni yaratish uchun mavjud maketlarni optimallashtiramiz.

Zamonaviy bosmaxonalarda matnlar kompyuterda teriladi va tahrir qilinadi. Illyustrastiyalar (badiiy bezaklar) ana shu matnga elektron qurilma — skaner yordamida kiritiladi. O’osil bo’lgan raqamli buyondan buyogiga ham ishlov berilishini, ya’ni retush va ranglar koorekstiyalanishi amalga oshirilishini talab qiladi. Tavsirlar sifavtli bosma mahsulot ishlab chiqarishga imkon beradigan holga keltirishga tayyorlagandan so’ngra tasvirlarning kompyuterda sahifalanishi amalga oshiriladi; bo’lғusi bosma mahsulot sahifalari monitor ekranida aks ettiriladi, unga matnlar, rasmlar, sxemalar, fotosuvratlar hamma-hammasi chiroyli va foydaanishga qulay bo’lishi uchun joylashtiriladi. Sahifalash dasturi va qo’shimcha yordamchi qurilmalar — skaner, printer va hokazolar bilan jihozlangan professional (personal) kompyuter esa  kundalik noshirchilik tizimi deb ataladi.

SAHIFALASh

Sahifalash — maketlashtirish yoki maket tayyorlash jarayonining tarkibiy qismidir. Matnli va badiiy bezakli bloklarni  maket dizaynini va so’zlarni to’ғri yozish talablarini inobatga olgan holda bichim — format maydonlariga joylashtirib chiqishni o’zida ifoda etadi.

Nashrlar turlariga qarab har biri o’zining texnik va kompozistion xarakterdagi o’ziga xosliklariga ega bo’lgan gazeta, jurnal va kitob sahifalash usullari bir-biridan farqlanib turadi. Sahifalash noshirchilik tizimidan foydalangan holda amalga oshiriladi va monitor ekranida yoki printerda olingan qoғozdagi nusxasi orqali vizual — ko’zdan kechirish asnosida nazorat qilib boriladi.

Biz istalgan har qanday maket sahifalanishi amalga oshirishga qodirmiz, jumladan:

Jurnal / katalog/ broshyura

Plakat / afisha / buklet

Gazeta / kitob / vizitka / blankalar

Buyurtmachining xohish-istagiga qarab:

Tayyor maketni tuzatish

Buyurtmachi ishtirokida shoshilinch sahifalash

Matnlarni tuzatish asnosida yaxshilab qayta o’qib chiqish

RAQAMLAShTIRISh

Raqamlashtirish — bosma mahsulotda o’zgaruvchan raqamlarni chop etish jarayonidir. Maxsus qurilma — numetrator (raqamlovchi dastgoh) yordamida amalga oshiriladi. Tezkor matbaachilikda familiya, seriya va hokazolar singari o’zgaruvchan ma’lumotlar ustida ishlashga imkon beradi.

TASVIRLARNI TAYYoRLASh

Chop etish yoki bosma jarayonida tasvirlarning nihoyatda sifatli va yaxshi chiqishini ta’minlash maqsadida tasvirlarni bosmaga tayyorlash jarayoni amalga oshiriladi. Maxsus jarayoni maxsus grafik dasturlar yordamida amalga oshiriladi. Tasvirlarni bosmaga tayyorlash esa retush va ranglar korrekstiyasi, shuningdek, tasvirlarga ishlab berishga oid boshqa jarayonlarni o’z ichiga oladi.

Retush — tavsirga tuzatishlar kiritish yoki undan qandaydir elementlarni chiqarib tashlash (yoki qo’shib qo’yish) jarayonini o’zida ifoda etadi. Misol tariqasida tavsirning keraksiz detallarini, saktaliklarini olib tashlash, kompozistiyasini o’zgartirishni aytib o’tish mumkin. Kishi terisidagi nuqsonlar, modelning kiyim-kechagidagi chang-kir singari saktaliklarni ketkazish uchun retushdan tez-tez foydalanib turiladi. Retushning texnik retush va badiiy retush singari turlari mavjud.

Texnik retush — material kamchiliklari (chang-kir, tirnalgan, singan, qatlangan joylari) yashirishga yo’naltirilgan.

Badiiy retush — ob’ektning shakli, o’lchamlari va boshqa xaraktekristiklariga tuzatishlar kiritishdir (fotosuvratga elementlar kiritish / chiqarib tashlash, masalan, kishilar yuzidagi ajin va burishiqlarni ketkazish mumkin).

Tasvir orientastiyasi — tahrir dasturlari tasvirlarni istalgan har qanday burchak ostida  burib qo’yishi yoki teskari aks ettirishi mumkin.

Boshqa bosmaxonalar uchun sahifalar ishga tushirish

Filtrlar va maxsus effektlardan tasvirni g’ayriodatiy ko’rinishga keltirish uchun foydalaniladi. Filtr yordamda kartina — tasvir va rasm g’ayriodatiy tarzda o’zgartirib yuborilishi, usulga olinishi, hajmdor relef ko’rinishi qo’shilishi, ranglari o’zgartirilishi mumkin.

Ranglar korrekstiyasi — origanal rangiga o’zgartirishlar kiritish jarayonidir. Ranglar korrekstiyasi yordamida tasvir ranglar balansi tabiiy ko’rinishga keltirishi (masalan, skanirlashdan avval birlamchi tasvir ranglar balansi) yoki bosmadan chiqarish uchun zarur balansga keltirishi mumkin (bunda ranglar to’liq o’zgartirilishi ham mumkin).

Ranglar korrekstiyasi qo’llanishi sabablari esa tasvirlarning etarlicha bo’lmagan yoki ortiqcha bo’lgan kontrastligi, xiraligi, tasvirning uniqib ketganligidan iborat bo’ladi. Shuningdek, muayyan bir nashr fototasvirari va dizayni yoki materiallar mazmun-mundarijasi o’rtasida fotografiya san’atidagi fotoni bosmadan chiqarish jarayoniga o’xshash bir holda uyғunlikni vujudga kelirish uchun ham ranglar koorekstiyasi amalga oshirilishi zarur ekanligini ta’kidlab o’tish zarur. Boshqa xar qanday metodlar singari ranglar korreksiyasini buyurtmachi ijodiy niyatlari yoki xohish-istaklarini ro’yobga chiqarish vositasi sifatida qo’llash mumkin.

• 
  skanirlash;
  
• 
  ranglar korrekstiyasi;
  
• 
  logotiplarga rang berish;
  
• 
  kollaj;
  
• 
  retush amalga oshiriladi.
  

Analog ranglar probasi

Ranglar probasi maxsus uskuna yorlamida amalga oshiriladi. Analog ranglar probasi uchun birlamchi material sifatida ranglar ajratilgan plenkalar xizmat qiladi. Maxsus tasvir tashuvchida ranglar probasi amalga oshirilayotganda navbati bilan CMYK ranglari bo’yoqlari kiritiladi. Analog ranglar probasi raqamli ranglar probasiga qaraganda unchalik moslashuvchan emas, shuningdek, konkret matbaachilik ishlab chiqarishi bosmasining har qanday o’ziga xos jihatlarini inobatga olishga imkon bermaydi. Biroq, amaliyot aynan ana shu ranglar probasini qo’llash uning nihoyatda ishonarli va chidamli bo’lishini ta’minlab berishini isbotlamoqda. Analog ranglar probasini amalga oshirayotganda ana probani ishga solayotgan konkret kishining professionalligi — o’z ishining ustasi bo’lishi, uning xatti-harakatlari aniq-rasoligi va to’g’riligi, asbob-uskunalar aniq-rasoligi muhim rol o’ynaydi.

Raqamli ranglar probasi

Ranglar prpobasi komplekslari tarkibida ana shu maqsadlar uchun maxsus ishlab chiqarilgan bosma qurilmalari yordamida ham, sifatli surilmali printerlar (masalan, Epson Stylis Pro)dan foydalangan holda amalga oshiriladi. Raqamli ranglar probasi konkret matbaachilik ishlab chiqarishinin har qanday o’ziga xos eihatlarini inobatga olishga imkon beradi.

Ekranda ranglar probasi

Bu holda kompyuter ekranidagi «suvratcha» tasvir namunasi bo’lib xizmat qiladi. Ekranda ranglar probasining asosiy afzalligi uning tezkor amalga oshirilishi va uncha qimmatga tushmasligidir. Biroq bunday tizimlardan foydalanish uchun matbaachi (pechatnik) maxsus ko’nikma va mahoratga ega bo’lishi lozim, negaki qoғozda bosmadan chiqarilgan tavsir va montirdagi tasvirni inson turlicha idroq etadi va ko’radi.

SKANIRLASh

Skanirlash – qog’oz manbalar (fotosurat, jurnal, kitob va hokazo) yoki plenkadan maxsus qurilma - skanir yordamida raqamli tasvir olishdir.

Tavsir skanirlanishi sifatiga ko’plab omillar ta’sir o’tkazadi: skanirning texnik imkoniyatlari, birlamchi materilning sifati darajasi va boshqalar. Mabodo original — asl nusxa aniq-raso, xira, sifati yomon bo’lsa, hatto eng zamonaviy qurilmadan foydalanib bo’lsa-da, yuqori sifatli tasvir — nusxa olib bo’lmaydi. Raqamli tasvir olish ko’pincha qo’shimcha ishlov berishga — retush va ranglar korekstiyasi amalga oshirilishiga ehtiyoj tug’diradi.

Axborot elektron vositalarini hoyatda keng tarqalishiga qaramasdan, ommaviy axborot vositasi sifatida gazetalar o’za hamiyati hali-hanuz saqlab qolmoqda. Ammo gazetalar shakllari, mazmun-mundarijasi va konstepstiyalari o’zgarishlarga uchradi. Quyidagilarni bunga misol tariqasida ayti bo’tish mumkin:

• 
  murakkab rangli tasvirlar bilan bezatish va sahifalash;
  
• 
  nashr etish vaqtiga boғliq holda gazetalar hajmi (sahifalari soni);
  
• 
  nashrga qo’shimcha tariqasida kiritiladigan, ammo alohida chop etiladigani lovalar.
  

• 
  kundalik gazetalar rastionallashuvi, ya’ni har qaysi nashr konkret sohalardagi voqealar ko’rib chiqiladigan birqan chavariantlarda chop etiladi;
  
• 
  hammintaqaviy, hammintaqalararo reklama beruvchilaruchun reklama nashrlar kelib qo’shilishi;
  
• 
  ko’ngil ochar ermaklar va ta’lim berish vositalari (adabiyi lovalar) mavjudligi.
  

• 
  mintaqalar arova mintaqaviy bloklardan tarkib topgan asosiy (bazaviy) qism. Bazaviy qism sarala bajratish liniyasiga bevosita ulangan bosma agregatida ishlab chiqariladi;
  
• 
  asosiy nashr bosmadan chiqarilishida navavl chop etiladigan va falstovkalanadigan (odat daoldingi ishs menasida), keyin esayi Qiladigan va zar urpaytda komplektlash liniyasiga uzatiladigan ilovalar (buqism «tahririyat ilovasi» deb hamataladi;
  
• 
  asosan hamkor korxonalar etkazib beriladigan turlib ichimdagi qismlarni o’ziga ifoda etuchi maxsus ilovalar (masalan, ofset va botiq bosma mahsulotlari).