38
(Italiya), Renault (Fransiya), Valmet (Finlyandiya), Steyr, KHD, Fend, CLAAS
(GFR) va b. larning traktorlar va qishloq xo„jalik (q.x.) mashinalari ko„plab
zamonaviy modellari elektron boshqarish va nazorat tizimlari –
traktorni ayrim
tizimlariga xizmat qiladigan mikroprotsessorli tizimlar yoki traktor agregatining
bir necha tizimlarini nazorat qilish, boshqarish, boshqarish komandasini ijrosi
nazorati va mexanik-haydovchini xabarlash kabi vazifalarni bajarishga
mo„ljallangan bort kompyuter (mikroprotsessor, mikroEVM) lar bilan jihozlangan.
Ushbu traktor va q.x. mashinalari uchun elektron tizimlarni qator:
Dickey John,
TRW, Micro-Track, LNAgro, BDS Technology, Field va b. ko„plab elektron
qurilmalarga ixtisoslashgan firmalar ishlab chiqaradilar.
Hozirda O„zbekistonda ishlatilayotgan xorijiy texnikalar - «Magnum-8940»,
«Maksum- 5250», « MX-135» va b. rusumdagi traktorlar, «Keys-2166», «Keys-
2366» va b. g„alla yig„ishtirish kombaynlari, «Keys-2022»
paxta terish
mashinalari(CNH), «Dominator» va «Mega» g„alla yig„ishtirish kombaynlari,
«Arion» va «Axion» traktorlari (CLAAS), shuningdek, John Deere firmasining
yangi kirib kelgan texnikalari ham bir yoki bir necha bort kompyuterlari bilan
jihozlangan. Bort kompyuterlar agregatning turli qismlarida o„rnatilgan ko„plab
datchiklardan ma'lumot-informatsiyalar yig„ib, qayta ishlaydi va displey yoki
priborlar taxtasi orqali haydovchini xabardor qiladi va traktorning turli tizimlari va
agregatlangan ishchi organlarni boshqaradi. 1.17-rasmda CLAAS kompaniyasining
«Tukano»(Tucano) don kombayni bort kompyuterli AB va N tizimi datchiklarining
kombayn qismlarida joylashtirilishi sxemasi keltirilgan [46-sayt].
Sxemada
datchiklar turlari, qaysi parametrni o„lchab elektr signalga aylantirib berishi va
ishchi organ, agregat yoki tizimning qaerida (kombaynni yurish yo„nalishi bo„yicha
o„ng, o„rtasi va chap tomonida) joylashganligi aks ettirilgan.
39
Aylanish
tezliklari datchigi
Burilish datchiklari
Boshqa datchiklar
1-Motovilo
R
2-Qiya kamera
R
3-Yanchish barabani
L
4-Jadal poxolelagich
R
5-Boshoq elevator i
R
6-Poxol maydalagich
R
7-Uzatmalar qutisi
I
8-Ventilyator
R
a – UAS tizimi
9
b – pichoq stoli
L
c – motoviloning gorizontal siljishi
R
d – motoviloning vertikal siljishi
R
e – qiya kamera
R
A – o„rgich
i
B - g„alvirdagi yo„qotishlar
i
C – poxolelagichdagi yo„qotishlar
i
D - g„ildiraklar holati Autopilot
i
E – “Autopilot” tizimdagi bosim
i
F - g„alvir holati
G – sochgichdagi to„sgichlar holati
L
1.17-rasm. “Tucano” don kombayni kompyuterli AB va N tizimi
datchiklarining kombayn qismlarida joylashtirilishi sxemasi
Bort kompyuterli AB va N tizimlari, shuningdek, agregat va qismlarni xavfli
holati haqida audio - va videokanallar vositasida ogohlantiradi. Ana shunday
tizimlardan biri "Datatronic" (1.18-rasm) ixtisoslashtirilgan kompyuter va haqiqiy
tezlik radarli doppler datchigi bazasidagi ekspluatatsion-texnologik monitordan
iborat. Tizim dvigatel vali va quvvat olish vali aylanish chastotalari datchiklari va
yoqilg„i bakidagi sath datchigi bilan bog„langan. Raqamli indikator va klaviatura
yordamida tizimni tanlash asosida bevosita o„lchab borilayotgan kattaliklarni
nazorat qilish mumkin.
40
1.18-rasm
– «Datatronic» bort nazorat tizimi monitorining umumiy ko„rinishi
Indikatorga hisoblanib borilayotgan shataksirash foizi,
bir soatdagi va bir
gektarga ishlov berishdagi
yoqilg„i sarflari, bir soatdagi ish unumi, ishlov berilgan
maydon, sarflangan yoqilg„i miqdori va uning qolgan qismi, bosib o„tilgan yo„l va
navbatdagi texnik qarovgacha vaqt resursi, shuningdek, bir gektarga ishlov
berishni ayni vaqtdagi qiymati kabi kattaliklar chiqarilishi mumkin.
Zamonaviy traktorlar va q.x. mashinalari bort kompyuterlari muayyan
funksiyalarga ixtisoslashtirilgan kompyuter dasturlari bilan ta'minlangan. Misol
uchun CLAAS kompaniyasi o„zining elektronika sohasidagi so„nggi
yutuqlarini
EASY
(Efficient
Agriculture
Systems)
deb
nomlangan
dasturida
mujassamlashtirgan [11]. Ushbu dastur to„rt turdagi faoliyatga ixtisoslashgan: on
board (bevosita kabinadan mashinani boshqarish va quvvatni optimallashtirish); on
field (bevosita dalada ish unumini oshirish); on track (texnik holatni nazorat qilish
va masofadan diagnostika); on farm (q.x. korxonasi uchun dasturiy yechimlar).
EASY ga kiritilgan CEBIS, CEMOS, GPS PILOT, LASER PILOT, AUTO
PILOT, TELEMATICS, AGROCOM MAP va b. boshqarish,
nazorat va
xabarlovchi tizimlari ko„plab datchiklar, GPS yer yo„ldoshlari, Internet tarmog„i
yordamida ishchi organlarini rostlash, agregatni ekin qatorlari bo„ylab yo„naltirish,
navigatsiya va masofadan diagnostika vazifalarini avtomatik rejimda amalga
41
oshirishi natijasida mashinaning samaradorligi va ish unumi eng yuqori darajada
bo„lishini ta'minlaydi.
