60
7-bob.
Kuchaytirgichlar
Avtomatik
boshqarish sistemalari, radiotexnika,
radiolokatsiya va boshqa
sistemalarda kichik qkuvvatli signallarni kuchaytirish uchun kuchaytirgichlardan
foydalaniladi. Kichik quvvatli o`zgaruvchan signalning parametrlarini bo`zmasdan
doimiy kuchlanish manbaining quvvati hisobiga kuchaytirib
beruvchi qurilma
kuchaytirgich deb ataladi.
Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element, rezistor, kondensator, chiqish
zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda iste‘molchidan iborat. Bitta
kuchaytiruvchi elementi bo`lgan zanjir kaskad deb ataladi. Kuchaytiruvchi element
sifatida qanday element ishlatishiga qarab
kuchaytirgichlar elektron, magnitli va
boshqa xillarga bo`linadi. Ish rejimiga ko`ra
ular chiziqli va nochiziqli
kuchaytirgichlarga bo`linadi. Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish
signalining uning shaklini o`zgartirmasdan kuchaytirib beradi. Chiziqli bo`lmagan
ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali ma‘lum qiymatga
erishganidan so`ng chiqishdagi signal o`zgarmaydi.
Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning
asosiy harakteristikasi
amplituda chastota harakteristikasi (AChX) dir. Ushbu harakteristika kuchlanish
bo`yicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday bog‘liqligini
ko`rsatadi. AChX siga ko`ra chiziqli kuchaytirgichlar
tovush chastotalar
kuchaytirgichi (TChK), quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK), yuqori chastotalar
kuchaytirgichi (YuChK), sekin o`zgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki o`zgarmas
tok kuchaytirgichi (UTK) va boshqalarga bo`linadi.
Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element
sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi. Kuchaytirish quyidagicha
amalga oshiriladi. Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish
signalining kuchlanishi (U
kir
) beriladi. Bu kuchlanish ta‘sirida
kirish zanjirida kirish
toki hosil bo`ladi. Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda o`zgaruvchan
‗tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish zanjiridagi kirish
zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bo`lgan o`zgaruvchan
kuchlanishni hosil
qiladi. Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning chiqish zanjiridagi
tokka ta‘siri qancha katta bo`lsa, kuchaytirish xususiyati shuncha kuchliroq bo`ladi.
Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga ta‘siri qancha katta bo`lsa,
(ya‘ni R
i
katta), kuchaytirish shuncha kuchliroq bo`ladi.
7.1- rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi hamda
61
kirish va chiqish harakteristikalari ko`rsatilgan.
Kuchaytirish kaskadlari UE, UB,
UK sxemalar bo`yicha yig‘iladi. Umumiy kolletorning (UK) sxema tok va quvvat
bo`yicha kuchaytirish imkoniyatiga ega. Bunga K
i
1.
Sxema, asosan, kaskadning yuqori chiqish qarshiligini kichik qarshilikli
iste‘molchi bilan moslash uchun ishlatiladi va emmiterli takrorlagich deb ataladi.
7.1- rasm. Umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi hamda
