|
O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim
|
| bet | 144/316 | | Sana | 11.06.2024 | | Hajmi | 1,74 Mb. | | #262678 |
Bog'liq Moliyaviy va boshqaruv tahlili Vahabov A V va boshq ЮЛДАШ 61e49Iqtisodiy elementlari bo‘yicha
|
Kalkulatsion moddalari bo‘yicha
|
Ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar
|
Xomashyo
|
Yoqilg‘i
|
Elektr quvvati
|
Ehtiyot qismlar
|
Idishlar va hokazo
|
Ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va bilvosita mehnat haqi xarajatlari
|
Asosiy ish haqlari
|
Qo‘shimcha ish haqlari
|
Ish haqiga ustamalar
|
Ishlab chiqarishga taalluqli mehnat haqidan ajratmalar
|
Ijtimoiy ta’minot bo‘limiga
|
Mehnat birjasiga
|
Kasaba uyushmasiga
|
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi, eskirish xarajatlari
|
Asosiy vositalarning eskirishi
|
Nomoddiy aktivlarning eskirishi
|
Asosiy vosita va nomoddiy aktivlarni ijara haqlari
|
Ishlab chiqarish xarakteridagi
boshqa xarajatlar
|
Turli ishlar va xizmatlar
|
Soliqlar, yig‘imlar va hokazo.
|
jadval
Ishlab chiqarish xarajatlarining iqtisodiy elementlari bo‘yicha tarkibi va strukturasi tahlili
Xarajat guruhlari
|
O‘tgan yili
|
Hisobot yili
|
Summa, ming so‘m
|
Jamiga nisabatan
salmog‘i, %
|
Summa, ming so‘m
|
Jamiga nisabatan
salmog‘i, %
|
1. Moddiy xarajatlar
|
1001408
|
81,58
|
1539843
|
77,93
|
2. Mehnat haqi xarajatlari
|
121594
|
9,91
|
231624
|
11,72
|
3. Ijtimoiy sug‘urta ajrat-
malari
|
48395
|
3,94
|
92359
|
4,67
|
4. Amortizatsiya ajratmalari
|
3859
|
0,31
|
7370
|
0,37
|
5. Boshqa ishlab chiqarish
xarajatlari
|
52247
|
4,26
|
104730
|
5,30
|
Jami ishlab chiqarish
xarajatlari:
|
1227503
|
100,0
|
1975926
|
100,0
|
Jadval ma’lumotlari asosida xo‘jalik subyektining ishlab chiqarish xarajatlarini tahlil qilib chiqishimiz mumkin bo‘ladi. Tahlil natijalari shuni ko‘rsatadiki, jami xarajatda xomashyo, yoqilg‘i, energiya, yarimfabrikat xarajatlarining tutgan ulushi yuqoridir. Ularni ulushi bazis davridagi 81,58 foizdan, hisobot davriga kelib 77,93 foizgacha pasaygan. Shu davr ichida mehnat haqi xarajatlarining ulushi esa 9,91 foizdan hisobot davriga kelib 11,72 foizga o‘sgan. Moddiy xarajatlar
bilan mehnat haqi xarajatlari o‘rtasidagi nisbatni bunday tarzda o‘zga- rishi mehnat unumdorligi darajasining o‘sganligidan hamda xodim- larning moddiy manfaatdorligi oshganligidan dalolat beradi. Fan-texnika taraqqiyotiga tayangan holda ishlab chiqarishni tashkil etgan korxonalarda unumdorlik darajasi ortadi, amortizatsiya ajratmalari mutlaq summada o‘tgan yilga nisbatan ortsa ham, ularning nisbiy ko‘rsatkichlari ya’ni mahsulot narxidagi ulushi pasayadi.
Xarajatlarning kalkulatsiya moddalarini tahlili, asosan, bir elementli bo‘lib, ya’ni bir xil iqtisodiy mazmunga ega bo‘lgan xarajatlardan iborat. Xomashyo, yoqilg‘i, energiya va boshqa xarajat moddalarini har birini ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga bo‘lish orqali xarajatlarni darajasi (tiyin) aniqlanadi va bu ko‘rsatkichni bazis davri yoki hisobot davrining rejasi bilan taqqoslash orqali erishilgan iqtisod yoki ortiqcha xarajat aniqlanadi.
jadval
Xarajatlarni moddalari bo‘yicha tahlili
T
№
|
Xarajat moddalari
|
Hisobot yilining rejadagi xarajat darajasi, tiyin
|
Hisobot yilining haqiqiy xarajat darajasi, tiyin
|
Rejadagi farqi
|
+
|
-
|
1.
|
Xomashyo va materiallar
|
20,50
|
20,80
|
030
|
|
2.
|
Yoqilg‘i va energiya tex-
nologik maqsadlar uchun
|
4,90
|
5,50
|
0,60
|
|
3.
|
Chetdan olingan butlovchi
buyum va yarimfabrikatlar
|
29,97
|
26,62
|
|
3,35
|
4.
|
Ishchilarning asosiy ish
haqi
|
13,23
|
12,16
|
|
1,07
|
5.
|
Qo‘shimcha ish haqi
|
1,61
|
1,45
|
|
0,16
|
6.
|
Ijtimoiy sug‘urta
ajratmalari
|
3,42
|
3,27
|
|
0,15
|
7.
|
Asosiy vositalarni saqlash
xarajatlari
|
2,73
|
2,53
|
|
0,20
|
8.
|
Ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish
xarajatlari
|
1,04
|
1,04
|
|
|
9.
|
Brakdan zarar
|
X
|
0,35
|
0,35
|
|
10.
|
Boshqa xarajatlar
|
0,99
|
0,61
|
1,25
|
0,38
|
|
Jami – 1 so‘mlik mahsulot
uchun qilingan xarajat
|
78,39
|
74,33
|
1,25
|
5,31
|
1 so‘mlik mahsulot uchun qilingan xarajat reja darajasiga nisbatan 4, 06 tiyinga pasaygan holda xomashyo yoqilg‘i va brakdan ko‘rilgan zararlarni reja darajasidan ortib ketishi 1,25 tiyinni tashkil etgan. Qolgan xarajat moddalaridan 5,31 tiyin miqdorida iqtisodga erishilgan.
Ishlab chiqarishdagi mehnatga haq to‘lash xarajatlarining tahlili
Raqobatdosh iqtisodiyotni shakllantirish sharoitida har bir korxona maqsadlarini amalga oshirilishida asosiy omil inson, ya’ni korxona xodimlaridir. Korxona xodimlarining moddiy va ma’naviy manfaat- dorligi esa ish samaradorligini oshishiga olib keladi.
Iste’mol fondi xarajatlari deganda korxonada band bo‘lgan xodimlar va ular nomidan to‘lanadigan xarajatlar tushuniladi. Bunga, mehnat haqi sifatida hisoblanadigan va to‘lanadigan xarajatlar, to‘lovlar, rag‘bat- lantirishlar kiritiladi. Xodimlar nomidan to‘lanadigan to‘lovlar tarkibiga ularning ishga qatnashi va ovqatlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar, kiyim-kechaklar, kommunal xizmat va uy-joy uchun to‘lovlar, ularni o‘qitish bilan bog‘liq, shu kabi va boshqa to‘lovlar kiritiladi.
Mehnat haqi – bu jamiyat ko‘lamida Milliy daromadning ishchilar va xizmatchilar o‘rtasida ular mehnatini miqdori va sifatiga muvofiq taqsimlanadigan hamda shaxsiy iste’moli maqsadlari uchun foydalanila- digan qismidir. Korxona mehnatga haq to‘lashdan mehnat unumdorligini oshirishni, fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishni, mahsulot sifatini yaxshilash va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishni eng muhim vositasi sifatida foydalaniladi. Ish haqini tashkil etish va ularni shakllan- tirishdan asosiy maqsad barcha xodimlarni ish haqi yakka va kollektiv mehnat natijalariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘lishiga erishishdan, mahnatga haq to‘lashga bir xillik elementlarini bartaraf etishdan iborat.
Korxonada mehnat haqi xarajatlarini tahlil etishda, mehnat haqi fondining reja va o‘tgan yillarga nisbatan o‘zgarishi va o‘zgarish sabab- lariga, bir xodimga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha mehnat haqi fondi hamda uning o‘zgarishiga baho beriladi. Mehnat haqi fondining shakllanishi va uning berilishi davlat tashkilotlari tomonidan tartibga solib turiladi va nazorat qilinadi. Bu bevosita kredit tashkiloti hisoblangan bank tizimi va uning bo‘limlari bo‘lishi mumkin. Mehnat haqi fondining hisoblanishi va berilishi yuzasidan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan har yili qayta tuziladigan uslubiy yo‘riqnoma bu boradagi me’yoriy hujjat sifatida olinadi.
Bugungi kunda korxonalarda xodimlarning ish haqini tahlil etishning asosiy vazifalari quyidagilar hisoblanadi:
Bazis davri va rejadagi ish haqi fondining realligini baholash.
Ish haqi fondining mutlaq va nisbiy farqlarini aniqlash.
Ish haqi fondiga ta’sir etuvchi omillarni miqdor jihatidan o‘lchash.
Ish haqi fondi tarkibidagi unumsiz xarajatlarni hisoblash.
Mehnat unumdorligi bilan o‘rtacha ish haqi o‘rtasidagi nisbatni tannarxga bo‘lgan ta’sirini hisoblash.
Ish haqini kompleks tahlil etishda ish haqini mutlaq va nisbiy farqlari aniqlanadi. Hisobot davrida sarflangan ish haqi- (IHF1) ni bazis davridagi ish haqi fondi (IHFo) bilan taqqoslash orqali ish haqining mutlaq farqi aniqlanadi.
IHFmut IHF IHF .
1 о
Ish haqining nisbiy farqi haqiqatda sarflangan ish haqi (IHF1) ni bazis davridagi ish haqi fondini mahsulot ishlab chiqarish indeksiga ko‘paytmasidan (korrektirovka) hosil bo‘lgan (IHF kor) ko‘rsatkich bilan taqqoslash orqali aniqlanadi.
IHF IHF1 IHF IHF1 (IHF о ig IHF о )
nisb kor o‘z chan o‘z mas
IHF 1
IHFkor
hisobot davrida sarflangan ish haqi;
bazis davridagi ish haqi fondini mahsulot ishlab chiqarish
indeksiga ko‘paytmasi (korrektirovkasi)
ig - mahsulot ishlab chiqarish hajmining indeksi
|
| |
